Turkiy tillar oilasi - Лингвистика - Рефераты

Turkiy tillar oilasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64.5 KB

Turkiy tillar oilasi Reja: 1. Turkiy tillarni o`rganish tarixidan. 2. Turkiy tillar oilasi, uning genealogik guruhlari haqida. 3. Turkiy tillarning lisoniy xususiyatlari.

Turkiy tillarning o`rganilish tarixidan, ilmiy turkiyshunoslik asoschilari, turkiy tillarning geneologik tasnifi, turkiy tillar oilasi, agglyutinativ tillar, turkiy tillarning fonetik strukturasi. Turkiy tillarni o`rganish uzoq davrlarga borib taqaladi. Turkiyshunoslikni XI asrda Mahmud Qoshg`ariy boshlab berdi. O`zining “Devonu lug`atit turk” asarida olim (Qomus Istambulda Ahmad Rif’at tomonidan 1915-1917-yillar (III tomlik) da nashr qilingan, shuningdek, Sim Atalay (Divanu Lug`at-it-Turk terkumesi) va C.Bchoskelmann (Mittelturkisscher Wortschatz nach Mahmud al- Kasgaris Divan Lug`at-at-Turk) tomonidan tarjima qilingan) asosan uyg`ur, xakas, qipchoq va o`g`uz tillari materiallari asosida qiyosiy- tipologik tadqiqotlarni yuzaga chiqargan. Asarda qirg`iz, qipchoq, uyg`ur, tuxsi,yag`mo, chigil, igrak, charuk, yemak, boshqird tillari va xalqlari qarindosh deyiladi. Bulg`or va suvar tillarini birmuncha farq qiluvchi, o`g`uz tillarini esa eng oddiy, deb hisoblaydi. Chumul, kay, yabaku, tatar, basmil xalqlari boshqa tilda gaplashishgan. Eng to`g`ri, ya’ni abadiy tilga eng yaqin til – tuxsi va yag`mo tillari bo`lgan. Mahmud Qoshg`ariy lug`atida so`zlar ulardagi tovushlar sonining o`sib borishiga ko`ra joylashtirilgan.Ismlar va fe’llar farqlanib, turkiy tillarning fonetik – morfologik tasnifi hamda jo`g`rofiy yoyilganligiga ko`ra xarakteristikasi berilgan. Tillar tabiatini hamda ularning u yoki bu tasnif guruhiga mansubligini ifodalovchi belgilar sifatida M.Qoshg`ariy quyidagilarni ko`rsatadi: a) соответствие (y~j) so`z boshida y-j mosligi; b) so`z boshida m~b;

v) so`z oxirida y – n; g) so`z boshida t~d; d) so`z o`rtasida y~z. Az-Zamaxshariyning (1143-yilda vafot etgan) “Muqaddimat al-adab” nomli filologik asari arab-fors-turk-mo`g`ul tillari lug`ati sanaladi. V.V.Bartoldning aniqlashicha, bu lug`atning turkiy qismi eramizning XII-XIII asrlari adabiy turkiy tilini aks ettiradi. Al-Andalusiy (arab tilshunosi) yaratgan lug`at va grammatikada qipchoq (kuman yoki poloves) tilining o`g`uz (turkman) tili bilan qiyosan elementlari mavjud. Jamoliddin ibn Muxannaning “Xil’at ul-lison va halibot ul bayon” asari o`g`uz tillaridan birining lug`at va grammatikasini, shuningdek, fonetik xarakteristikasining bayon etilganligi bilan ajralib turadi. b va m, t va d undoshlarining boshda f va n, k va x undoshlarining boshqa pozitsiyalarda kelish xususiyatlari ochib beriladi. Jamoliddin at- Turkiyning “Bulg`at al-mushtak” lug`ati arab-qipchoq tillarini qiyoslash asosida tuzilgan. Misrda arab filologlari tomonidan yaratilgan asarlar: XV asr grammatik tadqiqoti “Qavanin al-Kulmiya li-dabt al-lug`at at-Turkiya” (1928-yilda Istambulda Kilisli Rif’at tomonidan nashr etilgan) hamda XV asrning filologik asari “Kitob at-tuhfatuz zakiya” (1945-yilda Istambulda Basim Atalay tomonidan nashr qilingan)dir. Turkiyshunoslikning yana bir tarmog`i XVIII va XIX asrning 1- yarmidagi rus va g`arb tadqiqotchilarining izlanishlari samarasini o`z ichiga oladi. XVIII asrdan turkiy tillarni qiyosiy o`rganish sohasida F.I.Tabbert – Stralanberg (shved ofitseri) muhim o`ringa ega. U ural- oltoy nazariyasi-ural (fin-ugor va samold) va oltoy (turk, mo`g`ul va

tungus-manchsjur) tillarining qarindoshligini aniqlagan. Bu nazariyaning tarafdorlari sifatida V. Shott, M.A.Kastren, O.Donner, G.Vinkler, I.Gryunsel, G.Ramatedt, A.Sovaneo va boshqalar ma’lumdirlar. Ilmiy turkiyshunoslikning asoschilari - O.Byotlingk va V.V.Radlov hisoblanadi. Turkologiyadagi 1 qiyosiy - tarixiy tadqiqot O.Bytlingkka tegishli bo`lib, unda yoqut tili va uning boshqa turkiy tillardagi grammatik qurilish va leksika bilan solishtirilgan tarzda bayon qilingan. L.Budagov 2 va H.Vamberi ham turkiy tillar leksikasi bo`yicha muhim izlanishlar natijalarini yozib qoldirishgan. V.V.Radlov turkiy tillarini qiyosan o`rganish bo`yicha eng mukammal va asosli ishlar yaratganki, undan keyingi tadqiqotlar V.V.Radlov ishlarining davomi va to`ldirilgan ko`rinishlari bo`lib yuzaga chiqdi. Olimning “Образцы народной литературы тюркских племён” (т. I - X , СПБ, 1868-1904), “Опыт словаря тюркских наречий”. (СПБ, 1888-1905) kabi asarlari turkiy tilshunoslikda eng qimmatli ilmiy asarlardir . N . F . Katanova “Опыт исследования урянхайского языка с указанием главнейших родственных отношений его к другим языком тюркского корня” (Казань, 1903) nomli tadqiqoti ham fanda ulkan shuhrat qozondi . Xullas , turkiy tillarini o ` rganish bo ` yicha qisqacha sharx shulardan iborat bo ` lib , turkiy tillar , turkiy xalqlar va ularning madaniyati kabilar olimlarni qiziqtirib kelganligini dalillaydi . Turkiy tillar – oltoy oilasiga kiruvchi hamda genetik va tipologik belgilari bilan umumlashadigan qarindosh tillar hisoblanadi. Turkiy tillarni genealogik jihatdan tasniflash bo`yicha I.N.Berdin, N.I.Ilminskiy, V.V.Radlov, N.A.Aristov, N.F. Katanov, F.Ye.Korsh, 1 Bo`htlingk O.Ueber die sprache der Jakuten. SPB ., 1851 2 Будагов Л. Сравнительный словарь турецко – татарских наречий. 1-П.СПБ., 1868-1871.

A.N.Samaylovich kabi olimlar izlanishlar olib borishgan. Shulardan A.N.Samaylovichning tasnifi keng tarqalgan bo`lib, turkiy tillarning barchasi 6 asosiy guruhga ajratiladi: 1. R-guruh, bulg`or yoki chuvash: 1) taxar; 2) ura; 3) pul; 4) tao`//tu; 5) sari; 6) qalan//yo`lna; bu guruhga zamonaviy chuvash va qadimgi bulg`or tillari kiradi. 2. D-guruh, uyg`urcha yoki shimoliy-sharqiy: 1) toquz; 2) adaq//azaq; 3) pol; 4) tag`; 5) sarig`; 6)qalg`an; bu guruhga 3 kichik guruhlar kiradi: a) b-guruhi: O`rxun–Enasoy yodgorliklari qadimgi tili, qadimgi uyg`ur va zamonaviy karagas, salar va tuva tillari; b) z-guruh: sariq uyg`urlar, ilor va xakaslar tili; v) t-guruh: yoqut tili. 3. Tao` - guruh, qipchoq yoki shimoli - g`arbiy: 1) tog`uz; 2) ayaq; 3) bol//bul; 4) tao`; 5) sari; 6) qalg`an. Bunga: a) mo`g`ullargacha: oltoy tili, qirg`iz, qumiq, qorachoy-bolqor, qaraim, tatar, boshqird; b) mo`g`ullardan so`ng: qozoqcha va no`g`aycha kiradi. 4. Tag`liq – guruh, chig`atoy yoki janubiy – sharqiy: 1) toquz; 2) ayaq; 3) bol; 4) tag`; 5) sariq; 6) qalg`an. Bunga qadim chig`atoy, Xitoy Turkistoni aholisi tili, o`zbek tili va qora tatarlar tili kiradi. 5. Tag`li – guruh, qipchoq – turkman: 1) doquz; 2) ayaq; 3) bol; 4)tag`; 5) sari; 6) qalg`an. Bularga xorazm o`zbeklarining shevasi ham kiradi. 6.Ol- guruh, turkmancha yoki janubiy – g`arbiy:

1) doquz; 2) ayaq; 3) ol; 4) dag`; 5) sari; 6) qalan. Turkman, ozarbayjon va turk tili, gagauzlar tili ham kiradi. Turkiy tillar oilasiga 30 ga yaqin til kiradi. Bu tillarda so`zlashuvchi xalqlar Osiyo, Yevropa, Amerika va Avstraliyada istiqomat qiladilar. Bu tillarda so`zlashuvchilarning aksariyati Osiyo qit’asida yashaydi. Turkiy tillar oilasiga quyidagi tillar kiradi: turk, ozarbayjon, turkman, gagauz, qrim-tatar, qorag`ay, balqor, qo`miq, no`g`oy, tatar, bashqird, oltoy, shor, xakas, tuva, yoqut, qirg`iz, o`zbek, qaraqalpoq, chuvash, uyg`ur, qozoq. Turkiy tillar quyidagilardan iborat: 1. Bulg`or tillari guruhi: hozirgi chuvash tili va qadimgi bulg`or va xazar tillari. 2. O`g`uz tillari guruhi: a) turkman tili – Turkmaniston; b) turkman tili – Shimoliy Kavkaz va Stavropol o`lkasida yashovchi turkmanlarning tili; v) o`g`uz – bulg`or tillariga gagauz va balqon turklari tillari kiradi; g) ozarbayjon va turk tillari. 3. Qipchoq tillari guruhi: a) qaray tili. Bu tilda Litva, Ukrainaning janubida va Qrimda istiqomat qiluvchi qaray elati so`zlashadi; b) qo`miq tilida Dog`iston Avtonom respublikasida istiqomat qiluvchi qo`miqlar so`zlashadi;

v) qorag`oy – balqar tilida Kavkazda yashovchi qorag`oy va balqor elatlari so`zlashadi; g) qrim - tatar tilida qrim, belarus, litva tatarlari so`zlashadilar; d) tatar tili, boshqird tili; j) no`g`oy tili; z) qoraqalpoq tili; i) qozoq tili. 4. O`zbek va uyg`ur tillari guruhi. O`zbek tili o`zbek xalqining milliy adabiy tili bo`lib, bir-biridan fonetik, morfologik va leksik xususiyatlari bilan farqlanib turadigan shevalardan tashkil topgan. Uyg`ur tili O`rta Osiyo, Qozog`iston va Xitoy Xalq respublikasining Sinsyan – Uyg`ur respublikasida yashovchi uyg`ur xalqining tilidir. 5. O`g`iz tillari guruhi: a) Tuva tili. Tuva va Mongoliya Xalq respublikasi territoriyasida yashovchi tuva xalqining tilidir; b) tofalar (yoki karagas) tili Krasnoyarsk o`lkasida yashovchi elat tili. 6. Yoqut tili. Yoqutistonda yashovchi yoqutlarning tilidir. 7. Xakas tillari guruhi: xakas tili, shor tili, cho`lim tili (cho`lim tatarlari tili), oltoy tilining shimoliy shevalari. Turkiy tillar – agglyutinativ tillar guruhiga kiradi. Turkiy tillardagi affikslar bir ma’nolidir – so`z tarkibida ishtirok etayotgan har bir qo`shimcha faqat bir ma’noni anglatgan holda birin – ketin yopishib ketaveradi. Masalan, o`zbek tilida o`qituvchilarga so`zida o`qi - o`zak, t - orttirma nisbat qoshimchasi, uv -harakat nomi qo`shimchasi, chi -shaxs

oti yasovchi affiks, lar -ko`plik, ga -jo`nalish ma’nosoni ifodalaydi; vengr tilida haz-uy, hazfa-uyda, hazak-uylar, hazakba-uylarda . Ko`rinadiki, turkiy tillardagi qo`shimchalar o`zakka mexanik ravishda qo`shilaveradi, lekin o`zak bilan birikib, singib ketmaydi, o`zakdan ajralib turadi. Shuningdek, turkiy tillarda prefiks yo`q (fors-tojik tillaridan kirib kelgan ayrim old qo`shimchalardan tashqari), ya’ni qo`shimchalarining ketma- ket qo`shilishi natijasida so`zning kengayishi faqat bir tomonga, ya’ni o`ng tomonga yo`nalgan bo`ladi: maktablarga. Turkiy tillardagi ko`makchilar otdan yoki ot vazifasidagi so`zdan keyin kelib, uni boshqa so`zga – boshqaruvchiga bog`laydi va ular orasidagi sintaktik munosabatni ifodalaydi. Masalan, Baxtim uchun kurashaman. Ukam bilan bordim. Turkiy tillarda grammatik rod (jins) kategoriyasi yo`q. Shunga ko`ra, gapda so`zlarning o`zaro sintaktik aloqaga kirishuvi o`zgacha: turkiy tillarda, jumladan, o`zbek tilida, sifat, son, olmosh, sifatdoshlar ot bilan bitishuv munosabatiga kirishadi. Hind – Yevropa tillarida kesimning morfologik belgilari faqat fe’lga qo`shilsa, turkiy tillarda kesim vazifasida kelgan har bir so`z turkumiga qo`shilishi mumkin. Qiyoslang: Это здание - институт ; Bu bino institutdir. Men – onaman. Ko`ylagimni tiktirdim. Turkiy tillarning qiyosiy – tipologik xususiyatlari N.A.Baskakovning “ Введение в изучение тюрских языков ” ( М ., 1962) nomli kitobida atroflicha sharhlangan. Jumladan, so`zning morfologik tarkibi xususida shunday hodisalarni aniqlaydi: o`zaklar birlamchi yoki tub bo`ladi (umumturkiy o`zaklar): al-olmoq, kel, min, ot (o`t), tas/tash (tosh), kyoz (ko`z) yoki yasama, ya’ni o`zak va unumsiz

(o`lik) qo`shimchalar orqali, masalan: qoraqalpoqcha: jurek (yurak), qizil (qiz+il), azira (boqmoq-az+ir+a), qora kabilardir. Tas/tash (tosh), qal (qop), ic/ish (ish), at (ot ), qol (qo`l) va hokazolar predmetlarning nomini atab, ot so`z turkumiga kiradi hamda birlikdagi, bosh kelishikdagi so`zlar qatorini hosil qiladi 3 . Aq, sari, qara, biyik, (baland) o`zaklari statik belgini ifodalab, sifat so`z turkumini tashkil qiladi. Endi (endi), burun, en (eng) kabilar, deydi olim, belgining belgisini ifodalab, ravish kategoriyasiga kiradi. Bir, eki (ikki), uch/ush (uch) tort ,(to`rt) kabilar sonlardir. O`ay! Iq! Maa! undov va taqlidlar, uchin/ushin, deyin (-gacha) kabilar ko`makchilar, -g`u (-ku), -ma/me (-mi) (so`roq yuklamasi) – yuklamalar hamda hem, biraq boglovchilar hisoblanadi. Turkiy tillarda fe’llar ham o`ziga xos tabiatga ega, ya’ni ular yasalish xususiyatiga ega: tashla, angla, bilim, qapshiq (qopchiq- qop va kichraytirish shakli –chiq/-shiq.) Turkiy tillarda fonetik struktura- o`zak morfemalardagi 3 tovushli tarkib bilan ajralib turadi. Har bir o`zak –undosh + unli+ undosh tartibidagi yopiq bo`gindan iborat (cgc). Ikki tovushli, bir tovushli o`zaklar turkiy tillarda kam uchraydigan istisnolikdir, ular aslida 3 tovushli tarkibning tarixan, fonetik jihatdan qisqargan ko`rinishidir. 3 tovushdan ko`p so`zlar boshqa tillardan o`zlashgan hisoblanadi. Turkiy tillarga xos bo`lgan gap qurilishi [WPm] qolipi asosida voqelanadi. Предикатив bog`lanish [Pm] (predikate-kesim, m – shaxs/son, zamon, mayl, modallik) orqali yuzaga chiqadi. So`z birikmasi –gap kengaytiruvchilari yoki so`z kengaytiruvchilaridan iborat bo`lishi mumkin. Mana shu sintaktik xususiyat barcha turkiy tillar uchun xos 3 Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. М., «Высшая школа», 1962, стр.95.

bo`lib, bu oilani boshqa tillardan, ulardagi grammatik xususiyatlardan keskin farqlab turadi (chunonchi, Hind-yevropa tillarida gap birgina kesimning o`zidangina emas, balki ega va kesimning qat’iy ishtiroki va tartibi (egadan keyin albatta kesim keladi ) asosida tuziladi).

Похожие

Turkiy tillar tasnifi

Turkiy tillar tasnifi

Turkiy tillar taraqqiyotining davrlari

Turkiy tillar tarixini o’rganish manbalari

Sharq ilmida til tasnifiga oid qarashlar. turkiy tillar tasnifi