Xalq eposlari tilining umumlisoniy sistemada tutgan o‘rni - Лингвистика - Рефераты

Xalq eposlari tilining umumlisoniy sistemada tutgan o‘rni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78.5 KB

Xalq eposlari tilining umumlisoniy sistemada tutgan o‘rni Xalq eposlari ilmiy tadqiqot manbasi sifatida. Milliy tilning vujudga kelishi millatning shakllanishi bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan murakkab jarayondir. Uning tarkib topishi va taraqqiy etishida millat tarkibiga kirgan har bir etnik guruhning jonli tili hamda ular tomonidan yaratilgan turli manbalar muhim ahamiyatga egadir. Til manbalari o‘rtasida, ayniqsa, xalqning madaniy turmushida juda katta o‘rin egallagan badiiy ijodning xilma-xil janrlari alohida qimmat kasb etadi. Zero, aynan badiiy ijod manbalari asrlar mobaynida qabila va urug‘lar tilining elat tiliga, elat tilining umumxalq tiliga hamda adabiy tilning vujudga kelishi bilan bog‘liq murakkab jarayonning yangi-yangi bosqichlarga o‘tishida asosiy vositalardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Bu ijodiy jarayonning xalqimiz o‘tmishida ko‘p asrlik tarixga egaligi, avvalo, bizgacha yetib kelgan qadimgi turkiy yozma obidalar, qolaversa, xilma-xil janrlarda yaratilgan mumtoz adabiyot namunalari misolida ko‘zga tashlanadi. Badiiy ijod bilan bog‘liq tarixga nazar tashlar ekanmiz, milliy tilning yuzaga kelishida muhim ahamiyat kasb etgan boy ma’naviy xazinalar birgina yozma manbalar bilan chegaralanib qolmaganiga amin bo‘lamiz. Zotan, tilning ibtidoiy shaklida (ya’ni og‘zaki shaklida) yaratilib, avloddan avlodga o‘tib, turli ta’sir va o‘zgarishlarga uchragan holda bizgacha yetib kelgan xalq og‘zaki ijodi namunalari buning yaqqol dalilidir. Ayni paytda, mazkur manbalar og‘zaki poetik nutqdan bahra olib, ezgu niyatlar sari intilib yashagan ajdodlarimiz tilning beqiyos boyliklarini keyingi avlodga meros qilib qoldirish maqsadida xotira qudratiga asoslangan xilma-xil janrlarni kashf etganligini tasdiqlovchi dalil sifatida ham qimmatlidir. Shunday ekan, o‘zbek tilining uzoq asrlik taraqqiyot izchilligini ta’minlovchi eng muhim vositalardan bo‘lgan so‘z san’ati haqida gap borganda, badiiy ijodning yozma shakli bilan bir

qatorda, og‘zaki ijod janrlarining ham tilimiz taraqqiyotida o‘ziga xos o‘rni bo‘lganligi qiyosiy-tarixiy tadqiqotlar asosida atroflicha yoritilmog‘i lozim. Zero, «faqat qiyosiy-tarixiy tahlilgina tilning eng qadimgi taraqqiyoti va holatini tasavvur qilish imkonini bera oladi». Hozirga qadar o‘zbek xalqining bu boy xazinalari tilshunoslikning turli sohalarini ilmiy o‘rganishda monografik tadqiqotlarga keng miqyosda jalb etilmoqda. Xususan, bu tadqiqotlarda folklor asarlarining ijodiy shakllanish tarixi, o‘ziga xos taraqqiyot qonuniyatlari, shuningdek, tilning leksik, grammatik, fonetik va uslubiy imkoniyatlarining og‘zaki ijod manbalarida joriylanishi bilan bog‘liq ko‘pgina masalalar qamrab olingan. Folklor asarlari tilining tarixiy taraqqiyotiga daxldor qator masalalarni ham qamrab olgan bu tadqiqotlar, mazkur manbalar tilining diaxron va sinxron nuqtai nazardan tadqiq etish me’yorlarini belgilash va yangi-yangi yo‘nalishlarda ilmiy izlanishlar olib borishda muhim ahamiyat kasb etadi. Biroq so‘z san’atining ibtidosi bilan bevosita aloqador bo‘lgan folklor manbalari hozirgacha tilshunoslar oldida o‘zining barcha lingvistik imkoniyatlarini oshkor etgan deb bo‘lmaydi. Xususan, milliy tilning shakllanishida og‘zaki ijod manbalarining roli, ularning til tarixiga munosabati, til manbalari o‘rtasida tutgan o‘rni, til tizimining yuqori va quyi sathlari bo‘lgan adabiy til va dialektlarga munosabati, o‘ziga xos taraqqiyot qonuniyatlari bilan bog‘liq ko‘pgina masalalar hali to‘laligicha o‘z yechimini topmagan. Holbuki, folklor asarlarini tadqiq etishga doir barcha ilmiy tekshirishlarda ularning uzoq o‘tmishga daxldorligini alohida e’tirof etilishi, bu manbalar tilini tarixiy izchillik asosida tadqiq etish lozimligini ko‘rsatadi. Shuningdek, mazkur manbalarda turli tarixiy davrlarga doir juda ko‘p lingvistik unsurlarni ham uchratish mumkinki, ular yuqorida sanab o‘tilgan masalalarga yana ham chuqurroq yondashishda muhim qiyosiy dalil vazifasini o‘taydi. Folklor manbalarida o‘z aksini topgan tarixiy ma’lumotlardan tadqiqotlarda tayanch dalil sifatida foydalanish tajribasi uzoq o‘tmishga tegishli bo‘lib, Markaziy Osiyo xalqlari tarixi, madaniyati, urf-odatlari, diniy e’tiqodi, tili xususidagi qimmatli ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan antik davr tarixchilari

Hyerodot, Kteziy, Polien singari olimlarning asarlarida, shuningdek, Sharqning Hamza Isfahoniy, Tabariy, Mas’udiy, Beruniy, Saolibiy, Bal’amiy hamda Abulg‘ozi Bahodirxon singari yetuk mutafakkirlari tomonidan yaratilgan asarlarda tarixiy ma’lumotlar bilan bir qatorda, xalq og‘zaki ijodi namunalari tahliliga ham keng o‘rin berilishi buning yaqqol misolidir . . Qolaversa, turkiy xalqlar uchun umumiy bo‘lgan «Urxun-Enasoy» va Uyg‘ur bitiglarida, Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig», Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» singari yozma manbalarda «tarixiy qo‘shiq, hikmatli so‘zlar, hatto qadimiy dostonlarning xarakterini aks ettiruvchi parchalarni uchratish mumkinligi», og‘zaki ijod manbalarining qadimda badiiy ijod jarayoniga ham kuchli ta’sir o‘tkazish qudratiga ega bo‘lganligidan dalolat beradi. Tilshunoslik tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, folklor namunalaridan o‘rin olgan xalq tiliga doir boy lingvistik dalillardan qiyosiy manba sifatida foydalanish tajribasi XI asrning yirik tilshunosi Mahmud Koshg‘ariy nomi bilan bog‘lanadi. Jumladan, olim turkiy tillarni qiyosiy tahlil qilishga bag‘ishlangan «Devonu lug‘otit turk» asarida turkiy etnik guruhlar (qipchoq, o‘g‘uz, qarluq) tilida mavjud bo‘lgan lug‘aviy birliklarni to‘plash va ularning ma’nolarini izohlash orqali semantik qirralarini ochib berish, shuningdek, dialektal tafovutlarini ko‘rsatishda xalq poetik ijodi namunalaridan unumli foydalanadi. Bu asarda muallif o‘zi yashagan davr va hududda mavjud bo‘lgan og‘zaki ijod namunalari bilan bir qatorda, u asar uchun ma’lumotlar to‘plash maqsadida kezib chiqqan barcha joylarda qadimdan aytib kelingan og‘zaki janrlardan ham ko‘plab parchalar keltirib o‘tadi. Bu xususda Mahmud Koshg‘ariyning o‘zi ham guvohlik bergan holda, «Men bu kitobni maxsus alifbe tartibida hikmatli so‘zlar, saj’lar, maqollar, rajaz va nasr deb atalgan adabiy parchalar bilan bezadim», - deb yozgan edi. Xalq og‘zaki ijodi namunalarining

muhim amaliy ahamiyati shundaki, bu manbalar adabiy tilning yozma va og‘zaki shakllari o‘rtasida tarixan mavjud bo‘lgan tafovutlarning kamayishida muhim rol o‘ynaydi. Chunki og‘zaki ijod o‘zining kuchli ta’sirini sintezlanish yo‘li bilan ham o‘tkazib boradi. Folklor asarlarining sintezlanishi esa, badiiy ijoddagi eng qadimiy usullardan bo‘lib, “ijodkorlar o‘z davrining aktual muammolarini tasvirlashda ko‘p hollarda ana shu an’anaviy usulga Jumladan, Alisher Navoiyning eski o‘zbek tilining amaliy ahamiyatini ko‘rsatish maqsadida yaratgan “Xamsa”sida xalq afsona va rivoyatlaridan, “Mahbub ul-qulub” asarida esa xalq maqollaridan unumli foydalanishi buning yaqqol dalilidir. Qadimdan mavjud bo‘lgan bu tajribaning Navoiy izdoshlari tomonidan izchil davom ettirilishi yozma tilga jonli so‘zlashuv va folklor tiliga xos ko‘pgina unsurlarning kirib borishi uchun qulay imkoniyatlar vujudga keltirdi. Natijada, og‘zaki va yozma til shakllari o‘rtasidagi tafovut XVII- XIX asrlarga kelib ancha kamaydi Qayd etilgan qisqacha dalillarning o‘ziyoq, folklor manbalarining qadimdanoq, ijtimoiy yo‘nalishdagi fan sohalarida va badiiy ijod jarayonida ham muhim ilmiy - amaliy ahamiyatga ega bo‘lganidan dalolat beradi. Shuning uchun ham tadqiqotlarda «Xalqning qadimiy madaniy va maishiy turmushini aks ettiruvchi og‘zaki manbalarni to‘plash va tadqiq etish muammo bo‘lib turar ekan, bizning bu sustkashligimizni kelajak avlod olimlari aslo kechirmaydi. Fan uchun esa bu tiklab bo‘lmas yo‘qotishdir», - deb ta’kidlanadi . Folklor asarlarini to‘plash va ilmiy o‘rganishning o‘ziga xos yangi bosqichi XIX asrning ikkinchi yarmi, XX asrning boshida Markaziy Osiyoda yashagan rus oriyentalistlari, sayyohlari va chor ma’muriyatining ayrim rasmiy vakillari faoliyati bilan bog‘lanadi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodining, xususan, xalq dostonlarining keng miqyosda yozib olinishi va tadqiq etila boshlanishi esa, XX asrning 20-yillariga to‘g‘ri keldi. Jumladan, 20-yillarga kelib G‘ozi Olim Yunusov, G‘ulom Zafariy, Elbek, Bekijon Rahmonov, Hodi Zarifovlarning rahbarligi va bevosita ishtirokida uyushtirilgan folklor ekspedisiyalarida

o‘zbek xalq og‘zaki ijodining nihoyatda katta hajmdagi namunalari to‘plandi. Aynan ana shu ekspedisiyalarda Ergash shoir, Fozil Yo‘ldosh va Po‘lkan shoir singari talantli xalq san’atkorlarining nomlari ham keng jamoatchilik o‘rtasida ma’lum va mashhur bo‘ldi. Keyingi yillar davomida esa bunday ekspedisiyalar F.M.Karomatov, M.K.Qodirov, M.S.Saidov, T.Mirzayev, B.Sarimsoqov singari olimlar rahbarligida uyushtirilib kelinmoqdaO‘ Х zbek xalq og‘zaki ijod namunalarini to‘plash va nashr etish jarayonida ular nafaqat folklorshunoslik nuqtai nazaridan, balki lingvo- poetik jihatdan ham tadqiq etila boshlandi. Jumladan, xalq dostonlarini nashrga tayorlash va nashr etish tamoyillarini ishlab chiqish hamda ularni umumlashtirgan holda filologik qiyoslash, tadqiqot metodini yaratish borasida tinimsiz mehnat qilgan H.Zarifovning serqirra faoliyati buning yaqqol dalilidir. Xususan, uning V.M.Jirmunskiy bilan hamkorlikda yaratgan «O‘zbek xalq qahramonlik eposi» asari, tilshunoslikning dialektologiya, leksikologiya, etimologiya singari sohalariga doir «Lug‘at va termin to‘plovchilarga qo‘llanma», «Devonu lug‘otit turk» leksikasining o‘zbek folklorida ko‘rinishi» nomli maqolalari va nashr etilgan dostonlarga ilova qilingan lug‘atlari shular jumlasidandir . Olimning e’tirof etishicha, «Devondagi leksik va grammatik dalillarni o‘zbek tiliga oid barcha yozma asarlar tili bilan qiyosiy tekshirish qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, u dalillarning o‘zbek folklorida va shevalarida mavjudligini aniqlash ham shunchalik muhimdir». Darhaqiqat, qadimdan xalq o‘tmishining badiiy ifodasi sifatida shakllangan epik asarlar uzoq asrlik tarixiy yo‘li davomida ko‘pgina o‘zgarishlarga uchragan bo‘lsa ham, ularda o‘zgarishsiz saqlangan til birliklari anchagina miqdorni tashkil etadi. Bu birliklarni tarixiy yozma manbalar, qardosh turkiy va turkiy bo‘lmagan (fors, tojik, arab va

boshqalar) tillar bilan qiyosiy tahlil etish, shubhasiz, tilning tarixiy taraqqiyotini yana ham yorqinroq tasavvur etish hamda bu jarayonda og‘zaki manbalarning tutgan o‘rnini belgilashda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. O‘zbek xalq dostonlari, umuman, og‘zaki ijod manbalariga xos tarixiylik birgina lug‘aviy yoki grammatik birliklar doirasida chegaralanmay, ulardagi qofiyalanish tartibi, she’riy satrlarning vazni, obrazlarning harakat va holatlarini ifoda etishda muhim bo‘lgan tovushlar alliterasiyasi, shuningdek, sifatlash, mubolag‘a, metafora, metonimiya, epitet singari badiiy ifoda va tasvir vositalarida ham o‘z aksini topadi. Chunki doston ijodkori bo‘lgan xalq o‘z orzu-intilishlarining ijrochilari sifatida dunyoga keltirgan epik qahramonlarning ruhiy holati, xulq-atvori, kuch-qudratini tasvirlashda tasvir va xilma-xil poetik ifoda vositalarining o‘ziga xos mexanizmlarini ham yaratadi. Xalqona hayotiy tajribalarning folklorga ularning ilk ijodiy shakllanish davridanoq singdirib borilganligi mazkur manbalardagi uslubiy vositalarning ibtidoiy tasavvurlar moddiy manbasi bo‘lgan tabiat va hayvonot olami bilan mantiqan bog‘lanishida ko‘zga tashlanadi. Dostonlarning tarixiy lingvistik asoslarini belgilashda muhim bo‘lgan badiiy til vositalarining ilmiy ahamiyatini, o‘zbek tilshunosligida va turkiyshunoslikdagi mazkur manbalar tilini o‘rganishga doir dastlabki monografik tadqiqotlarning ana shu masalaga bag‘ishlanganligi orqali ham anglash mumkin Shu narsa ham xarakterliki, dostonlarda badiiy tasvir vositalarining ko’pchiligi an’anaviy xarakterga ega bo‘lib, ular xalqning eng qadimgi badiiy tafakkurini aks ettiradi. Bu lingvistik an’anaviylik dostonlar syujetining qat’iy qolip holiga kelib qolgan epizodlarida takrorlangan holda uchraydi. Ular, Sh.Shoabdurahmonov qayd etib o‘tganidek, epik qahramonlarning xususiyatlarini ko‘rsatuvchi poetik obrazlar, tradision o‘xshatish va sifatlashlar, savol va javoblar tipidagi dialoglar, botirlarning otdagi

safari va jang epizodlari, epik ot tasviri va ot asboblari tasviri bilan bog‘liq an’anaviy qoliplarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Folklor asarlarining ilmiy va badiiy qimmati ularning lug‘at boyligi bilan ham belgilanadi. Chunki «Xalq tilidagi har bir so‘z va ta’bir folklor asarlarida o‘zining munosib o‘rnini topgan bo‘lib, bu boy leksika adabiy tilimizni boyitishda asosiy manbalardan hisoblanganidek, o‘zbek tili tarixini, shevalarning taraqqiyot yo‘lini o‘rganish uchun ham muhimdir» . Zotan, bu tadqiqotda dostonlar leksikasining rang-barangligi ulardagi so‘zlarning lahjaviy turlarida, tarixiy-etimologik, leksik-semantik va turli tematik, funksional- stilistik qatlamlari hamda leksik-frazeologik imkoniyatlari doirasida aks etishi ochib beriladi. Bu beqiyos lug‘aviy birliklar birgina «Alpomish» dostoni va uning variantlari uchungina xarakterli bo‘lmay, o‘zbek xalq og‘zaki ijodining turli janrlarida ham o‘z aksini topishi folklor asarlarining o‘ziga xos umumiy lingvistik qonuniyatlarga ega bo‘lganligini tasdiqlaydi. Yuqorida qayd etilganidek, epik asarlar tilida saqlanib qolgan bir qator lug‘aviy birliklar o‘zining o‘ta qadimiy asosga ega ekanligi tufayli hozirgi tilning eskirgan yoki tarixiy so‘zlari qatlamidan o‘rin oladi. Bunday so‘zlarning semantik taraqqiyoti, tarixiy tadriji va ularni qiyosiy-tarixiy tadqiqotlarga jalb etishning ahamiyatiga doir ko‘pgina ilmiy mulohazalarni qardosh turkiy epik asarlar tilini tadqiq etishga doir kuzatishlarda ham ko‘rish mumkin. Shuningdek, dostonlarda o‘z aksini topgan tarixiy va arxaik birliklarning ko‘pchiligi O.Subrakova hamda R.S.Amirovalarning etimologik qaydlari uchun ham asos bo‘lib xizmat qilgan. Xalq eposlari tilini qiyosiy o‘rganishga doir ilmiy tadqiqotlarni kuzatar ekanmiz, ularda keltirilgan onomastik nomlarning tahlili borasida ham anchagina qiziqarli ishlar qilinganiga amin bo‘ldik. Xususan, D.Abdurahmonov va H.Bektemirov hamkorligida e’lon qilingan maqola bu borada

olib borilgan kuzatishlardan dostonlararo qiyosiy tahlilga asoslangani bilan ajralib turadi. Ayniqsa, maqolada tilga olib o‘tilgan qaytariq nomlarning dostonlarda salmoqli o‘rin egallashi ularning genetik bog‘liqligi, o‘zaro ta’sirga asoslangan ijodiy muhitning qadimdan mavjud bo‘lganligini dalillashda muhim ahamiyat kasb Bundan tashqari, dostonlardagi onomastik ma’lumotlardan toponimlar, antroponimlarning lingvistik tahlili ham nihoyatda qimmatli tarixiy ma’lumotlarni yuzaga chiqarishda ahamiyati beqiyosdir. Chunki ularning ko‘pchiligi turkiy xalqlarning, shuningdek, o‘zbek xalqining eng qadimgi udum va an’analari, mashg‘uloti, diniy e’tiqodi kabilar bilan bog‘liq ma’lumotlarni ham aks ettiradi. Ular F.Urmanchiyev, T.A.Guriyev tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlarda hamda M.Adilov, Z.Sadikovlarning ilmiy maqolalarida ko‘rsatib o‘tilganidek,qadimgi turkiy yozma obidalarda keltirilgan onomastik dalillarning yuzaga kelishi va semantik xususiyatlari bilan ko‘pgina mushtarakliklarga egaligida, shuningdek, A.Ishayev va A.J.Muxatayevaning etimologik tekshirishlaridao‘z ifodasini topgan tarixiy dalillar misolida ko‘zga tashlanadi. Dostonlar tili asosida lingvistik tadqiqotlar olib borish imkoniyatlarining boshqa janrlarga nisbatan anchagina kengligi ular tilining grammatik strukturasini tadqiq etishga doir ilmiy ishlar olib borilganligi misolida ham ko‘rinadi. Xususan, R.Rasulovning «Alpomish» dostoni tilidagi so‘zlarning sintaktik bog‘lanishi masalasini tekshirishga bag‘ishlangan nomzodlik dissertasiyasi hamda Z.L.Budagovaning yuqorida eslatib o‘tilgan maqolasida epik asarlarda parsellyativ qurilmalarning aks etishiga doir mulohazalari buning yaqqol dalilidir. Biroq dostonlarning ommaviy nashrlari asosida lingvistik tadqiqotlar olib borish imkoniyatlari barcha sathlar bo‘yicha bir xil emas. Xalq dostonlarining mavjud nashrlari asosida qator

kuzatishlar olib borgan A.Ishayev ta’kidlaganidek, «ularning leksik va morfologik xususiyatlariga nisbatan fonetik tarkibini tekshirish imkoniyatlari juda chegaralangan. Chunki mavjud nashrlarga suyangan holda, ularning barcha fonetik xususiyatlarini, jumladan, unlilar sistemasini yoritib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham dostonlar ayrim fonetik hodisalar yuzasidangina tadqiq etilishi mumkin» . Shuningdek, olimning dostonlar morfologik sathi bo‘yicha olib borgan kuzatishlarida ham so‘z yasalishi va so‘z yasovchi qo‘shimchalar, so‘zlarning tuzilishiga ko‘ra turlari hamda so‘z turkumlariga doir juda ko‘p dalillar qayd etilganki, ular ham dostonlarning tarixiy taraqqiyotini ko‘rsatuvchi muhim dalillardandir. Yuqorida ko‘rib o‘tilganidek, dostonlar tilini tadqiq etish borasida olib borilgan ishlar o‘rtasida ularning lug‘at boyligini o‘rganish salmoqli o‘rin tutadi. Bu esa, ularni nashrga tayyorlashda mazkur qatlamga alohida e’tibor bilan qaralganligidan ham dalolat beradi. Zotan, H.Zaripovning «O‘zbek xalq ijodi» ko‘p jildligiga kiradigan asarlarni nashrga tayyorlash prinsiplari» nomli tadqiqotida «…uning lug‘at boyligi mutlaqo saqlanishi kerak», deb ta’kidlashi ham bejiz emas O‘zbek xalq dostonlarini lingvistik tadqiq etishga doir ko‘pchilik ilmiy izlanishlardan farqli o‘laroq, X.Doniyorov o‘z kuzatishlarini dostonlarning leksik, morfologik va ba’zi fonetik xususiyatlarini Sharqiy gruppa qipchoq shevalari bilan qiyoslab o‘rgandi. Olimning aniqlashicha, dostonlardagi ba’zi so‘zlar ular uchun asos bo‘lgan dialektlarda uchramaydi. Mazkur nomutanosiblikka izoh berar ekan, «ayrim so‘zlar bizning kunlarimizda qipchoq dialektlarida uchramasa, bunday so‘zlar dialektlarda hyech qachon ishlatilmagan, degan xulosani chiqarib bo‘lmaydi», - deb yozadi

. Darhaqiqat, qipchoq dialekti va dostonlar o‘rtasidagi bunday nomutanosiblikning mavjudligi, birinchidan, qipchoq dialektining hozirgi adabiy til ta’sirida izchil o‘zgarib borayotganidan dalolat bersa, ikkinchidan, yozib olinganiga qariyb bir asr bo‘layotgan (masalan, «Xushkeldi» va «Qunduz bilan Yulduz» 1926 yilda yozib olingan) arxaik qiyofa kasb etganligidan ham guvohlik beradi. X.Doniyorov juda to‘g‘ri ta’kidlab o‘tganidek, «Qipchoq shevalari va umuman, o‘zbek lahjalari va xalq dostonlari tilidagi bunday farqlar va til imkoniyatlarini o‘rganish, tilimiz tarixini, unda sodir bo‘lgan integrasiya va differensiasiya jarayonini yoritish, adabiy tilning shakllanish tarixini, uning qonun-qoidalari takomillashuvini adabiy tilning leksik fondini, uning uslubiy nozikliklarini o‘rganish va boyitish uchun ham ahamiyatlidir». Zero, dostonlarda etnik guruhlarning ko‘chib yashashlari va ma’lum bir hududda o‘troq turmush kechira boshlashlari natijasida yuzaga kelgan etno- lingvistik integrasiya jarayoniga xos ma’lumotlar ham o‘z aksini topganki, ular dostonlarning leksik va grammatik tarkibidagi dialektal xilma-xilliklar misolida ko‘zga tashlanadi. Garchi ko‘pchilik olimlar haqli ravishda «Alpomish» va «Go‘ro‘g‘li» turkum dostonlari tili asos e’tibori bilan qipchoq dialektiga mansub deb ta’kidlagan bo‘lsalar-da, ularda, xususan, Ergash shoir tomonidan kuylangan «Go‘ro‘g‘li» turkum dostonlarida o‘g‘uz lahjasiga va umuman, o‘g‘uz guruhiga mansub turkiy tillarga doir til faktlari ham anchagina uchraydi. Shuning uchun ham Ergash shoir, Po‘lkan shoir va Islom shoir tomonidan kuylangan dostonlar tilining dialektlar bilan munosabatiga doir kuzatishlar olib borgan A.Ishayev «Dostonlarda qipchoq lahjasiga xos bo‘lmagan, o‘zbek tilining o‘g‘uz lahjasiga, masalan, Xorazmdagi o‘g‘uz shevalariga, umuman, o‘g‘uz guruhidagi turkman, ozarbayjon, turk singari turkiy tillarga oid bo‘lgan lingvistik, shuningdek,

etnografik dalillar bor», - deb yozgan edi Bularning barchasi «Go‘ro‘g‘li» singari turkum dostonlarning ijodiy shakllanish tarixi turkiy millatlarning shakllanish tarixi singari nihoyatda murakkab bosqichlarga daxldorligini hamda turkiy etnik guruhlar o‘rtasida tili, madaniyati, tarixi kabi umumiy va o‘zaro ta’sirga asoslangan epik sistemaning qadimdan amal qilganligini ham tasdiqlaydi. Qolaversa, «Go‘ro‘g‘li» dostonining ozarbayjon, turk, turkman kabi turkiy xalqlar o‘rtasida «Korogli» nomi bilan mashhur bo‘lgan doston bilan genetik bog‘lanish sabablari turkiy urug‘lar integrasiyasi va differensasiyasi bilan ma’lum darajada bog‘liq bo‘lganligidan dalolat beradi. Turkiy etnik guruhlarning Kaspiy va Orol dengizi atrofidagi migrasion jarayoniga doir ko’pgina ma’lumot Ba’zi tadqiqotlarda «Xalq dostonlari ma’lum bir hududda yashovchi xalq baxshilari tomonidan kuylanishi, ular tilida mazkur hududning sheva elementlarini aks etishiga olib keladi», deb qayd etiladi. Biroq, bu bilan xalq dostonlari tili to‘laligicha mazkur sheva elementlaridan tashkil topgan, degan xulosaga kelib bo‘lmaydi. Boshqacha aytganda, «Ergash Jumanbulbul yoki Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib olingan dostonlarga asoslanib, Nurota tumanining Qo‘rg‘on yoki Bulung‘ur tumanining Loyqa qishloq shevalari haqida to‘la va aniq tasavvur hosil qilish mumkin emas». Zero, dostonlar tilida mumtoz adabiyot ta’sirini o‘zida mujassam etgan til birliklari, tarixan keng iste’molda bo‘lgan ko‘pgina so‘z va terminlar, shuningdek, folklor asarlari va eposlararo an’anaviy tarzda qo‘llangan til birliklaridan ham iboratki, bu dalillar ular tilini nafaqat hududiy

chegaralangan sheva elementlaridan, balki ularning birligidan iborat bo‘lgan dialektlardan ham ustun turishini ko‘rsatadi. Shunday ekan, «Folklor tili kundalik nutqiy aloqa vositasi bo‘lgan jonli so‘zlashuv tili bilan chambarchas bog‘liq holda taraqqiy etsa-da, biroq bu bog‘liqlik ularning mutlaq mushtarakligiga asoslanmaydi. Chunki folklor tili o‘z kommunikativ vazifasiga ko‘ra san’at tilidir va bu til xilma-xil janrlarda joriylangan holda sayqallanadi»Darhaqiqat, jonli so‘zlashuv tili ham, folklor tili ham tarixan o‘ziga xos kommunikativ funksiyaga ega bo‘lib, epik asarlar va umuman folklor, o‘tmishda adabiy tilning publisistik janrlari singari keng xalq ommasining kundalik estetik ehtiyojlarini qondirish uchun xizmat qilgan. Aynan ana shu vazifa bu manbalar tiliga hududiy tor doiradagi sheva birliklariga nisbatan umumxalq tili birliklarining chuqur singishiga va qayta-qayta ishlangan holda sayqal topishiga qulay sharoit yaratgan. Buni «Go‘ro‘g‘li» dostonlarining tarqalish chegarasi, ular tilida qo‘llangan turli dialektal birliklar umumlashmasi (masalan – С . 105. qipchoq, o‘g‘uz va qisman qarluq) hamda Ergash shoir mansub bo‘lgan Qo‘rg‘on dostonchilik maktabi faoliyatining qamrovi ham tasdiqlaydi. Zotan, «Mang‘ishtovdan Nuratogacha cho‘zilgan silsila tog‘larning, ayniqsa, Oqtovning shimoliy va janubiy etaklarida yashagan, ana shu yerda yetishgan xalq shoirlari Qo‘rg‘on dostonchilik maktabiga mansub bo‘lganlar» . Agarda bu kabi dostonchilik maktablari va ulardagi ustoz-shogird munosabatlarining an’anaviy tarzda qadimdan mavjud bo‘lgani e’tiborga olinadigan bo‘lsa, dostonlar tili va jonli so‘zlashuv tili o‘rtasidagi mavjud farqlarning yuzaga kelish sabablarini yana ham yorqinroq tasavvur etish mumkin bo‘ladi. Shu narsa ham xarakterliki, folklor manbalarining jonli so‘zlashuv tiliga munosabati ularning janr tabiatiga ham ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Xususan, maqol, ertak, topishmoq, latifa singari ommaviy ijro

janrlarining individual ijroga asoslangan janrlarga nisbatan kundalik turmushda keng qo‘llanilishi, ular tilining shevalarga xos xususiyat kasb etishiga va ba’zan farqlanmay qolishiga ham olib keladi. Biroq individual ijroga asoslangan dostonlarga nisbatan bunday deb bo‘lmaydi. Chunki bu janrlarning o‘ziga xos ijro uslubi, badiiy kompozisiyasi hamda qadimdan shakllangan quyma uslubiy formulalari, ba’zan kuylovchining o‘zi uchun tushunarsiz bo‘lib qolgan lug‘aviy birliklarga yo‘g‘rilgan epik klishelari mavjudki, ular dostonlar ijrosida maxsus tayyorgarlikdan o‘tishni taqozo etadi. Bu esa, dostonlar tilining jonli so‘zlashuv tiliga va ommaviy ijroga asoslangan folklor janrlariga nisbatan konservativ xarakter kasb etishiga olib keladi. Shuning uchun ham olimlar o‘z kuzatishlarida «Dostonlar va qo‘shiqlar tili dialektologik tadqiqotlar uchun material bo‘la olmaydi, balki eng birinchi yordamchi manba bo‘lib xizmat qiladi», - deb ta’kidlaydilar . Ana shu dalillarning o‘ziyoq, dostonlar tilining hududiy chegaralangan shevalarga nisbatan ustivorligidan va ularning tarixiy til sistemasida o‘ziga xos o‘ringa, maqomga ega ekanligidan ham dalolat beradi. Bu o‘rinda aytish lozimki, yuqorida sanab o‘tilgan ilmiy manbalarning ko‘pchiligida xalq dostonlarida tilimiz tarixini o‘rganish uchun zarur bo‘lgan juda ko‘p dalillar mavjudligi ta’kidlanadi. Biroq mazkur manbalar «Kitobi Dada Qurqut»ga va «Ko‘ro‘gli» singari tarixiy yozma matnga ega bo‘lgan eposlar singari aniq bir davrga daxldor til xususiyatlarini o‘zida aks ettira olmagani uchun ular tarixiy manba sifatida ham qaralmaydi. Shu bois bizgacha og‘zaki til asosida yetib kelgan dostonlarni ko‘pchilik olimlar til tarixini o‘rganishda eng muhim qiyosiy manbalardan biri sifatida qayd etadilarZero, Boduen de Kurtene ta’kidlaganidek: «Tilning har bir bosqichiga xos grammatik qurilishi, leksik tarkibida uning qadimiy va zamonaviy shakliga mansub elementlar saqlanadi. Aynan ana shu qatlamlarni farqlash tilshunoslikning muhim va asosiy vazifalaridandir». Bu mulohaza dostonlar tili uchun xarakterli bo‘lgan tarixiy ko‘p qatlamlilikka ham

tegishlidir. Chunki bu qatlamlarni farqlash va qiyosiy-tarixiy tadqiqotlarga jalb etish o‘zbek adabiy tilining tarkib topishida tayanch bo’lgan folklor asarlari tili, jonli xalq tili va yozma badiiy adabiyot tilining bir-biriga munosabatini yorqin tasavvur etishda ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Zotan, o‘z taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida tilning eng yuksak namunasi bo’lgan xalq og‘zaki ijodi, keyinchalik o‘z o‘rnini yozma manbalarga bo‘shatib bergan holda jonli so‘zlashuv tili va badiiy adabiyot o‘rtasida muhim bir zanjir sifatida muvofiqlashtiruvchi omil vazifasini bajara boshlaydi. Bu, birinchidan, adabiy tilning xalq tiliga yaqinlashishi uchun zarur sharoit yaratgan bo‘lsa, ikkinchidan, og‘zaki manbalar tilida har ikki shaklga xos lingvistik xususiyatlarning tanlanishi va qat’iylashuvi uchun ham qulay imkoniyatlar vujudga keltiradiDarhaqiqat, aynan badiiy mushohada til birliklarining qayta ishlanishi, izchil tanlanib borishi va me’yoriylik kasb etishiga olib keladi. Shu nuqtai nazardan, folklor manbalarida yozma ijod asosida qayta ishlangan birliklar hamda og‘zaki tilga xos ommaviy unsurlarning qat’iylashuvi ularda o‘ziga xos me’yoriylikni vujudga keltiradi. Bu jarayonda, ayniqsa, «adabiyotga yozma manbalar vositasida olib kirilgan badiiy namunalarning baxshilar tomonidan qayta ishlanishi» muhim ahamiyat kasb etadi . Shunday ekan, folklor asarlarining kattagina qismi o‘z davrining ilg‘or kishilari hisoblangan xalq baxshilari ularning nafaqat badiiy jihatdan, balki lingvistik jihatdan ham mukammallashuviga olib keladi. Natijada folklor manbalari tilning ilk og‘zaki poetik ustdialekt formasining shakllanishida asos bo‘ladiTilning ustdialekt xarakterga egaligi esa, E.R.Tenishev ta’biri bilan aytganda, «uning adabiylik maqomini tasdiqlovchi muhim belgilardan biridir» .

Похожие

O‘zbek xalq eposlari tilining ustdialektlik xususiyatlari

O‘zbek xalq eposlari leksikasining qiyosiy-tarixiy tavsifi

Turkiy tillarning oltoy tillari orasida tutgan o‘rni

Turkiy tillar va ular orasida o`zbek tilining tutgan o`rni

O’zbek tilining dialektal bo’linishi