Tilshunoslikka kirish fani predmeti, vazifalari 2 - Лингвистика - Рефераты

Tilshunoslikka kirish fani predmeti, vazifalari 2

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

131 KB

Tilshunoslikka kirish fani predmeti, vazifalari Reja: 1. “Tilshunoslikka kirish“ fani predmeti, vazifalari. 2. Tillarning shakllanishi va taraqqiy qilishi 3. Tilning ijtimoiy tabiati

“Tilshunoslikka kirish” fani tilshunoslikning asosiy masalalarini, tilning paydo bo’lishi va til taraqqiyotidagi umumiy qonuniyatlarni, til tavsifi borasigi muhim jihatlarni o’rganadi. Til kishilar o’rtasidagi munosabatning eng muhim quroli bo’lib, jamiyat taraqqiyoti jarayonida shakllangan va umuminsoniy manfaatlarga xizmat qiladi. Tilning paydo bo’lishi va rivojlanishi jamiyat tatraqqiyoti bilan bog’liq ekan, inson kamoloti haqida fikr yurituvchi barcha fanlarning o’rganish manbai tilga aloqador hisoblanadi . Tilning tabiati, mohiyati kishilik jamiyatida bajaradigan vazifasi, strukturasi va bu strukturani tashkil etgan elementlarning o’zaro munosabati, uning ichki mexanizmi, ishlash principlari kabi muhim masalalarni ilmiy o’rganishni, tilni har taraflama tadqiq qilishni talab qiladi. Til kishilik jamiyati mahsulidir. Tilsiz hech bir voqelik va hodisani, insonning tabiatda, jamiyatda tutgan o’rnini, jamiyat taraqqiyoti yo’llarini bilish, o’rganish mumkin emas. Tilshunoslik fanining asosiy problemalaridan biri tilning ushbu fanning predmetu sifatidagi ta'rifidir. Ma'lumki, tabiiy inson tili faqat tilshunoslikda emas, balki yana bir qator fanlar tomonidan o’rganiladigan murakkab obyekt bo’lib, har bir fanning tilga bergan ta'rifi ham turlicha bo’lishi mumkin. Hattoki, tilshunoslik fanining o’zida ham tilning yagona ta’rifi yo’q. Tilning ta'rifi masalasi tilshunoslik fani tarixidagi eng muhim masalalardan biri bo’lib, fan tarixida turlicha talqin qilingan va hozirgi kunda ham turli ilmiy maktablar va oqimlar orasida keskin bahslarga sabab bo’lmoqda. Darhaqiqat, tilshunoslikda mavjud bo’lgan har bir nazariya, avvalo tilni qanday tushunishga asoslanadi. Tilni qanday tushunishning til haqidagi nazariyani yaratishda ahamiyati katta. Tilshunoslik fanining ob yekti, predmeti va tilni ilmiy o’rganish metodlari kabi masalalar ma'lum darajada tilni qanday tushunishga bog’liqdir. Tilshunoslik tarixida tilni turlicha ta'riflash fanning predmetini ham turlicha tasavvur qilishga sabab bo’ldi. Shuning uchun bu masalaning tilshu noslik tarixi asosiy etaplarida qanday hal etilganligini ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir.

Tilshunoslik fanining pridmeti, o’rganish manbai o’z ichki qonuniyatlariga ega bo’lgan murakkab tizim –tildir. Tilning o’ziga xos xususiyatlarini, taraqqiyot qonuniyatlarini o’rganish mazkur ijtimoiy hodisaga har tomonlama to’liq ta’rif berish imkonini yaratadi . Til umumiy qonuniyatga bo’ysunuvchi o’ziga xos ramzlar tizimi bo’lib, kishilik jamiyatidagi aloqa - munosabatning eng muhim quroli, fikr ifodasi hamda fikr yuritish asosi , voqelikni avloddan avlodga yetkazuvchi , insoniy kechinmalarni, his – tuyg’ularni ifoda etuvchi vositadir. Tilshunoslik tarixida tilga turlicha yondashuvlarni kuzatish mumkin . XX asrdan boshlab tilshunoslik fanining predmetini aniqlashda yangi davr boshlandi. Hozirgi zamon til shunoslik fanining asoschisi mashhur shveysariyalik olim F. de Sossyur (1857-1913) nazariyasi ta'sirida tilshunoslik fanining predmeti masalasi ham yangicha tus oldi. F. de Sossyurning fandagi asosiy xizmati shundan iboratki, u birinchilar qatori tilning murakkab hodisa ekanligini aniqlagan holda, yangi mukammal va aniq, shakllangan umumiy tilshunoslik nazariyasini yaratib berdi. Tilshunoslik fanining predmetini aniqlash va uni ta’riflashga intilgan F.de Sossyurning qarashlari tilshunoslik tarixidagi muhim masalalarni hal etishda sezilarli ta’sir ko’rsatdi . F.de Sossyur fikricha , til kishilik jamiyatida bajaradigan vazifasiga ko’ra aloqa quroli , fikr ifodalash vositasidir; ijtimoiy tabiati jihatidan til madaniy –tarixiy va ijtimoiy hodisa , ichki tuzilishiga ko’ra sof belgi - ishoralar tizimidir . Boshqa bir qator olimlar (A.Shleyxer, G. Paul, M. Myuller), tilshunoslik maktablari (“Yosh grammatikachilar“ maktabi, Praga strukturalizmi, Kopengagen strukturalizmi, Amerika strukturalizmi) tilning asl mohiyatini ochib berish masalasiga o’z nuqtayi nazarlaridan yondashdilar. Ularning fikr - mulohazalari tilshunoslik sohasida erishilgan yutuqlardan hisoblansa–da, mazkur qarashlarning ba’zi jihatlari cheklangan edi. Tilshunoslikning umumiy va xususiy tilshunoslik ; nazariy tilshunoslik, amaliy tilshunoslik kabi qator bo’limlari mavjud bo’lib, tilning ayrim jihatlari asosida umumiy qoidalar chiqariladi.

Til - ijtimoiy hodisa. Til jamiyat taraqqiyoti jarayonida yuzaga kelgan. Til - tabiiy, biologik hodisa emas ; tilning mavjud bo’lishi va uning taraqqiyoti tabiat qonunlariga bo’ysunmaydi. Til butun jamiyat tarixi jarayonidagi tadrijiy davrlarning mahsuli sifatida umuminsoniy manfaatga xizmat qiladi . TILLARNING SHAKLLANISHI VA TARAQQIY QILISHI Til kishilar o’rtasidagi munosabatning eng muhim quroli bo’lib , jamiyat taraqqiyoti jarayonida shakllangan va umum insoniy manfaatlarga hizmat qiladi . Tilning paydo bo’lishi va rivojlanishi insoniyat jamiyati bilan mustahkam bog’liq . Til insoniyat tarixi qadar qadimiydir . Xalq qardosh qabilalar ittifoqi sifatida shakllangan murakkab tarixiy uyushmadir. Xalqning asosiy belgilari: umumiy til , umumiy hudud , madaniyat va ma’naviyat muhitning umumiyligidir . Xalqning asosiy belgilaridan biri bo’lgan milliy til o’zaro farqlanuvchi , yetakchi , iqtisodiy va madaniy markaz tili sifatida namoyon bo’ladi . Tilning paydo bo’lishi masalasi insoniyatni qadimdanoq qiziqtirib keladi . Tilning paydo bo’lishi juda murakkabdir . Bu masala faqat tilshunoslikning emas , boshqa ko’p fanlarning: antropologiya , psixologiya va etnografiya kabi fanlarning ham o’rganish obyektidir. Tilning paydo bo’lishi masalasi – til qachon va qayerda paydo bo’lgan , dastlab nechta til bo’lgan , u yoki bu tillar qanday tuzilishda bolgan va shu kabi savollarga hali ilmiy asoslangan mukammal javob topilgan emas. Ba’zi olimlarning fikricha, til taxminan besh yuz ming yillar ilgari paydo bo’lgan . Ma’lumki, til boshqa narsa va hodisalar singari o’zgaruvchandir. Shunday ekan , besh yuz ming yil ichida tillarda qanday o’zgarish sodir bo’lganini tasavvur qilish , uni ilmiy , ham amaliy , ham nazariy nuqtayi nazardan o’rganish mumkin emas . Til taraqqiyotining yozuv paydo bo’lishidan avvalgi holati biz uchun qorong’idir . Biz faqat yozuv paydo

bo’lgandan keyingi davrda ro’y bergan til taraqqiyoti to’g’risida yozma yodgorliklardan foydalanib , fikr yuritishimiz mumkin . Lekin yozuv tilni o’rganish, tilning paydo bo’lishi to’g’risidagi muammoni yoritishga to’liq imkon bermaydi. Shunday bo’lsa ham , ba’zi olimlar bu masalaga o’z munosabatlarini , fikrlarini bildirib o’tishgan. Qadimgi Yunonistonda faylasuflar tilning qay tarzda kelib chiqqanligi ustida uzoq davr qizg’in bahs olib borganlar. Tilshunoslik tarixidan ma’lumki , bu masalada grek faylasuflari bir-biriga zid ikki xil farazni o’rtaga tashlashgan. Demokrit va boshqalar tilda narsa nomi bilan narsa orasida hech qanday bog’lanish yo’q , bu nomlar mazkur tilda gaplashuvchi odamlar tomonidan yaratilgan , demak , til inson tomonidan yaratilgan, degan fikrni ilgari surishgan . Bu guruh olimlar anomalistlar deb nom olgan. Platon boshliq boshqa bir guruh olimlar “narsa bilan uning nomi orasida muayyan bog’lanish bor. Bu bog’lanish narsalarning xususiyatlaridan, tabiatidan kelib chiqqan va bu bog’lanish ilohiy kuch tomonidan o’rnatilgan” degan fikrni ilgari surishgan . Tarixda bu oqim anologistlar deb nom olgan. Hozirgi tilshunoslik nuqtayi nazaridan qaralsa, narsalar bilan ularning nomi orasida , umuman olganda hech qanday bog’lanish yo’q. Bu ko’pchilik olimlar tomonidan qayd etilgan. Chunki narsa bilan uning nomi orasida bog’liqlik bo’lganda tillarning soni 5000 dan ortib ketmasdi . Shuni aytib o’tish kerakki , ayrim tillarning kelib chiqishini, masalan o’zbek , rus , hind , tojik va boshqa tillarning qachon paydo bo’lganini , qanday tarkib topganligini aniq bilish mumkin. Ammo, biror bir aniq tilning kelib chiqishi masalasini umuman tilning , insonlar nutqining paydo bo’lishi masalasi bilan tenglashtirib bo’lmaydi . Hozir dunyoda mavjud bo’lgan jonli tillarning ham , ba’zi bir o’lik tillarning ham kelib chiqish tarixini o’rganish u qadar qiyin masala emas. Anchagina tillarning qachon paydo bo’lganligi , qachon tarkib topganligi aniqlangan . Biroq, yer yuzida umuman insoniyatga xos tilning qachon paydo bo’lganligi , dastlabki tillarda qanday so’zlar bo’lganligi , uning grammatik xususiyatlari nimalardan iborat ekanligi hal qilingan emas va hal

qilinishi ham mumkin emas . Chunki bundan bir necha yuz ming yillar burun paydo bo’lib, keyinchalik nom – nishonsiz yo’qolib ketgan tillar ham bo’lgan. Bundan bir necha yuz ming yil burun paydo bo’lgan tillarning fonetik tizimi, so’z boyligi , grammatikasi va boshqa muayyan xususiyatlaridan qat’i nazar , umuman tilning kelib chiqishi o’rganilar ekan, eng avvalo , tilning kelib chiqishidagi shart – sharoitlarni tadqiq qilish, ya’ni insonlar qanday sharoitda so’zlay boshlaganliklarini o’rganish va bu masalani umuman tilning kelib chiqishi masalasi bilan bog’lagan holda tahlil qilib, xulosa chiqarish lozim . Tilning kelib chiqishi masalasini aniqlashdagi qiyinchilik shundan iboratki, birinchidan, hozirgi til tarixi fani dunyoda umuman tilning qanday paydo bo’lganligi to’g’risida hech qanday dalillarga ega emas . Chunki hozir bizga ma’lum tillarning yozuv tarixi 10 -15 ming yildan oshmaydi . Olimlarning faraz qilishicha , inson bundan bir necha yuz ming yil avval so’zlasha boshlagan . Ammo, o’sha davrdagi tillar to’g’risida hozirgi vaqtda hech qanday ma’lumot yo’q . Shuning uchun ham tilshunoslik fani bu masalani to’g’ridan – to’g’ri o’rganish imkoniyatiga ega emas. Dunyoda eng avval paydo bo’lgan tilning fonetik tuzilishi , so’z boyligi qanday ekanligini , grammatik shakllari nimalardan iboratligini bilish mumkin emas. Umuman, tilning qanday sharoitlarda paydo bo’lishi masalasini ilmiy farazlarga asoslanib o’rganish mumkin bo’ladi. Tilshunoslik ilmi bir – biriga yaqin bo’lgan psixologya , fiziologiya , etnografiya , arxeologiya , tarix va shunga o’xshah fanlarning dalillariga suyanib , tilning kelib chiqishi masalasiga yondashishi mumkin . Turli nutq tovushlarini biriktirib , so’zlar hosil qilish va so’zlar vositasida gap tuzib , istak va maqsadni ifodalash kishilik jamiyatining boshlang’ich davrlarida yashagan odamlarni o’ylantirib kelgan . Shuning uchun tilning paydo bo’lishi to’g’risida qadimgi kishilar turli rivoyatlarni to’qiganlar. Bu rivoyatlarning ba’zilarida til ma’budlar, ba’zilarida Alloh tomonidan yaratilib ,

kishilarga taqdim qilinganligi , ayrimlarida esa tilni ajoyib bir donishmand yaratganligi talqin qilingan . Yuqorida ta’kidlanganidek, antik zamonlardan beri tilning kelib chiqishi to’g’risida bir qancha nazariyalar yaratilgan . Antik faylasuflar tilning kelib chiqishini bir – biriga qarama – qarshi bo’lgan ikki xil nazariya bilan tushuntirishga harakat qilganlar . Ba’zi faylasuflar til tabiiy yo’l bilan paydo bo’lgan , ya’ni so’z va predmetlar o’rtasida to’g’ ridan – to’g’ri tabiiy bog’lanish bo’lganligi uchun kishilar predmet va narsalarni tabiiy holda bilib olishgan , deb isbotlamoqchi bo’lganlar . Ba’zi faylasuflar esa til kishilarning bir-biri bilan o’zaro kelishihsi natijasida vujudga kelgan , deb hisoblaganlar , Ana shu bir-biriga qarama – qarshi ikki nazariyaning o’zaro kurashi natijasida yana bir qancha nazariyalar vujudga kelgan. Fanda tilning kelib chiqishi to’g’risida bir-biriga qarama-qarshi nazariyalar mavjud bo’lib , ular bir-biri bilan kurashib kelmoqda . Bu nazariyalarning ba’zilari til insonlarning bir-biri bilan munosabatda bo’lishi ehtiyoji natijasida kelib chiqqan deb hisoblasa , boshqalari ayrim shaxslarning o’z fikrini avval o’zi uchun , keyin boshqalar uchun bildirishi natijasida kelib chiqqan , deb hisoblaydi . Shu tariqa tilning paydo bo’lishi va shakllanishi haqida turlicha qarashlar , nazariyalar , farazlar yaratildi . Ushbu nazariyalar tanqidiy tahlil asosida o’rganilishi lozim . Bu nazariyalar asosan 4 ta : Ovozga taqlid nazariyasi kishilarning o’z atrofidagi predmetlarning chiqargan ovoziga taqlid qilishi natijasida dastlabki so’zlar , predmetlarning nomlari paydo bo’lgan, deb hisoblaydi . Bu nazariya qadimgi Yunonistonda - Demokrit va Platon davrida o’rtaga tashlangan bo’lib , unga ko’ra ibtidoiy odamlar yo ongli , yo ongsiz tarzda turli – tuman tovushlar , ya’ni hayvonlarning baqiriqlari , qushlarning sayrashi , shamol va sharsharalarning ovozlariga taqlid qilishga harakat qilishgan . Masalan : chumchuq , kaklik , qarg’a , shir-shir , taq-tuq , kuk-ku , gumbur-gumbur kabilar. Ammo bu so’zlar hamma tilda mavjud bo’lsa ham ,

ular juda ozchilikni tashkil qiladi . Tabiatda tovush chiqarmaydigan narsalardan tovush chiqaradiganlari kam . Shunday ekan , tovush chiqarmaydigan narsalarning nomi qanday shakllangan, degan savol tug’iladi . Bu nazariya to’g’ri bo’lsa , unda ibtidoiy jamiyatda yashagan qabilalar tilida bunday usulda yasalgan so’zlar soni fan va texnikasi rivojlangan xalqlar tilidagiga nisbatan ko’proq bo’lishi kerak . Lekin so’nggi yillarda Janubiy Amerika va Avstraliyada topilgan, ibtidoiy tuzumni boshidan kechirayotgan qabilalar tilida o’tkazilgan tajribalar bu tillarda tovushga taqlid qilish yo’li bilan yasalgan so’zlar rivojlangan tillardagiga qaraganda birmuncha kamchilikni tashkil qiladi . Undan tashqari, tabiatdagi tovushlarga taqlid qilish uchun nutq organlarining o’ta rivojlangan bo’lishi ham aniqlangan. Shuning uchun taqlidiy so’zlar tilning paydo bo’lishi masalasini hal qilishda asosli ahamiyatga ega emas. Demak , ovozga taqlid nazariyasi tilning kelib chiqishi masalasini to’g’ri hal qilib berolmaydi. Undovlar nazariyasi ham tilning paydo bo’lishi masalasini talqin qiluvchi nazariyalardan biri bo’lib , bu nazariya tarafdorlari tildagi barcha so’zlar kishilarning ichki tuyg’ulari, qahr-g’azablari, his-hayajonlari, ixtiyorsiz baqirishlari natijasida paydo bo’lgan , deb da’vo qiladilar . Bu nazariya ham qadimiy bo’lib, uning asosida ham hayvonlarning baqiriq-chaqiriqlari yotadi. Mazkur nazariya asoschilarining fikricha, ibtidoiy odamlar hayvonlarning baqiriq-chaqiriqlarini o’rganib , ular orqali o’zlarining ichki kechinmalari , g’am-alamlarini ifodalashgan: oh , uh , joy, ing kabi so’zlar bunga misol qilib ko’rsatiladi. Tildagi boshqa so’zlar esa ana shunday so’zlarning birikuvidan kelib chiqqan , deb tushuntiriladi . Taniqli faransuz olimi J.J.Russo ham shu fikrni quvvatlagan. Dunyodagi barcha tillarda bunday birliklar mavjud. lekin bunday so’zlarning miqdori shu qadar kamki , tildek murakkab hodisa ana shu yo’l bilan paydo bo’lgan , deyish bu masalani juda soddalashtirib yuborgan bo’lar edi .

Ma’lumki , tilning asosiy vazifasi kishilar orasida fikr almashinuvini ta’minlashdir . Binobarin , mazkur nazariyani qabul qilish tilning asosiy vazifasini , tilning ijtimoiy hodisa ekanligini rad etishga olib keladi . Ichki kechinmalarni izhor qilish doimo ham jamiyatning bo’lishini taqozo qilmaydi . Tilning yashashi va rivojlanishi esa jamiyat bilan uzviy bog’liq : jamiyat bor joydagina til bor , til bor joyda jamiyat bor . Demak , bu nazariya ham tilning kelib chiqish masalasini to’g’ri yoritishga ojizlik qiladi . Mehnat hayqiriqlari nazariyasi tarafdorlari tildagi barcha so’zlar ibtidoiy kishilarning birgalashib mehnat qilish jarayonida mehnat qilishga undaydigan Ixtiyorsiz qiyqirishlar natijasida paydo bo’lgan , deb da’vo qiladilar . Bu nazariyani XIX asrning 70 – yillarida fransuz faylasufi L. Nuare yaratdi . Uning qayd qilishicha , til instinktiv hayqiriqlardan paydo bo’lgan. Nemis olimi Karl Byuxer ham ushbu nazariyani quvvatlaydi. Bu nazariya bir qarashda haqiqatga birmuncha yaqin nazariyadek ko’rinsa ham , mantiq jihatdan asossizdir . Chunki mehnat qilishdagi qiyqiriqlar , hayqiriqlar mehnat jarayonidagi bir maromga , bir qolipga solish uchun bir vosita bo’lgan , xolos . uy , oh , voh , viq , oho, ehe kabi hayqiriqlar kishilar o’rtasida aloqa vositasi bo’lganligi ehtimol. Mehnat hayqiriqlari undov nazariyasiga o’xshab ketadi . Lekin bu nazariya ham tilning kelib chiqish sabablarini , tilning paydo bo’lishini jamiyatning paydo bo’lishi , so’zlash va fikr yuritish qobiliyatiga ega bo’lgan insoniyatning paydo bo’lishi bilan uzviy bog’lay olmaydi . Ijtimoiy kelishuv nazariyasi . Bu nazariya XIX asrning ikkinchi yarmida paydo bo’lib , uni ilgari suruvchi olimlar ba’zida bir-biriga zid xulosalarga kelishgan , ularning tilning kelib chiqishi to’g’risidagi asosiy fikrlari bir xil. Bu nazariyaga asosan, narsalarni qanday atashni odamlarning o’zlari kelishib olishgan. Biror narsani nomlashda kelishib olish uchun , tabiiyki , kelishuv vositasi , ya’ni til kerak bo’ladi . Ushbu nazariya tilning paydo bo’lishini emas , balki til rivojlanishining bir yo’nalishini yoritishi mumkin . Hozirgi

vaqtga kelib u yoki bu fanga taalluqli atamalar yoki so’zlar o’zaro kelishib olinadi . Lekin buning til shakllanishiga aloqasi yo’q. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan nazariyalarning hammasi ham tilning kelib chiqishi masalasini to’g’ri yoritishga ojizlik qiladi . Chunki bu nazariyalar tilning kelib chiqishi masalasini insoniyatning paydo bo’lishi , dastlabki kishilar jamoasining vujudga kelishi masalasidan ajratib olgan holda qaraydi . Jamiyatdan tashqarida yashagan inson bolasi qancha umr ko’rmasin , u gapirmaydi . Chunki til nasldan naslga , avloddan avlodga o’tmaydi , ya’ni uni irsiyatga bo’lab qo’yish to’g’ri bo’lmaydi. Irsiyat qonuniga binoan , bolaning biologik , antropologik xususiyatlari avloddan avlodga o’tadi , lekin o’zbek oilasida tug’ilgan bola faqat o’zbek tilida gapiradi deyish noto’g’ridir. U qaysi tilda gapira boshlashi qaysi oila , qaysi ijtimoiy muhitda tarbiyalanishiga bog’liq. Qayd etilgan nazariyalarda, birinchidan , til go’yo jamiyat tarixi taraqqiyotidan chetda , o’z holicha taraqqiy etadigan hodisa, deb qaralgan. Shuning uchun ham tilning kelib chiqishi masalasi ibtidoiy davrdagi kishilarning mehnat faoliyatidan ajratilgan holda qaralgan. Ikkinchidan, bu nazariyalarda tilning kelib chiqishi masalasi tafakkurning paydo bo’lish masalasi bilan birgalikda , o’zaro bog’langan holda emas , balki ajratilgan holda talqin qilingan. Uchinchidan , odamning paydo bo’lishi jarayonidagi barcha biologik asoslar hisobga olinmagan. Sharq tilshunosligida ham tilning paydo bo’lishiga oid mulohazalar bildurilgan. Jumladan, Alisher Navoiyning “Muhokamat-ul lug’atayn” asari muqaddimasida o’sha davr dunyoqarashiga mos bo’lgan tilning paydo bo’lishiga doir qarashlar bayon qilingan. Alisher Navoiy tilning paydo bo’lishini Nuh alayhissalom avlodlariga bog’laydi: “Mundin so’ngra uch nav tildurkim , asil va mo’tabardur va ul tillar iborati gavhari bila koyilining ( aytuvchi , so’zlovchi ) adosig’a zevar va har qaysining furu’i (shox , daraxtning shoxi ) bag’oyat ko’ptur . Ammo turkiy va

forsiy va hindiy asl tillarning manshaidurki (bir narsaning chiqib kelgan o’rni , kelib chiqish joyi , boshlanishi), Nuh payg’ambar... ning uch o’g’lig’akim , Yofas va Som va Homdur , etishur . Va bu mujmal tafsili budurki , Nuh... to’fon tashviridin (to’lqin , falokat) najot va aning mahlakasidin ( xavf – xatar joyi va vaqti , halokat , xavf – xatar) hayot topti , olam ma’murasida bashar jinsidin osor va inson navidin namudor qolmaydur erdi . Yofasniki , tavorix ahli Abu – t – turk bitirlar , Xito mulkiga yibordi va Somniki , Abu – l – furs bitirlar , Eron va Turon mamolikining vasatida ( o’rta , o’rtaliq ) voliy (hokim , hukumdor ,podshoh qildi va Homniki , Abu – l – hind depturlar , Hindiston bilodig’a (shaharlar , mamlakatlar uzatti . Va bu uch payg’ambarzoda avlod va atbo’i (tobelar , fuqarolar, qaramlar , izdoshlar ) mazkur bo’lg’an mamolikda yoyildilar va qalin bo’ldilar. Va Yofas o’g’loniki , Abu – t – turkdur , tarix ahli ittifoqi(bir fikrga kelish, hammasi degan ma’noda )depturlarki , nubuvvat (payg’ambarlik) toji bila sarafroz va risolat ( payg’ambarlik , rasullik ) mansabi bila qarindoshlaridin mumtoz (saralangan , ajratilgan ) bo’ldi . Va uch tilki , turkiy va forsiy va hindiy bo’lg’ay . Bu uchovning avlod va atbo ‘i orasida shoe bo’ldi . (“Muhokamat ul – lug’atayn”dan) . Olimlarning faraz qilishicha , mehnat , ibtidoiy mehnat qurollarini yasash odamlar a’zolarini asta-sekin juda uzoq davrlar davomida takomillashtirib , til hamda tafakkurning rivoj topishida beqiyos rol o’ynagan . `Demak, mehnat qilish, mehnat qurollarini yasash jarayonida odamlar borgan sari uyushib boradi , natijada kishilik jamiyati vujudga keladi. Hayvonot dunyosidan ajralib chiqqan odamlarda jamoa bo’lib mehnat qilish jarayonida bir-biriga nimadir deyish ehtiyoji tug’iladi . Bu zaruriy ehtiyoj esa tilni yaratadi . Til bilan ayni bir vaqtda tafakkur paydo bo’ladi . Mehnat bilan bir vaqtda muhim ehtiyoj talabi bilan til va tafakkurning paydo bo’lishi natijasida bu uch omil bir-biriga ta’sir qilib , rivojlanish imkoniyati yazaga kelgan. Buning natijasida mehnat qilish yo’llari , mehnat qurollari , til va miya asta-sekin takomillasha boshlaydi . Ilgari tosh hech qanday ahamiyatga ega

bo’lmagan bo’lsa , endi kishilar undan foydalanishni o’rgana boshlaydilar va uning xususiyatlarini bilib oladilar . Endi odam toshni yorib yoki sindirib , undan har xil shakldagi turli mehnat qurollari yasay boshlaydi va ana shu mehnat qurollaridan foydalanish jarayonida boshqa narsalarning ham turli xususiyatlarini bila boradi. Bu esa narsalarni bir-biriga solishtirib , ularning xususiyatlarini aniqlashni o’rgatadi. Oqibatda tafakkurning rivoj topishiga imkoniyat tug’iladi. Odamlar mehnat qilishini bilganlaridan keyin , oziq-ovqat topish uchun zarur narsalar haqida, ya’ni mehnat qurollari tayyorlash , undan qanday foydalanish , qaysi tarafga borish , oziq-ovqat topish harakatini jamoa bo’lib bajarish va boshqalar to’g’risida ozmi-ko’pmi fikr yurgizadigan bo’ladilar . Ular guruh-guruh bo’lib , birgalikda harakat qila boshlaydilar. Bu esa insonlar tili va tafakkurining borgan sari o’sishiga , ularda mavhum tushunchalarning paydo bo’lishiga asos bo’ladi. Endigina mehnat qilish qobiliyatiga erisha boshlagan , eng ibtidoiy mehnat qurollarini yasashni o’rgana boshlagan odamlardan bir necha bosqich yuqori darajada yashayotgan Afrikadagi qabila jamoasi holatidagi xalq tillarining so’z boyligi , grammatik tuzilishi hamda tafakkurining rivojlanish farqlari qiyoslab bo’lmaydigan darajada ekanligini , rivoj topganini faraz qilish mumkin. Shu tariqa Afrika , Amerika qit’alarida qabila bo’lib yashayotgan xalqlarning rivojlanish darajasi , so’z boyligi , grammatik tuzilishi , tafakkur qilish qobiliyati eng taraqqiy topgan ingliz , rus , nemis , arab kabi xalqlar tillarining so’z boyligi , grammatik tuzilishi va boshqa til hodisalaridan , tafakkur etish darajasidan juda katta farq qiladi. Yuqoridagi fikrlar til va tafakkurning rivojlanib borishi kishilik jamiyati taraqqiyoti bilan uzviy bog’langanining yorqin dalilidir. Jamiyat tarixida tillarning keyingi taraqqiyoti milliy tillarning vujudga kelishi bilan bog’liq. Milliy til mahalliy shevalar bilan o’zaro bog’langan holda taraqqiy qilib boradi . Bu jarayonda ba’zi shevalar milliy tilga

qo’shilib, uni boyitadi ; ba’zi shevalarni esa milliy til asta-sekin siqib chiqaradi. Milliy tilning yagonaligi shuni ko’rsatadiki , til shu millatning barcha tabaqalar , guruhlar va sinflariga tushunarli va bab-baravar xizmat qilib , ularning hammasi uchun birdan bir aloqa vositasi bo’lib qoladi . Chunki til ayrim sinf , ayrim tabaqa , ayrim guruh tomonidan yaratilmagan , balki jamiyatning barcha a’zolari – umumxalq tomonidan yaratilgan. Xullas , til birligi uning erkin rivojlanishi millatning asosiy belgilaridan biridir . Milliy tilning xalq tilidan farqi uning adabiy yozuv shakliga egaligidir . Milliy tilning bu shakli mazkur millatning har bir a’zosi , har bir sheva uchun umumiydir. Har bir millatning madaniy merosi ana shu tilda o’z aksini topadi. TILNING IJTIMOIY TABIATI Til kishilik jamiyatida yaratilgan bo’lib, aloqa vositasi sifatida xizmat qiladigan ijtimoiy hodisadir. Uning ijtimoiy tabiati ayrim shaxsga emas, balki jamiyat uchun xizmat qilishda namoyon bo’ladi. Til insoniyatning tarixiy taraqqiyoti jarayonida yaratgan barcha madaniy va ilmiy boyliklarini ifodalaydigan va avloddan avlodga meros qoladigan asosiy vositadir. Til jamiyat taraqqiyoti jarayonida ijtimoiy hodisa sifatida paydo bo’ladi ( boshqacha aytganda , «tug’iladi », taraqqiy etadi, « o’sadi»), bir jamiyat yo’q bo’lishi bilan til ham asta – sekin iste’moldan chiqa boshlaydi va davrlar o’tishi bilan o’lik til bo’lib qoladi. Masalan, lotin, sug’d, qadimiy Xorazm tillari kabilar bunga misol. Biroq tilninng paydo bo’lishi (“ tug’ilishi”) taraqqiy etishi (“ o’sishi”) va iste’mol qilinmay qolishi (“ o’lishi”) biologik jarayon emas, balki jamiyat taraqqiyoti bilan bog’liqdir. Shuning uchun til

qonunlarini, uning taraqqiyot yo’llarini jamiyat tarixi bilan va shu tilni yaratgan xalqning tarixi bilan bog’liq holda o’rgangandagina masalani to’g’ri hal qilish mumkin. Demak, jamiyatning eng muhim aloqa vositasi bo’lgan tilning bir butunligiga asoslanib, uni tirik organizmga o’xshatish noto’g’ridir. Til o’zining tuzilishi bilan, ayrim unsurlarining o’zaro munosabati bilan butun bir tizimni tashkil etadi. Umumiy tilshunoslik fanining asoschisi V. fon Gumboldt (1767-1835) tilshunoslik fanining asosiy masalalarini, predmetini va chegarasini belgilab berishga harakat qilgan mashxur olim edi. V. Gumboldt tilshunoslikni inson o’rganadigan tarixiy, falsafiy, etnografik fanlar qatoriga qo’shishga harakat qildi. V. Gumboldt ta'rificha, til murakkab, bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan sifat va xususiyatlarni o’zida mujassamlashtirgan hodisadir, shuning uchun ham tilni il miy o’rganishda, uning haqiqiy mohiyatini tushunishda antinomiya qarama-qarshilik) metodini qo’llash maqsadga muvofiqdir. Til tabiatiga xos asosiy antinomiyalar quyidagilardir: Birinchi antinomiya: til bilan tafakkurning ajralmas birligi va ichki qarama- qarshiligidir. Til bilan tafakkur bir-birini taqozo etadigan ajralmas hodisadir. Tilsiz tafakkur bo’lmaganidek, tilning ham tafakkurdan ajralib qo’yilishi mumkin emas. Ikkinchi antinomiya: til har doim rivojlanib turadigan dinamik hodisadir. Bir tomondan, til faoliyat bo’lsa, ikkinchi tomondan, faoliyat mahsulidir. Tilda so’zlovchi har bir kishi o’zining nutq faoliyati jarayonida tilning rivojlanishi uchun o’z hissasini qo’shadi. Shu bilan birga til insoniyat jamiyatining tarixiy taraqqiyoti jarayonida yaratgan barcha tarixiy boyliklarini mujassamlantirgan va avloddan-avlodga o’tib boradigan aniq tarixiy me’yordir. «Aslida til» «eg г o н » (faoliyat mahsuli) emas, balki «e нер giy а » (fao liyat) ning o’zginasidir». Bu antinomiyadan ko’rinib turibdiki, V. Gumboldt til bilan nutqning tilshunoslik fanining ob'ektlari, sifatida ajratib o’rganish masalasini ilgari surgan. Demak, ikkinchi antinomiya til bilan nutqning o’zaro munosabati masalasidan iborat.

Uchinchi antinomiya : nutq va tushunish antinomiyasidir. V. Gumboldt ta'rifiga ko’ra nutq bilan nutqni tushunish inson nutq faoliyatining ikki tomonini tashkil etadi. To’rtinchi antinomiya: tildagi ob'ektiv va sub'ektiv xususiyatlarni o’z ichiga oladi. V. Gumboldtning fikricha, har bir individ insoniyat kollektivi tomonidan yaratilgan tildan foydalanadi va ushbu tilning qonun qoidalariga rioya qiladi. Sub'ektiv hodisa sifatida esa har bir so’zlovchi o’zining nutqiy faoliyati jarayonida tilning rivoji uchun o’z hissasini qo’shadi. Beshinchi antinomiya: tildagi kollektiv va individual xususiyatlardir. Ma'lumki nutq ayrim shaxslarning mahsulidir, ammo ayrim shaxslar o’zlaridan oldingi avlod tomonidan yaratilgan kollektiv mahsulotidan foydalanadilar. Nutq faoliyati o’z navbatida so’zlovchini va tinglovchini taqozo qiladi. Shuning uchun tildagi kollektiv va individual xususiyatlarni o’rganish zarur. Demak, V. fon Gumboldt fikricha, til nihoyat darajada murakkab va ko’p aspektli hodisa bo’lib, uni ilmiy o’rganish esa tilning barcha aspektlarini tekshirishni talab qiladi. V. fon Gumboldt ta'kidlashicha, tilning har doim, rivojlanib o’zgarib turishi uning eng asosiy xususiyatidir. Tilshunoslik fanining asosiy masalasi- tilning ana shu xususiyatini o’rganishdan iboratdir. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan masalalar tilshunoslik fanining predmeti masalasi bilan bevosita aloqadordir. Garchi V. Gumboldtning nazariyasi idealistik falsafaga asoslangan bo’lsa ham, uning ilmiy faoliyati, ayniqsa til bilan nutq antinomiyasi xususidagi ta'limoti tilshunoslik fanining taraqqiyoti uchun juda katta hissa bo’ldi. V. Gumboldtning til haqidagi falsafiy nazariyasi, o’zidan keyingi tilshunoslik fanining takomillashuvida, turli ilmiy maktablar va oqimlarning shakllanishida asosiy omil bo’ldi. Tilshunoslik fani tarixida muhim o’rin tutgan «Yosh grammatikachilar» maktabi vakillari tilning tarixiy hodisa ekanligini tilning eng asosiy xususiyati deb bildilar. Ularning fikricha, til avvalo uzoq tarixga ega bo’lgan kishilik jamiyati madaniyatining mahsuli bo’lib, uni tarixiy jihatdan o’rganish zarur. Shunga binoan, tilshunoslik tarixiy fan bo’lib, tilning o’ziga xos tabiatini, tilning o’zgarish sabablarini o’rganishi lozim. «Yosh grammatikachilar» maktabining eng yirik namoyandasi G. Paulning fikricha,

tilshunoslik fani bilan til tarixi fani tushunchasi bir.«Yosh grammatikachilar» til hodisalarini ayrim (atomizm) holda o’rganishni tavsiya qiladilar. Ular til va tafakkur, tillarning grammatik qurilishi turlicha bo’lishi sabablari, tilning ijtimoiy tabiati kabi masalalar bilan qiziqmadilar. Ular o’sha davrda hukm surgan psixologik nazariyalarning ta'sirida bo’lib, tildagi barcha hodisalarni individual psixologiya prinsiplari asosida hal qilishga intildilar. F. de Sossyurning ilmiy g’oyasi tilning murakkab ziddiyatlarga boy, ko’p tomonlama hodisa ekanligiga asoslangan. F. de Sossyur fikricha, til kishilik jamiyatida bajaradigan funksiyasiga ko’ra aloqa quroli, fikrni ifodalaydigan vositadir. Ijtimoiy tabiati jihatidan-qaralganda til madaniy-tarixiy va ijtimoiy hodisadir. Ichki tuzilishiga ko’ra til sof belgilar sistemasidir. F. de Sossyurning ta'rificha, tilshunoslik faniniig obyekti shartli belgilar sistemasi bo’lgan tilni o’rganishdir. Shuning uchun ham tilshunoslik belgilarni o’rganadigan semiotik fanlar qatoriga kiradi.F. de Sossyurning ta'kidlashicha, insonning nutq faoliyati ko’p tomonlama hodisa bo’lib, falsafa, psixo logiya, fiziologiya, antropologiya, filologiya kabi turli fanlar tomonidan o’rganilishi lozim. Shuning uchun nutq faoliyatini o’rganishda F. de Sossyur ham V. fon Gumboldt kabi antinomiya metodidan foydalandi. Tilshunoslik fanining chegarasini, predmetini aniqroq ta'riflash maqsadida F. de Sossyur til bilan nutqni ajratib, bir-biriga qarama-qarshi qo’ydi. Uning fikricha, til nutq faoliyatining faqat bir tomonini tashkil etadi. Til bilan nutqning asosiy farqi - til ijtimoiy, nutq esa individual hodisadir. Til bilan nutqning o’zaro munosabatini F. de Sossyur quyidagi sxemada ko’rsatadi: (Ijtimoiy tabiati jihatidan-qaralganda til madaniy-tarixiy va ijtimoiy hodisadir. Ichki tuzilishiga ko’ra til sof belgi lar sistemasidir).

I Garchi F. de Sossyur til bilan nutq o’rtasidagi o’za ro bog’lanishni e'tirof etsa- da, ikkala hodisani alohida - alohida o’rganishni taklif qildi. Fanning bu ikkala tomonini o’rganish uchun F. de Sossyur til lingvistikasi va nutq lingvistikasi degan nom ham berdi. F. de Sossyur fikriga ko’ra, tilshunoslik fanining asosiy vazifasi va predmeti til lingvistikasini o’rganishdan iboratdir. Nutq lingvistikasi esa tilshunoslik uchun ikkinchi darajali masala bo’lib, boshqa fanlar tomonidan o’rganilishi mumkin. F. de Sossyur ichki va tashqi lingvistikani ajratib, ularni bir-biriga qarama-qarshi qo’ydi. Uning fikri cha, tilshunoslik fanining asosiy vazifasi tilning ichki qurilishi (strukturasi)ni o’rganadigan ling vistika, tashqi lingvistika esa tilning xalq madaniyati, tarixi bilan aloqasini o’rganadigan lingvistika bo’lib, tilshunoslik fani uchun ikkinchi darajali hodisadir. Tilshunoslik fanining predmetini yanada aniqroq tasavvur etish maqsadida F. de Sossyur tilni o’rganishda sinxronik (bir vaqtda) va diaxronik (ketma-ket, tadrijiy suratda yuz beradigan yoki tarixiy) aspektlarni ajratib, bir-bi riga qarama-qarshi qo’ydi va ko’proq sinxronik aspektga ahamiyat berdi. F. de Sossyur fikricha, sinxronik aspekt bilan dia xronik aspektlar o’zaro bog’liq bo’lib, ma'lum aspektni tanlash o’z oldiga qo’yilgan ilmiy maqsadlarni nazarda tutadi. Sinxronik aspekt til sistemasini o’rganadi, ammo diaxronik aspekt o’rganadigan obyekt esa sistemani tashkil qilmaydi. F. de Sossyur nazariyasida asosiy antinomiya - til va nutq antinomiyasidir. Yuqorida ko’rib o’tilgan tashqi va ichki lingvistika, sinxroniya va diaxroniya antinomiyalari til va nutq aitinomiyasining natijasidir.

Shunday qilib, F. de Sossyur nazariyasi tilshunoslik fanining predmetini o’rganishga qo’shilgan katta hissa bo’ldi. F. de Sossyur nazariyasi ta'sirida XX asrda «Strukturalizm» nomi bilan atalgan yangi lingvistik oqim vujudga keldi. Tilnnng ijtimony tabiatnni talqin qilishda jahon tilshunosligi dialektik taraqqiyot prinsplariga asoslanadi. Xususan, tilni jamiyat taraqqiyotining mahsuli deb tushunish tilshunoslik faniga qo’shilgan eng buyuk hissalardan biridir. Tilnnng asosiy va muhim xususiyati shundan iboratki, til kishilik jamiyati tomonidan yaratilgan bo’lib, eng muhim aloqa vositasi sifatida xizmat qiladigan ijtimoiy hodisadir. Tilning ijtimoiy tabiati uning ayrim shaxsda emas, balki jamiyatda mavjudligini taqozo etadi. Til jamiyat tomonidan yaratilgan bo’lib, uning taqdiri ham jamiyat taqdiri bilan cham barchas bog’liqdir. Insonning butun hayoti til bilan bog’liq bo’ lib, til yordamida kishilar obyektiv borliqni o’rganadilar, o’zaro fikr almashadilar, jamoa bo’lib birlashadilar va mehnat qiladilar. Til ijtimoiy hodisa sifatida tabiiy hodisalardan ajralib turadi. Masalan, kishilarning tabiiy -biologik va fiziologik xususiyatlari (ovqat yeyishi, nafas olishi, rivojlanishi va hokazo) tabiat qonunlariga muvofiq, jamiyatga bogliq bo’lmagan holda rivojlanib boradi. Ammo tilda so’zlashish na fikrlash uchun kishilik jamiyati (sotsial muhit) bo’lishi shart. Chunki til kishilarning bir-biri bilan aloqa qilish va fikr almashish ehtiyojlari natijasida paydo bo’lgan. Shuning uchun ham til tabiiy hodisalardan farqli o’laroq, kishilik jamiyati tomonidan yaratilgan va unga xizmat qiladigan ijtimoiy hodisadir. Til nasldan naslga, avloddan avlodga o’tadigan irsiy hodisa emas, aksincha, til jamiyat taraqqiyotining mahsulidir. Bolaning qaysi tilda so’zlay boshlashi uni o’rab turgan til muhitiga bogliq. Misol uchun, fransuz bolasi go’daklikdan yaponiyaliklar orasida tarbiyalansa, u faqat yaponcha so’zlab, o’z ona tilini bilmasligi mumkin. Ammo bolaning biologik belgilari (yuz tuzilishini, sochining rangi va hokazolar) o’zgarmagan holda shakllanib boradi. Boshqa bir misol: 1920 yilda Hindistonda ovchilar bir uyada ikki bo’ri bolasi va ikki qizchaga duch kelganlar. Ular (ayniqsa ularning kattasi-Kamola) o’zlarini bo’ri sifatida tutganlar. Kamola bo’rilar bilan 15 yil birga hayot kechirgan. Lekin u gapirishni butunlay

bilmagan. Uni «odamlashtirish» juda sekinlik bilan amalga oshgan. Faqat o’rgatishning uchinchi yilida ikki oyoqda turishni (shunda ham orqasidan ushlab turilsa) o’rgangan. Yetti yildan keyingina ikki oyoqda yura boshlagan. Lekin, baribir, yugurish zaruriyati tug’ilsa, emaklab chopgan. Nutqqa o’rgatish yana ham qiyin bo’lgan. To’rt yil davomida faqat olti so’zni bilib olgan. Yetti yil davomida Kamolaning lug’atidagi so’zlar ellikka ham bormagan. 16 yoshida bu qiz o’zini 4 yoshli qiz holida tutgan. Bu misol ham tilning jamiyat bilan bog’liqligini, uni jamiyatdan ajratish mumkin emasligini, tilning ijtimoiy hodisa ekanligini ko’rsa tib turibdi. Ma'lumki, jamiyatga xizmat qiladigan njtimoiy hodisalarning turlari nihoyatda ko’p. Bazis, ustqurma, ideologiya kabi ijtimoiy hodisalar yoki ayrim tabiiy hodisalar (yog’ayotgan yomg’ir, quyosh nuri va hokazolar) ham jamiyatga xizmat qiladi. Ammo bu hodislarning jamiyatda bajaradigan funksiyalarining o’ziga xos xususiyatlari va qo’llanish doirasi bor. Masalan, bazis jamiyatning iqtisodiy tuzilishini, ustqurma esa jamiyatning siyosiy, yuridik, ideologik normalarini belgilab beradi. Har bir tuzumning o’z bazisi va ustqurmasi bo’lib, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarining o’zgarishi bilan bazis va ustqurma ham o’zgarib turadi. Til esa na bazis va na ustqurma tarkibiga kirmaydigan o’ziga xos ijtimoiy hodisadir. Tilning boshqa ijtimoiy hodisalardan ajralib turadigan eng asosiy xususiyati shundan iboratki, til jamiyat faoliyatining barcha sohalariga xizmat qiladi. U kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyoti jarayonida yaratilgan konkret-tarixiy norma sifatida jamiyat a'zolarining hammasiga teng xizmat qiladigan asosiy aloqa vositasidir. Shuning uchun ham til sinfiy xarakterga ega emas. So’zlovchi insoniyat jamoasi tomonidan yaratilgan tildan foydalanadi va ushbu tilning qonun- qoidalariga rioya qiladi. Shu bilan bir qatorda, har bir so’zlovchi ayniqsa adiblar, olimlar o’zlarining nutq faoliyati jarayonida tilning rivoji uchun ma’lum hissalarini qo’shadilar. Kishilar o’zaro aloqa qilish, fikrlashishda tildan boshqa vositalardan ham foydalanadilar. Bular ovozli va grafik shaklda bo’ladi va odatdagi so’zlashuv nutqidan boshqa turli tovush signallari: zvonok, gudok kabilardan foydalaniladi.

Grafik yozuv ko’rinishlari turlichadir: 1. Yozuv- kishilik aloqasida muhim vositadir. Yozuvninig eng afzal tomoni unga vaqt va masofaninig ahamiyatsizligidir. Yozuv jamiyatning madaniy taraqqiyotida muhim faktordir. 2. Yordamchi vositalar - qo’l alifbesi va ko’rlar alifbesi. Qo’l yozuvi barmoqlar yordamida harflarni tasvirlash bo’lib, eshitish qobiliyatini yo’qotganlar uchun xizmat qiladi. Ko’rlar alifbesi Lui Brayl’ tomonidan ishlangan bo’lib, ko’rish qobiliyatini yo’qotganlar uchun mo’ljallangan. Bunda harflar 6 nuqtaning turli kombinatsiyasi orqali ko’rsatiladi.

Похожие

Tilshunoslikka kirish fani predmeti, vazifalari

Tilshunoslikka kirish kursining maqsad va vazifalari

Turkiy filologiyaga kirish kursining predmeti, maqsadi, vazifalari. Turkiy xalqlar tillarini o’rganishning ilk davri

Punktuatsiyasi, uning predmeti va vazifalari

Turkiy filologiyaga kirish kursining predmeti va mazmuni