Sharq ilmida til tasnifiga oid qarashlar. turkiy tillar tasnifi - Лингвистика - Рефераты

Sharq ilmida til tasnifiga oid qarashlar. turkiy tillar tasnifi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

96 KB

Sharq ilmida til tasnifiga oid qarashlar. turkiy tillar tasnifi Reja: 1. Sharq ilmida til tasnifiga oid qarashlar. Turkiy tillar tasnifi 2. Tilshunoslik va uning bo’limlari 3. Fonetika

Sharq ilmida ham tillar tasnifiga oid, tillarning muhim jihatlarini yorituvchi qarashlar mavjud. Mahmud Koshg’ariyning “Devonu lug’otit turk” asari bu boradagi beqiyos manbadir. M ahmud Koshg’ariy turkiy tillar klassifikatsiyasini yaratishga birinchi bo’lib qo’l urgan olimdir. Turkiy xalqlar orasidan yetishib chiqqan birinchi ensiklopedist turkolog olim Mahmud Koshg’ariy 1029-1038 yillar oralig’ida Koshg’arda tug’ildi. “Devoni lug’tit-turk” deb nomlangan uch tomli asar yozdi. Bu asar “Turkiy so’zlar devoni” bo’lib, ikki qismdan tashkil topgan: 1) kirish; 2) lug’at. Kirish qismida turkiy tillarning mavqeyi, lug’atning oldiga qo’yilgan vazifalar, asarning mundarijasi, turkiy tillarda so’z tuzilishi va yasalishi, turkiy qabilalar va ular tillarining o’ziga xos xusisiyatlari yoritilgan. Asarning lug’at qismi sakkiz bo’limdan iborat. 1. Hamzali so’zlar bo’limi ( boshida alif, vov, yoy harflari keladigan so’zlar) 2. Solim(tarkibida alif, vov, yoy harflari keladigan so’zlar) bo’limi . 3. Muzoaf bo’limi( tarkibida bir harifi ikki marta kelgan takrorlangan so’zlar). 4. Misol(boshida, o’rtasida yoki oxirida alif, vov, yoy harflaridan biri kelgan so’zlar) bo’limi. 5. U ch harfli so’zlar bo’limi. 6. T o’rt harfli so’zlar bo’limi. 7. G ’unnalilar ( tarkibida burun tovishlari keladigan so’zlar) bo’limi. 8. Tarkibida ikki undosh qator kelgan so’zlar bo’limi. Mahmud Koshg’ariy turkiy tillar qurilishini tasvirlashda qiyosiy metoddan foydalandi. U turk i y tillarning leksikasini , m o rfologiyasini va fon e tikasini bir – biriga qiyoslab, ular orasidagi o’xshash va farqli tomonlarini ko’rsatdi. Lug’atda turkiy tillar leksikasiga mansub 7500 so’z izohlangan. Mahmud Koshg’ariy turkiy tillar fonetik qonuniyatiini birinchilardan bo’lib yoritgan olimdir. U “Devonu lug’otit – turk” da fonetik qonuniyatlarning tovush almashinuvi, tovush tushishi, tovush ottishi kabi ko’rinishlarini batafsil izohlagan.

Uning tashrifi ikki prinsipga tayanadi: 1. Tilning sofligi prinsipi. 2. Fonetik- morfologik prinsip. Mahmud Koshg’ariy XI asrda yashagan turkiy xalqlarning tillarini ikki qisimga ajratadi: 1. Sharqiy turkiylar tili 2. G’arbiy turkiylar tili. Mahmud Koshg’ariy birinchi guruhga Bolosog’un, Koshg’ar atrofida yashaydigan xalqlarning tillarini kiritdi. Bular chigil, qorluq, uyg’ur, tuxsi, yag’mo kabi xalq va qabilalarning tillaridan iborat edi. Sharqiy va g’arbiy guruh tillarning qator xususiyatlariga ko’ra bir – biridan farqlanadi. Fonetik farqlar: Sharqiy turklar tilida: G’ arbiy turklar tilida: So’z boshida: 1. J arangsiz t - tovushi keladi: J arangli d - tovushi keladi: tebey debey 2. Til o’rta y – tovushi keladi: Til oldi j- tovushi keladi Yinju, yilkin yoki y- tovushi kelmaydi : janju, elkin 3.S on or m – tovushi keladi: P ortlochi b – tovushi Men, mung keladi: ben, bung Mahmud Koshg’ariy qabilalar hayoti va tilinii tarixiy asosda yoritdi. Ilgarilarda katta o’rin tutib , XI asrda ergashuvchi qabilalar holiga tushgan qarluqlar, tangutlar, basmil va boshqalar ham devonda keng izohlanadi. Urxun yodgorliklaridan ma’lum bo’lishicha bu qabilalar IX –X asrlarda ilg’or hisoblanar edilar. Lekin XI asrlarda bular o’zlarining mavqeyini yo’qotib, boshqa qabilalarga qo’shilgan edi. Mahmud Koshg’ariy hatto ilgarilar bu

yerlarga kelib joylashib qolgan boshqa xalq hayotini ham sinchiklab o’rgandi. U tubutlar haqida shunday ma’lumot beradi: “ Tubutlar turk diyorida yashovchi bir qavm : Kiyik mushki( kiyikning kindigidan kesib olib hozirlanadigan atir) tubutlarda bo’ladi. Tubutlar bir jinoyat qilib Yamandan qochib, dengiz yo’li bilan Chinga borib, o’rnashib qolgan Bani sobit avlodlaridir. Hozir ular bir ming besh yuz farsah yerda yashaydilar. Sharq tomoni Chin, g’arb tomoni Kashmir, shimol tomoni Uyg’ur, janub tomoni Hind dengizidir. Ular o’z tillarini yo’qotib, turkiy tilni o’zlashtirgan bo’lsalar ham, hanuz ularning so’zlarida o’z tillariga moslashtirish farqi sezilib turadi. Chunonchi, onani “uma” deydilar, otani “aba” deydilar”. Bu qabilalar leksikasi haqidagi ma’lumotlar tarixiy jihatdan katta ahamiyatga egadir. Mahmud Koshg’ariy ayrim shevalargagina xos bo’lgan til hodisalarini ham, ko’pchilik qabilalarning umumlashgan til xususiyatlarini ham izchil ravishda ko’rsatib berdi. Bu xil ma’lumotlar O’rta Osiyo xalqlari tillarining, shu jumladan, o’zbek tilining shakllanishida asos bo’lgan qabilalarni aniqlashda muhim material bo’lib xizmat qiladi. Uning asarida qabilalar tilida so’z yasalish masalasi ham to’la yoritildi. U til faktlari asosida qabilalarning bir – biriga bo’lgan munosabatini ko’rsatdi va nihoyat u davrdagi iqtisodiy, ijtimoiy sharoitlar asosida qabilalarning bir – birlari bilan birika boshlashi natijasida yuzaga kelgan boshlang’ich xalq tili namunalarini ham yaqqol ifodalab berdi. Mahmud Koshg’ariy asarida o’zbeklar, qozoqlar, qirg’izlar, turkmanlar, uyg’urlar, tatar va boshqa xalqlarning qadimgi qabilalarini va bu xalqlarning qadimgi sodda tillarining namunalarini mukammal izohlab berdi. Bu xalqlar devon materiallari asosida o’zlarining tillari qaysi qabila tili asosida shakllanganini aniqlash imkoniyatiga ega bo’ldilar. Mahmud Koshg’ariy “Devonu lug’otit turk” asarida davrining mukammal dialektologiyasini yaratib berdi. Mahmud Koshg’ariy turkiy xalqlar madaniyati va fan tarixida alohida o’rin tutadi. U turkiy filologiya fanini yaratgan olimlardan biri. Uning “Devonu lug’otit – turk ” asarida bu fanning deyarli barcha sohalari yoritilgan. Turkiy tillar

klassifikatsiyasi; turkiy xalqlarning og’zaki ijodi, xalqlar etnografiyasi, toponimikasi, geografik joylashuviga oid qimmatli malumotlar ham bor. Lug’atda turkiy xalqlarning eng eski geografik kartasi berilgan. Bundan tashqari, M. Zamaxshariyning “Muqaddimat – ul -adab” asarida, muallifi noma’lum asar “Kitob –i-majmu-u-tarjimon turki va ajamiy va mug’o’liy” asarida, Abu Hayyonning “Kitob al – idrok li-lison al -atrok” asarida Jamoliddin Ibn Muxannaning “Xiliat-ul-inson va xalibat-ul-lison” asarida, Jamoliddin at- Turkiy “Kitobi ul-lug’ot al-mushtoq fi-l-lug’ati at-turk va l-qipchoq” asarida, “Kitob-at-tuhfaq-uz-zakiyatu fi-l-lug’at-it-turkiy” asarida turkiy tillar haqida fikr yuritilgan. XV asr olamida ulug’ mutafakkir shoir, madaniyat va davlat arbobi Alisher Navoiyning mashaqqatli mehnati, izlanishlari hamda Husayn Boyqoroning homiyligi tufayli turk i y tillar orasida o’zbek tilining mavqe y i jahon miqyosiga ko’tarilgan edi . Alisher Navoiy “Muhokamat ul-lug’atayn” asarida turkiy tilning keng imkoniyatlarini nazariy jihatdan asoslab berdi. O’zbeklar yirik turkiy xalqlardan bo’lib, tarixiy manbalarining guvohlik berishicha, ularning ota-bobolari qadimdan O’rta Osiyo hududining asosiy aholisi bo’lgan. O’zbek xalqi o’zining uzoq tarixiga ega bo’lib, o’tmishdan tortib, XIX asrning II yarmigacha turk, sart, chig’atoy va nihoyat o’zbek atamalari bilan yuritilib kelingan. Turk atamasi haqida. Dastavval o’zbek xalqi turk nomi bilan yuritilgan. Faqat o’zbeklargina emas, O’rta va Markaziy Osiyoda yashaydigan barcha turkiy xalqlar turk nomi bilan yuritilgan. Jumladan, qoraqalpoq, qozoq, qirg’iz, turkman, uyg’ur, Volga bo’yidagi tatar, boshqird, chuvash kavkazdagi ozarbayjon, qumuq, no’g’ay va sibirdagi oltoy, xakas, tuva, yoqut kabi xalqlar ham turk deb atalgan. Ularning tillari esa turkiy til d e yilgan. Turk atamasi dastlab siyosiy-ijtimoiy ma ’ noni anglatgan. U qabilalar harbiy uyushmasining nomini bildirgan.

Alisher Navoiy “Muhokamatul lug’atayin” asarida o’zbek xalqini turk, uning tilini turk tili deb amalda turk, turkiy, turk ulusi, turk tili, turkiy til, turkiy alfoz kabi so’z va iboralarni keng qo’llagan. Turkiy tillarda so’zlashuvchi yana shunday elatlar mavjudki, ularning ona tilisi asosan maishiy hayotda foydalaniladi,bu tilning ijtimoiy vazifasi juda chegaralangan. Ular o’zlarining rasmiy yozuvlariga ega emas. Zarurat tug’ilganda, eski alifbodan foydalanadilar. Bunga karaim, shor, chulim tillari kiradi. Ushbu tillar bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. Turkiy tillda so’zlashuvchi xalqlar Afg’oniston, Eron, Xitoy, Yugoslaviya, Albaniya, Gretsiya va boshqa xorijiy mamlakatlarda ham yashaydi. Qozog’iston, Turkmaniston, Qirg’iziston va Qoraqalpog’istonda ham bu tilda so’zlashuvchi millionlab o’zbeklar istiqomat qiladi. Turkiy tillarning taraqqiyot xususiyatlarini o’zbek tili tarixiy taraqqiyoti misolida kuzatish mumkin. Bu jihatdan qadimgi turkiy til xususiyatlari o’ziga xosdir. Qadimgi turkiy tilda so’zlar ham, morfemalar ham, qattiq va yumshoq turlarga bo’linadi. Qadimgi turkiy tilda birlamchi cho’ziq unlilar ham farqlangan undoshlardan jarangli va jarangsiz uyg’unlik bor. Qadimgi turkiy adabiy tili morfem tuzilishining hozirgi o’zbek adabiy tili bilan mos keluvchi va farq qiluvchi tomonlari bor. Ba’zi shakllar iste’moldan chiqqan bo’lsa, ba’zilarning vazifasi o’zgargan. Ayrimlari turli fonetik o’zgarishlarda hozirgi tilimizda ham uchraydi. Qadimgi turkiy tilda mavjud bo’lib, hozirgi o’zbek adabiy tilida saqlanmagan, lekin umumxalq tilida yoki boshqa turkiy tillarda uchraydiganlari ham bor. Qadimgi turkiy tilda faol sanalgan ayrim shakllar hozirgi o’zbek tilida qoldiq sifatida ham uchrashi mumkin. Ma’lumki, davr o’tishi bilan morfemalar ma’no o’zgarishiga uchrashi mumkin; so’z-morfema ham, affiks-mofema ham o’z ma’nosini yo’qotadi. Yani ulardan biri iste’moldan chiqadi. Shunda tarixan mustaqil morfemalar bir so’zga aylanib, hozirgi paytda ma’noli qismlarga bo’linmaydigan bo’lib qoladi. Jumladan, hozirgi boshla, ishla so’zlarini osonlik bilan ikki morfemaga ajrata olamiz. Ular qadimda

ham shunday bo’lingan: bosh-la, ish-la. Lekin ula so’zi tilimizda ikkiga ajralmaydi. Qadimgi turkiy tilda ikki morfemaga bo’lingan: u -bog’, -la- fe’l yasovchi. Qadimgi turkiy til morfemalari hozirgi adabiy tilimizdagidan fonetik variantlarining mayjudligi bilan farqlanadi. Hozirgi adabiy tilimda ko’proq morfologik prinsipga amal qilinsa, o’tmishda fonetik prinsip ustun bo’lgan. Yani talaffuz qanday bo’lsa, yozuvda ham ko’proq shunga amal qilingan va bu adabiy til me’yori hisoblangan. Turkiy tillarning gramatik qurilishi Turkiy tillar faqat genetik jihatdan qarindosh tillar bo’lib qolmasdan, ayni paytda tipologik jihatdan ham bir xil tillarning morfologik klassifikatsiyasi bo’yicha agglutinativ tillar guruhiga kiradi. Turkiy agglutinativ tillarning o’ziga xos xususiyati quyidagilardan iborat: 1.So’z doimo o’zakdan boshlanadi. 2.O’zak, asosan o’zgarmasdir. O’zakdan keyin qo’shilgan har qanday affiks o’zakni fonetik jihatdan o’zgartirmaydi. 3.So’z formalari asosan affikslar vositasida hosil qilinadi. 4.So’z formalari hosil qilishda supplitiv formalar mutlaqo ishtirok etmaydi, ya’ni bir so’zning turli formalari faqat bir o’zakdan hosil qilinadi. 5.O’zak va affiks organik birikib ketmaydi, ular orasidagi chegara aksariyat hollarda aniq va ravshan bo’ladi. Masalan, boshlandi so’z formasida bosh – o’zak, - la- fe’l yasovchi affiks va di – zamon yasovchi: bular bir-biridan aniq ajralib turadi 6. Har bir grammatik ma’noni ifoda etishda alohida affiks qo’shiladi, shuning uchun bir so’z formasida bir necha affiks ketma- ket, bir qatorda keladi: Turkiy tillarda so’z o’zak va affikslarga ajratiladi. O’zak turkiy tillarlarda fonetik jihatdan tubandagi ko’rinishlarga ega (v-unli, c-undosh): v-u; vc- ol, ot, cv- na, ma; cvc- bosh, go’l, yoz; vcc –ont, ust; cvcv – bola.

Gramatik son kotegoriyasi. Gramatik son kotegoriyasi odatda birlik va ko’plikdagi formalarning oppozitsiyasidan tashkil topadi. Birlik turkiy tillarda nol ko’rsatkichli bo’lsa, ko’plik-lar va uning turli variantlari yordamida ifodalanadi, lekin turkologiyada turkiy tillardagi grammatik son kotegoriyasi formalarini boshqacha ifodalash ham mavjud. Bu nuqtayi nazarga ko’ra turkiy tillarda grammatik son kotegoriyasi “birlik” va “ko’plik” formalariga ega emas. Turkiy tillarda –lar affiksi olmagan otlar umumlashgan predmet nomini bildiradi Turkiy tillardagi ko’plik formasi hisoblangan –lar, ko’plik ma’nosini ifodalashdan tashqari, boshqa funksiyalarni ham bajarish xususiyatiga ega: Turkiy tillarning ayrim sintaktik xususiyatlari. Turkiy tillarda sifatlovchi sifatlanmishiga bitishuv usuli bilan tobelanadi. Turkiy tillarda aniqlovchning yana bir turi borki, u tilshunoslikda turkiy izofa deb yuritiladi. Turkiy tillarda gap bo’laklari, boshqa til oilasidagiga, masalan hind – evropa tillari oilasidagiga nisbatan o’zining muntazam joylashish tartibiga ega. Turkiy tillarning boshqa til oilalaridan farq qiladigan tomoni shundaki, bu tillarda qo’shma gapning ergashgan qo’shma gap tipidan tashqari, funksional va struktural jihatdan boshqa til oilalaridagi ergash gapga teng keluvchi ravishdosh, sifatdosh oborotlari keng tarqalgan va taraqqiy qilgan. Mahmud Koshg’ariyning “Kitobi javohir an-nahv fi-l-lug’at at-turk” nomli ikkinchi asarida turkiy tillar sintaksisi ustida bahs yuritiladi. TILSHUNOSLIK VA UNING BO’LIMLARI Dunyoda 5 ming xil til mavjud. Bu tillar ma’lum xususiyatlariga ko’ra guruhlarga ajratilgan. O’zbek tili mansub bo’lgan turkiy tillar guruhi o’ttizga yaqin tilni o’z ichiga oladi. O’zbek tili qardosh tillar bilan bir asosga ega. Shu bilan bir qatorda mazkur tilning keyingi taraqqiyot bosqichlarida shakllangan o’ziga xos jihatlari mavjud. O’zbek tili fani quyidagi bo’limlardan iborat.

1. Fonetika -nutq tovushlari, bo’g’in va urg’u haqidagi bo’lim. 2. Orfoepiya -adabiy tilning to’g’ri talaffuz qoidalari haqidagi bo’lim. 3. Orfografiya -to’g’ri yozish yoki imlo qoidalarini o’rganadi. 4. Grafika -tovush va harf munosabati, alifbo tizimi, yozuv va uning turlarini o’rganadi. 5. Leksikologiya -so’z va uning lug’aviy ma’nosi, lug’aviy ma’noning taraqqiyot yo’llari, so’zning shakl va ma’no munosabatiga ko’ra turlari haqidagi bo’lim. 6. Frazeologiya - iboralarni (frazeologizmlarni) o’rganadi. 7. So’z yasalishi -so’z yasash usullari haqidagi bo’lim. 8. Etimologiya -so’zning kelib chiqishi, shakllanish tarixi haqidagi bo’lim. 9. Grammatika -tilning ichki qurilishini o’rganadi. Grammatika ikki qismdan iborat: morfologiya va sintaksis. 10. Morfologiya -so’z turkumlari, grammatik ma’no, grammatik shakl haqidagi bo’lim. 11. Morfemika -morfema, ya’ni so’zning ma’noli qismi haqidagi bo’lim (morfemikani morfologiyaning alohida bir bo’limi sifatida tushunish mumkin). 12. Sintaksis -so’z birikmasi, gap va uning turlari haqidagi bo’lim. 13. Punktuatsiya -tinish belgilarini o’rganadi. 14. Stilistika (uslubiyat) -nutq uslublarini o’rganadi. 15. Dialektologiya -shevalar, lahjalar haqidagi bo’lim. 16. Leksikografiya -lug’at va uning turlarini o’rganadi. 17. Til tarixi -til taraqqiyotining tarixiy bosqichlaridagi muhim jihatlarni o’rganadi. FONETIKA

«Fonetika» grekcha so’zdan olingan bo’lib, «tovush» ma’nosini anglatadi, ya’ni «tovush haqidagi bo’lim» demakdir. Nutq tovushlari fonetikada o’rganiladi. Nutq a’zolari harakati jarayonida hosil bo’lgan tovushlar nutq tovushlari deyiladi. Nutq tovushlarini hosil qiluvchi nutq a’zolarining jami nutq apparati deb yuritiladi. Nutq a’zolari nutq tovushlarini hosil qilishdagi ishtirokiga ko’ra ikki xil bo’ladi: 1. Faol (aktiv) nutq a’zolari : 1) til; 2) ovoz (un, tovush) paychalari; 3) yumshoq tanglay; 4) og’iz bo’shlig’i (til, lab); 5) pastgi jag’. 2. Passiv (sust) nutq a’zolari: 1) o’pka; 2) kekirdak; 3) qattiq tanglay; 4) burun bo’shlig’i; 5) tish. Nutq tovushlari ikki xil: unli va undosh tovushlar. Unli tovush : o’pkadan chiqayotgan havo oqimining og’iz bo’shlig’ida hech qanday to’siqqa uchramay chiqishidan hosil bo’ladigan tovush unli hisoblanadi. Unli tovushlar oltita: a, i, e, u, o’, o. Unlilar lab ishtirokiga ko’ra ikki xil bo’ladi: 1. Lablangan unlilar: o, u, o’ 2. Lablanmagan unlilar: a, i, e . UNLI TOVUSHLAR TAVSIFI. i unlisi-old qator lablanmagan, tor unli.Tilning tanglay tomon yuqori ko’tarilishi va og’izning nisbatan tor ochilishi bilan qisqa talaffuz etiladi. Til, dil, jim, kiyik, kiyim . u unlisi-orqa qator, lablangan, tor unli.Uni talaffuz qilishda til tanglay tomon ko’tarilib og’iz juda torayadi,lablar oldinga cho’ziladi: gulshan,bug’doy,kurtak,lunj. e unlisi-old qator,lablanmagan,o’rta keng unli.Tilning tanglay tomon yuqori-o’rta ko’tarilishi, til uchining pastki tishlarga tegishi bilan yumshoq talaffuz etiladi,og’iz bir muncha torayadi: etik,sekin,meva,ehson.

o’ unlisi-orqa qator lablanmagan ,o’rta keng unli.Har vaqt so’zning birinchi bo’g’inida keladi: bo’z,bo’y,do’ppi,ko’zgu. a unlisi-old qator lablanmagan,keng unli.Uning aytilishida lablar kerilib,tilning oldingi qismi pastga tushadi,uchi esa pastki tishlarga yaqinlashadi: alanga,vazifa, gavhar,jasur,kurash. o unlisi-orqa qatior,lablangan,keng unli.Uning aytilishida til ichkariga tortiladi,tilning uchi tishlardan uzoqlashadi,pastki jag’ esa tushiriladi: bozor,obod,ovoz,hikoya,matbuot. Undosh tovush : o’pkadan chiqayotgan havo oqimining og’iz bo’shlig’ida ma’lum to’siqqa uchrashidan hosil bo’lgan tovush undosh hisoblanadi. Undoshlar quyidagicha tasnif etiladi. 1. Hosil bo’lish o’rniga ko’ra: (qaerda?) 2. Hosil bo’lish usuliga ko’ra: (qanday? ) 3. Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra. I II 1. Hosil bo’lish o’rni ga ko’ra undoshlar quyidagicha: a) lab undoshlari Lab-lab: b, p, m (v) Lab-tish: v, f Til oldi: d,t,n,l,r,z, sh, ch, j b) til undoshlari Til o’rta: y sayoz til orqa: k,g,ng til orqa: chuqur til orqa: q,g’,x v) bo’g’iz undoshi: H 2. Hosil bo’lish usuli ga ko’ra undoshlar quyidagilarga ajratiladi: a) portlovchi undoshlar: b, p, d, t, q, k, g . Bunday undoshlar talaffuzida o’pkadan chiqayotgan havo oqimi og’iz bo’shlig’idagi to’siqdan portlab chiqadi; b) sirg’aluvchi undoshlar: v, f, g’, z, s, sh, j, y, x, h . Bu undoshlar talaffuzida o’pkadan chiqayotgan havo oqimi og’iz bo’shlig’idagi to’siqdan sirg’alib chiqadi.

v) qorishiq (affrikat), portlovchi-sirg’aluvchi undoshlar: ch,j,s . Bu undoshlar ham portlab, ham sirg’alib chiqadi. m,n,ng - burun tovushlari. Bu tovushlar talaffuzida havo oqimining bir qismi burun bo’shlig’idan chiqadi. l -yon tovush, til- tanglay tovushi: havo oqimi tilning ikki yonidan sirg’alib chiqadi. r -titroq tovush, til uchining titrashidan hosil bo’ladi. 3. Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra undoshlar ikki xil bo’ladi: Jarangli va jarangsiz undoshlar. Jarangli undoshlar ovoz va shovqindan iborat bo’ladi. Tarkibida ovoz (un) miqdori ko’p bo’lgan jarangli undoshlar sonor ( lotincha «ohangdor» ) lar deyiladi. Sonor tovushlar 5 ta: m, n, ng, l, r Jarangli B v d g J J z g’ l m n ng r y Jarangsiz P f t k ch sh s x s h q Faqat jarangli undoshlardan iborat so’zlar: mard, javlon, maydon, jadval. Faqat jarangsiz undoshlar ishtirokidagi so’zlar: paxta, ko’kat, soch popuk, sex . UNDOSH TOVUSHLAR TASNIFI Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra Hosil bo’lish usuliga ko’ra Hosil bo’lish o’rniga ko’ra Lab tovushlari Til tovushlari lab- lab lab- tish Til oldi Til o’rta til orqa sayoz Chuqur b d gJarangli Portlovchilar

Jarangsiz p t k q Jarangli Sirg’aluvchilar v z,j g’ Jarangsiz f s,j x h Jarangli Qorishiq tovushlar j Jarangsiz ch Jarangli Burun tovushlari m n n(ng) Yon tovush l Titroq tovush r Bo’g’in Bir nafas to’lqinida aytiladigan tovush yoki tovushlar yig’indisi bo’g’in deyiladi. So’zda nechta unli bo’lsa, shuncha bo’g’in bo’ladi. Bir unli bir bo’g’inni hosil qila oladi. Bo’g’inlar tarkibi quyidagicha bo’ladi: с -undosh; v-unli. v: o-na, u-mid, a-ka, i-jod, o-lim, a-yoz. v с : o’t, el, ot, on, ur, ish, oy, ip, iz, o’y, ol-(ma), in-(kor). cv : bu, shu, da-da, ma-na, da-(vom), sa-na, ra-(von), sa-(bab). cvc: ko’k, gul, qo’l, sol, bor, dam, tan-qid, tan-bur, rav-shan. cvcc : go’sht, qasd, mard, qasr, fikr, ranj, hukm, mehr. vcc: aql, ust, asr, ahl, art, ishq, ont. ccvcc -sport, shrift. O’zbek tilida bir unli, ikki undoshdan iborat bo’g’in mavjud, ammo ikki unli va bir undoshdan iborat bo’g’in uchramaydi. Negaki, bir unli bir bo’g’inga teng keladi. Bo’g’inning ahamiyati quyidagilardan iborat: a) maktab o’quvchilarini o’qish va yozishga o’rgatish bo’g’inga asoslanadi; b) she’riy misralarda bo’g’inlar tengligi alohida ahamiyat kasb etadi; v) so’zni ko’chirishda bo’g’inga asoslaniladi.

Bo’g’in tuzilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi: ochiq bo’g’in va yopiq bo’g’in. Unli bilan tugagan bo’g’in ochiq hisoblanadi: ma-la-ka, ka-li-ma, o-na. Undosh bilan tugagan bo’g’in yopiq hisoblanadi: mak-tab, kaj-raf-tor, tan- siq. Urg’u Urg’u ikki xil bo’ladi: so’z urg’usi va gap urg’usi. 1. So’z urg’usi . So’zdagi ma’lum bir unlining (yoki bo’g’inning) cho’ziqroq, ajratib, ta’kidlab aytilishidir. O’zbek tilidagi so’z urg’usi ko’chuvchan xarakterga ega bo’lib, asosan so’zning oxirgi bo’g’iniga tushadi: gul-gulzor- gulzorlar-gulzorlarimiz-gulzorlarimizni. So’zga qo’shimcha qo’shilishi bilan urg’u ko’chib boraveradi. Lekin barcha qo’shimchalar ham urg’u olavermaydi. Quyidagi qo’shimchalar urg’u olmaydi: 1. Birinchi darajali shaxs-son qo’shimchalari: -man, -san, -dir, -miz, -siz . Masalan, o’quvchi man , bola man , yaxshi siz . 2. Sonlardagi- ta, -tacha qo’shimchalari, ravish yasovchi- cha qo’shimchasi urg’u olmaydi: o’n ta , yigirma ta , beshta cha , mardlar cha. 3. -dek, -day qo’shimchalari ham urg’u olmaydi: qor dek , oy dek , shisha dek . 4. Fe’lning bo’lishsiz shakli - ma ham urg’u olmaydi: kel ma di, ol ma gan, ayt ma di. 5. Qo’shimcha holidagi yuklamalar urg’u olmaydi: qiz gina , keldi-yu. Ba’zi so’zlarda urg’u oxirgi bo’g’inga tushmaydi: ammo, doim, afsuski, hatto, xuddi, albatta, balki, hamma, texnika, hamisha, kofe. Bunday holat o’zlashgan (boshqa tillardan kirgan ) so’zlarda kuzatiladi. So’z urg’usi ma’no farqlash uchun ham xizmat qiladi. Masalan: olma (meva)-olma (fe’l), etik (kiyim)-etik (fan), atlas (xarita)-atlas (ko’ylak), hozir (payt)-hozir (tayyor), yangi (kitob)-yangi (payt), qo’llar (ot)-qo’llar (fe’l), qishloqcha (ot)-qishloqcha (ravish), o’quvchimiz-o’quvchimiz.

Demak, so’z urg’usi so’zdagi biror bo’g’inni ajratib, ta’kidlab aytish va ma’no farqlash uchun xizmat qiladi. 2. Gap urg’usi «mantiqiy urg’u», «logik urg’u», «ma’no urg’usi» kabi terminlar bilan yuritiladi. Gap urg’usi gapdagi biror so’zning ta’kidlab, ajratib aytlishidir: Biz kecha sayohatga bordik. Biz sayohatga kecha bordik. Kecha sayohatga biz bordik . Gap urg’usini olgan bo’lak kesimdan oldin ( kesim oldida) keladi. Tovush o’zgarishlari O’zakka qo’shimcha qo’shilishi natijasida yuzaga keladigan o’zgarishlar fonetik o’zgarishlar yoki tovush o’zgarishlari deyiladi. Tovush o’zgarishlarining quyidagi ko’rinishlari mavjud. 1. Tovush almashuvi: bunda qo’shimcha qo’shilishi natijasida bir tovush boshqa tovushga almashadi: qishloq-im-qishlog’im, etik-i-etigi, yosh-a-yasha, son- a-sana, bo’ya-q-bo’yoq, ong-la-angla, ot-a-ata . 2. Tovush tushishi: a) unli tovush tushadi: o’g’il-im-o’g’lim, shahar-ing- shahring, ulug’-ay-ulg’ay. b) undosh tovush tushadi: past-ay-pasay, sust-ay-susay, men-niki-meniki, sen-ning-sening. 3. Tovush ortishi : shu-day-shunday, o’sha-da-o’shanda; isi-q-issiq.

Похожие

Turkiy tillar tasnifi

Turkiy tillar tasnifi

Turkiy tillar oilasi

Turkiy tillar taraqqiyotining davrlari

Qadimgi turkiy til