logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Лингвистика
  4. Turkiy tillar tarixini o’rganish manbalari

Turkiy tillar tarixini o’rganish manbalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47 KB
Скачать
Turkiy tillar tarixini o’rganish manbalari Reja: 1. Turkiy xalqlar yozuvi tarixining rivojlanish bosqichlari. 2. O‘rxun-Enasoy yodgorliklarining topilishi, o‘rganilishi. 3. Qadimgi uyg‘ur yozma yodgorliklari. 4. Qoraxoniylar davri yodgorliklari. 5. Xorazm yodgorliklari. Tayanch so’z va iboralar : Turk-run yozuvi, Vrxun-Enasoy, Tolas yodqorliklari, Kul tigin, Bilga hoqon, Tunyuquq bitiktoshi, Suvarna yoki Oltun yorug\ turkiy yodgorliklar tadqiqotchilari. Dunyoda qarindosh tillar ko'p. Ammo bular orasida turkiy tillar bir-biriga o'ta yaqinligi bilan alohida ajralib turadiki, bu yaqinlik tilning barcha yaruslarida biron bir darajada aks etgan. Shuning uchun G.Vamberi «Turkiy tillarining har biri mustaqil ma'nodagi til btilmay, yagona turkiy tilning nisbatan mustaqillashgan shevalaridir», degan edi'. Turkiy tillarning qadimgi adabiy tilini o'zida qamrab olgan juda ko'p nodir yozma obidalar mavjud bo'lib, ularning ko'plari bizgacha etib kelgan. Ular turli yozuvlarda ifodalangan bo'lib, har xil nomlar bilan atalgan. Qadimgi turkiy obidalarni turkiy tillarni birontasiga tegishli deb bo'lmaydi. Run yozuvidagi obidalar katta territoriyaga tarqalgan bo'lib, ular XVIH asrda shved ofitseri FJ.Tabbert Stranlenberg va rus ofitseri S.Ye.Remezovlar tomonidan xabar qilinadi. 1890 yilda Fin-ugor ilmiy jamiyati Urxun daryosiga arxeologik ekspeditsiya uyushtiradi. 1891 yil esa Rossiya Fanlar Akademiyasi akademik V.V.RadlovrahbarUgida Urxun daryosiga katta ekspeditsiya yubordi. 1892 yilda bu ekspeditsiyaning ish natijalari ikkita atlas holida nashr qilinib ularda noma'lum yozuv yodgorliklarining surati, ular topilgan joylarning rejasi, xaritasi va boshqa ma'lumotlar berilgan edi. Yodgorliklarni birinchi bo'lib Daniya olimi V.Tomsen o'qishga muvaffaq boidi. Tomsen bu yodgorliklarni cfqishda turli alfavitlarga tayanmay ishni harflarning o'zaro nisbati va o'xshashliklarni aniqlashdan boshladi. Turkiy tillardagi ba'zi bir tovushlarning qator kelishi yoki kelmaslik holatini aniqlab, uni yodgorlikka solishtirib ko'rdi. Tomsen yodgorlik yozuvini chapdan tfngga qarab emas balki, o'ngdan chapga qarab o'qish kerakligini aniqladi. U birinchi bo'lib lyvh (tangri-menpi) va nyNh (turc -turk) srfzlarini o'qib, mazkur yodgorlik turkiy xalqlarga tegishli degan xulosaga keldi. 1893 yilning 25 noyabrida deyarli barcha harflarning aniqlab yodgorliklarning «siri»ni ochdi. Bu orada V.V.Radlov ham Tomsen kashfiyotidan bexabar holda 15 ta harfni aniqlaydi. V.V.Radlov o'zining V.Tomsenning kashjiyotiga tayanib, Urxun daryosi atrojida topilgan bir necha yodgorliklar matnini birinchi bo'lib tarjima qildi. Shunday qilib, daniya olimi V.Tomsen ikki so`zni (o`qigan bo`lsa-da, ayni bir vaqtda nemis olimi V.V.Radlovning ham bu yozuvlarni o'qishda xizmatlari kattadir. Bu yozuv turkiy xalqlarning islomgacha qo`llangan 38 harfdan iborat Urxun-Enasoy yozuvi bo`lib, «turk-run yozuvi», «Sibirng yozuvi», «titrkiy yozuv», «dulbarjin» kabi nomlar bilan ham yuritiladi. Yodgorliklar ongdan chapga qarab yozilgan va harflari bir-biriga bog`lanmagan. Turkiy xalqlar islomgacha urxun-enasoy alifbosidan tashqari, eski uyg'ur, moniy, braxmon, sffgd, suryoniy yozuvlaridan ham foydalanganlar. Lekin eng ko`p qo`llangani O`rxun-Enasoy yozuvidir.Urxun-Enasoy yodgorliklari qadimgi turkiy qabilalarning madaniy-siyosiy markazlashuvi va yashash joylariga qarab guruhlangan; 1) Shimoliy Mo’g'uliston yodgorliklari. Bu guruhga Bilga hoqon, Kul tigin, Tunyuquq, Ungin, Kulichur, Selenga, Qorabolasogun, Suji yodgorliklari, shuningdek, Asxete, Xangay va Gobidan topilgan yodnomalar kiradi. Turkiyshunoslikda bu guruh Urxun yodnomalari deb yuritiladi. 2) Enasoy yodgorliklari hozirgi Krasnoyarsk, Xakasiya va Tuva muxtor viloyatlari hududida topilgan. Bu yodgorliklarning 50 dan ortiq matni o'qilgan va nashr qilingan. Bu yozuv eramizning Y-YII asrlariga mansub.Enasoy yodnomalariga Enasoy (Yenisey) daryosi umuman, Janubiy Sibirdan topilgan va qoyalarga, tangalarga o'yib yozilgan yuzdan ortiq yozuvlar kiradi. 3) Lena-Baykalboyi yodnomalari. Ular o'qilishi qiyin bo'lgan matnlardan iborat. 4) Oltoy yodnomalari. Bu guruh bir necha qoya va kumush idishiarga bitilgan yozuvlardan tashkil topgan. 5) Sharqiy Turkiston yodnomalari. Bular Turfon, Dunxuan va Mirandan topilgan, tosh va qogozlarga bitilgan yozuvlar. 6) O'rta Osiyo guruhiga kiruvchi yodnomalar. Bular Yettistiv va Farg'ona guruhlaridan tashkil topgan bo'lib, tangalar, uy-rtfzgor buyumlari, yogochlarga, sopol va metallarga bitilgan yodnomalardan iborat. Yodnomalar, avvalo, turkiy xalqlar tarixini o`rganish uchun asosiy manba hamda yozma adabiyotning ilk namunasidir. Mazkur bitigtoshlar orasida Kul tigin, Bilga hoqon, To`nyuquq yodnomalari alohida ajralib turadi. Bu bitiktoshlar run, runiy (runa —sirli, yashirin) yozuvi nomi bilan yuritilgan. Tolas obidalari. Hozirgi Jambul yaqinidagi Tolas daryosi sohillaridan topilgan. Y-YI asrlarga tegishli bo'lib, oltita tosh va bir cho'p tayoqqa bitilgan. Ular 1896-1897 yillarda V.A.Kallaur, A.Geykel, O.Donner tomonidan kashf etilgan. Bu yozuvlarni V.V.Radlov, P.M.Melioranskiy, A.Geykel, Yu.Nemet, S.Ye.Malovlar tarjima qilib, matbuotda e'lon qilishgan. O’rxun obidalari mashhur hoqon va amaldorlari sharafiga o`rnatilgan. Bular Yll-YlII asrlarga mansub. O’rxun va Selenga daryolari yaqinidan topilgan. 1. Ungin (Ongin) bitiktoshi. Qutlug' hoqonga bag'ishlangan. 692 yilga tegishli. V.V.Radlov 1895 yilda asl matnini va transkriptsiyasini kelishicha tarjimasi bilan nashr ettiradi. 62 satrdan iborat. 2. To’nyuquq bitigtoshi. 1897 yilda Ye.Klements Shimoliy Mtfg'ulistonda Boin Sokto manzilidan topgan. Yodnoma ikkinchi turk hoqonligiga asos solgan Eltarish hoqonning maslahatchisi va sarkardasi, Xitoy yilnomalarida Yitanchjen (To'ngich jadval) deb yuritilgan bu bitiktosh To`nyuquqqa bag'ishlanib, 712-716 yillar orasida uning o`zi tomonidan marmargayozdirilgan. 3. Kul tigin bitigtoshi. Rus o'lkashunosi N.M. Yadrintsev 1889 yilda Mo'g'ulistonning Kosha Seydam vodiysida Urxun daryosining Ko'kshin irmog`idan topgan. 4. Bilga hoqon bitigtoshi. N.M.Yadrintsev 1889 yilda Kul tigin bitigtoshi bilan birga Urxun daryosining Ko'kshin irmog'i atrofidan topgan. Bilga hoqonning asli ismi Mo`g`uliyon. U taxtga o`tirgach, Bilga (dono) hoqonnomini olgan. 5. Quli chur bitigtoshi. YII asrga tegishli. 1912 yilda polyak olimi V.Kotvich Mo`g`ulistonning Ulan-Bator yaqinidagi lxe-Xushotu manzilidan topgan va rus turkshunosi A.N.Samoylovich bilan birgalikda 1928 yili nashrettiradi. 6. Moyun chur bitigtoshi. YII asrga tegishli. 1909 yilda finlandiyalik olim G.I.Ramstedt Shimoliy Mo`g`ulistonning Selenga daryosi yaqinidan topgan va 1913 yilda tarjimasi bilan nashr ettiradi. 7. Irq bitigi (folnoma) ingliz olimi A.Steyn Xitoydagi «Ming budda g`ori» ibodatxonasidan topgan. 1912 yilda V.Tomsen nashr ettirgan.Bu bitigtoshlar turk hoqonligi davrida runiy yozuvida bitilgan. Turk hoqonligi tarkibiga kirgan turklarning bevosita davomchisi bo`lgan uygurlar juda katta meros o`sha davr tilini aks ettiruvchi yozma yodgorliklarqoldirgan. Uyg'ur yozuvi oromiy yozuvi asosida shakllangan bo’lib, u keyinchalik mo'g'ullarga va mo'gullardan manjurlarga o'tgan. Uyg'ur yozuvi YI asrdan XY asrgacha turkiy xalqlarda va buddachilar orasida XYIII asrgacha ishlatilgan. Uyg'ur alfaviti bilan yozilgan yodgorliklarni o'z xususiyati va mazmuniga ko`ra, quyidagilarga kiritish mumkin. 1. Uyg'ur yodgorligi — Suji, Shins-Usu va Sharqiy Turkistonda topilgan. Yaglaqarxon qabridan topilgan namunani Suji yodgorligi, Muyun-chura qabridan topilgan namunani Selenga yodgorligi deb yuritilgan. Qog'ozda topilganini Turfon yodgorligi deb atalgan. 2. Manixey (monaviy) yodnomasi. Manixey madaniyati yodgorligi sifatida «Xuastuanift (monaviylaming tavbanomasi)ni ko'rsatish mumkin. Bu obidani 1910-1911 yillarda ingliz olimi Le Kok Berlin va Londonda nashr ettirgan. L.V.Dmitrieva 1963 yilda lotin alifbosida ruscha tajribasi bilan nashr ettirgan. Manixeylarga tegishli yodgorliklarni dastlab ingliz olimi A.Shteyn, nemis olimi A.Lekok, frantsuz olimi P.Pellngi topib, fan olamiga ma'lum qilgan. 3. Buddiy yodnomasi — budda diniga sig ` ingan uygurlar tomonidan yaratilgan b o` lib, «Suvarna» yoki «Oltun yoruq» deb yuritilgan. Asli qadimgi hind - sanskritcha «suvarnaprabxasa» (Oltin jilo) X asrda Sifigu Seli Tittung tomonidan turkiy tiliga o'girilgan. 1909-11 yillarda S.Ye.Malov Suchjou shahriga yaqin Ungshagudan topib, 1917 yilda nashr ettirgan. 4. Sekiz yukmak. Tufondan topilgan bu yodgorlik matnini nemis olimlari V.Bang, A.fon Gaben va turk olimi G.R.Rahmatiylar 1934 yilda Berlinda nashr ettirganlar. XI-XY asrlarga aid ko'pgina yirik asarlar turk-uygur yozuvida tartib qilingan. Masalan, «Me'rojnoma», «Tazkirai avliyo», «Baxtiyornoma» kabi bir qator asarlar shu yozuvda ko'chirilgan. Qoraxoniylar davri yodnomalari uyg'ur va arab yozuvida bitilgan. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» (Baxt keltiruvchi bilim), M.Koshgariyning «Devonu lugotit turk» («Turkiy so'zlar lug’ati»), Ahmad Yugnakiyning «Hibatul- haqoyiq» («Haqiqatlar armug'oni») asari, «Devoni hikmat» asarlari XI-XII asrlarda yaratilgan obidalar kiradi. Shuningdek, Rabguziyning “Qisasi Rabguziy”, Aiming «Qissai Yusuf», «O'g’uznoma», «Tafsir» kabi asarlari XIII-XIV asrlarda yaratilgan turkiy yodnomalardir. Xorazm obidalariga Sayfi Saroyiining «Guliston bit-turkiy» asari, Xorazmiyning «Muhabbatnoma»si, Qutbning «Xisrav va Shirin» dostoni, Mahmud as-Saroyining «Nahju-l-Faradis» kabi turkiy tilida bitilgan q o’ lyozmalar kiradi. Bu qo'lyozmalarni topilishi va nashr ettirilishida AM.Sherbak, E.Nadjip, N.A.Baskakov, A.K.Borovkov kabi turkolog olimlarni xizmati katta. Qipchoq-o’g’uz obidalariga XIV-XV asrlarda arab yozuvida bitilgan quyidagi manbalar kiradi. Abu Xayyonning “Kitob-al-idrok li-lison al-atrok”, Jamoliddin Abu Muhammad at-Turkiyning “Kitob ulgat almushtoq fi-lugat at-turk va-l-qifchoq”, muallifi noma'lum “Kitob at-tuhfa az-zakiya fil-lug'at at-turkiya”, ibn Muhannaning “Li-lison al-arabiy va-l forsiy va-l turkiy va-l-mo’g’uliy” asarlari kiradi. Umuman, bu obidalar Navoiygacha bo’lgan turkiy tillarning fonetikasi, grammatikasi va leksikasini o'rganishda muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Adabiyotlar: 1. M.Qoshg'ariy "Devonu lug'otitturk". Tom. I, II, III, indeks lug'at Tb 1960-63-67. 2. Qo'chqortoev I.Isabekov B. ''Turkiy filologiyaga kirish". T, 1984. 3. Ne'matov H, Ahmatov N. "O'zbek tilining tarixiy leksikologiyasi". Buxoro. 1987 4. Tursunov U. va boshqalar. `'O'zbek adabiy tili tarixi" T. 1995. 5. Aliev A., Sodiqov Q. "O'zbek adabiy tili tarixidan". T. 1994. 6. Sodiqov Q. "Buyuk Qumaru". "O'zbekiston adabiyoti vasan'ati" gaz-si. 1991 10 may soni. 7. Ne'matov H. "O'zbek tilining tarixiy fbnetikasi". T. 1992. 8. A.Xojiyev O`zbek tili sinonimlarining izohli lug`ati. T., 1974, 6-bet.

Похожие

Turkiy tillar tasnifi
Turkiy tillar tasnifi
Turkiy tillar oilasi
Turkiy tillar taraqqiyotining davrlari
Sharq ilmida til tasnifiga oid qarashlar. turkiy tillar tasnifi