Punktuatsiyasi, uning predmeti va vazifalari - Лингвистика - Рефераты

Punktuatsiyasi, uning predmeti va vazifalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59.5 KB

Punktuatsiyasi, uning predmeti va vazifalari R E J A: 1. Punktuatsiyasining predmeti va vazifalari. 2. Punktuatsiyasining boshqa sohalari bilan aloqasi. 3. Tinish belgilarining o’ziga hos xususiyatlari. 4. Punktuatsiyasining taraqqiyoti.

Tayanch tushunchalar: Punktuatsiyasi, tizim, shartli belgi, grafika, orfografiya, sintaksis, intonatsiya, simantika, struktura, emosiya, funksiya, funksional taraqqiyot, bosqichlar. Punktuatsiyasi lotincha so’z bo’lib, «nuqtalar ilmi» demak. Qadimgi latin, grek va got yozuvlarida so’zlar ba’zan bo’sh joy (interval), ba’zan esa nuqtalar vositasida bir-biridan ajratilgan. YOzuvda so’zlarni nuqta bilan ajratish O’rta Osiyo xalqlarining oromiy (eramizning I asrigacha), turkiy runik yozuv yod- nomalari (V—VIII asrlar)da ham qisman uchraydi. Qa dimgi yozuvlardagi bu usul — so’zlarni nuqta ishorasi vositasida ajratish usuli — hozir punktuatsion usul deb yuritiladi. YOzuv taraqqiyotiga bog’liq holda nuqtalar vositasida ajratish usulining rivojlanishi hozirgi punktuatsiyasining kelib chiqishiga asos bo’ldi. . Punktuatsiyasi termini uch ma’noda qo’llanadi: a) tinish belgilari sistemasi va qo’llanish qonun-qoidalarini o’rganuvchi bo’lim; b) punktuatsion qonun- qoidalar — normalar yig’indisi, to’plami; v) tinish belgi lari (znaki prepinaniya). Punktuatsiyasi milliy til yozuviga xos maxsus va mustaqil bo’lim, unda tinish bel - gilari miqdori, ma’no va vazifalari hamda ularning qo’yilish o’rinlari va qo’llanish usullari, o’ziga xos xususiyatlari va yozuvning boshqa vositalaridan farqi kabi qator hodisalar tekshiriladi. Demak, punktuatsiyasining tekshirish ob’ekti tinish belgilaridir. Punktuatsiyasi milliy til grafikasi (yozuvi)ning tarkibiy qismi hisoblanadi: hozirgi o’zbek grafikasi ikki xil tipdagi belgilar (grafemalar) sistemasidan iborat: a) harflar — bular, 29 ta shartli belgidan iborat bo’lib, o’zbek tili alfavitini; b) tinish belgilari —bular, 10 ta shartli belgidan iborat bo’lib, o’zbek tili punktuatsiyasisini tashkil etadi. Binobarin, hozirgi o’zbek grafikasi 39 ta shartli belgidan iborat bo’lib, ular yozma nutqning ifodalanishida asosiy (markaziy) sistema sanaladi. Shuning uchun o’quv-o’qituvda, savodxonlikni oshirish va nutq madaniyatini egallashda alifboni o’rganish qanchalik ahamiyatga ega bo’lsa, punktuatsiyasini puxta bilish ham shunchalik ijtimoiy-amaliy va nazariy qimmatga ega. Ular o’z spesifik xususiyatlari bilan o’zaro farqlanadi.

Punktuatsiyasi — yozuv oynasi. Yozuv orqali ifodalangan har bir gapning mazmuni, ma’no tuslari (ottenkalari) va sintaktik qismlari orasidagi turli munosabatlar-ni aniqlashda punktuatsiyasinyng roli muhimdi'r. Punktuatsiyasi yozuvchi" va o’quvchi (kitobxon) o’rtasidagi ijtimoiy aloqa-aralashuvni ta’minlashda ham muhimdir. Punktuatsiyasi, bir tomondan, yozuvchiga o’z yozma nutqini aniq, to’g’ri va ifodali bayon eta olish imkoniyatini bersa, ikkinchi tomondan, o’quvchiga muayyan matndagi fikrni yozuvchi bayon etganidek, yozuvchining maqsadiga muvofiq tushuna olish imkoniyatini yaratadi: bir tinish belgisi yozuvchi tomonidan qanday ma’no va funksiyada qo’llangan bo’lsa, mazkur belgi o’quvchi to monidan ham xuddi shunday funksiyada tushuniladi. Punktuatsiyasi yozma matnning tushunilishini osonlashtirish, mazmunini oydinlashtirish, unga aniqlik kiritish uchun xizmat qiladi. Punktuatsiyasini musiqa asarlari notasiga o’xshatish mumkin. Nota musiqa asarini anglash uchun qulaylik tug’dirsa, tinish belgilari yozma nutq mohiyatini yaxshi tushunishni ta’minlaydi. Punktuatsiyasi — ijtimoiy hodisa. Davrlar o’tishi, yozuvning taraqqiysi va yozuv madaniyatining o’sishi bi lan punktuatsiyasi ham o’zgarib, takomillashib boradi. YOzuvda dastlab qo’llanilgan tinish belgilarining qo’yilish o’rni, usuli, vazifasi hozirgi holatdan boshqacha bo’lgan, ularning vazifasi hozirgidek aniq. va murakkab bo’lmagan. Masalan, dastlab yulduzcha va romba tipidagi 10 dan ortiq ishoralar n uqta vazifasida ishlatilgan. XIX asrning oxiriga kelib, yozuvda hozirgi nuqtaning qo’llanishi qat’iylashgach, ular nuqtalikdan chiqqan. Demak, davr talabiga bogliq holda punktuatsion siste ma o’zgarib boradi, mukammallashadi. SHuningdek, punktuatsiyasi va punktuatsion sistema tillararo har xildir. Punktuatsiyasi ayrim xal q lar yozuvida oldinroq, ayrimlarida esa nisbatan keyinro q paydo bo’l gan. Masalan, ingliz tili punktuatsion sistemasida o’n ikkita tinish belgisi bor, ularda apostrof, defislar ham tinish belgisi sanaladi; o’zbek tilida esa tinish belgilari mi q dori o’ntadir. Punktuatsion sistema rus yozuvida XVIII asrda, o’zbek yozuvida esa XIX asrning II yarmidan keyin vujudga kelgan. Punktuatsiyasi quyidagi asosiy vazifalarni bajarish uchun ishlatiladi:

1) yozuvchi va o’quvchi o’rtasidagi yozuv orqali bo’ladigan ijtimoiy aloqaaralashuvni to’g’ri ta’minlash uchun. Agar nominativ gap yozuvchi tomonidan «Tong ? », «Tong!» tarzida ikki xil tinish belgisi bilan yozilgan bo’lsa, o’quvchi shu belgilar yordamida birinchi gapda so’roq, ikkinchi gapda his- hayajon, undov ma’iosi borligini darrov anglaydi va yozuvchining maqsadini aniq tushunadi; 2) yozma nutqdagi maqsad, mazmun va ma’nolarni aniqlashtirish, farqlash uchun. Masalan, gap oxiriga qo’yilgan nuqta, so’roq, undov va ko’p nuqtalarning har biri shu gapda qanday ma’no va maqsad ifodalanganligini bildiradi hamda ularni bir-biridan farqlaydi; 3) gap (yozma nutq) strukturasini aniq belgilash — gapni tashkil etuvchi qismlar, gap bo’laklari va gaplarning tuzilishiga xos turli munosabatlarni ko’rsatish uchun. Punktuatsiyasining bu vazifasi kirish, kiritma va undalmali uyushiq va ajratilgan bo’lakli sodda gaplarda, bog’lovchisiz qo’shma gaplar hamda ko’chirma va muallif gapining ajratilishida yaqqol ko’rinadi; 4) yozma nutqning ixcham va ravon ifodalanishi — stilistik qulaylik uchun. Qiyoslang: Toshkentdan Andijonga qatnaydigan poezd — «Toshkent — Andijon» poezdi. Keyingi misolda tirening qo’llanilishi gapni ancha ixchamlashtirgan; 5) ba’zan yozma nutqdagi murakkab fikriy munosa batlarni ifodalash uchun punktuatsiyasi zarur bo’ladi. Masalan: Tavba!.. Bu la’nati, asti, nima qiladi ? ! (Uyg’un) Bu gaplarda «taajjub+kuchli his-hayajon», «so’roq+taajjub» munosabatlari ifodalangan. Hozirgi o’zbek adabiy tili va adabiy til funksional stillarining taraqqiy etishi, yozma nutq madaniyatining o’sishi, respublikamizda matbuot va nashriyot ishlarining keng rivojlanishi punktuatsiyasining ijtimoiy- amaliy ahamiyatini yanada oshirdi. Punktuatsiyasi, grafika va orfografiya. Punktuatsiyasi yozuvning ajralmas bir qismi va grafik sistemalardan bo’lganligi uchun harflar sistemasi (alfavit) va yozuv sistemasi — grafika bilan yaqin aloqadadir. Arab grafikasi sistemasidagi qadimgi o’zbek yozuvida tinish belgilari va bosh harflar bo’lmagan. SHuningdek,

arab yozuvida so’zlar na interval vositasida, na boshqa belgi vositasida biri ikkinchisidan ajratilmagan. Keyinchalik, XIX asrning II yarmidan boshlab, turmush talabi, hayotiy ehtiyoj va boshqa yozuvlarning ta’siri natijasida arab grafikasidagi o’zbek yozuvida ham tinish bel gilari qo’llana boshlagan. Biroq o’zbek yozuvida dastlab so’roq belgisi, nuqtali vergul va vergul, arabcha usulga ko’ra, teskari holatda ishlatilgan; o’zbek yozuvi lotin grafikasi sistemasiga ko’chgach, bu tinish belgi lari hozirgidek o’ng holatda qo’yiladigan bo’ldi. Nuqta, so’roq, undov belgilaridan keyin kelgan gaplarning bosh harf bilan boshlanishi ham punktuatsiyasi va grafikaning bevosita aloqadorligini ko’rsatadi: agar nuqta bir gapning tugallanish chegarasini ko’rsatsa, bosh harf nuqtadan keyingi gapning boshlanish che garasini bildiradi. Lekin bundan «bosh harflar ham punktuatsion xususiyatga ega» degan ma’no chiqmaydi. Vergul, ikki nuqta va nuqtali vergullardan keyingi gaplarning kichik harf bilan boshlanishi (agar atoqli ot bo’lmasa), bir tomondan, punktuatsiyasi, grafika va orfografiyaning o’zaro uzviy aloqadorligkni ko’rsatsa, ikkinchi tomondan, bular orasidagi munosabatni o’rganish, aniqlash ham ilmiy-nazariy, ham amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega ekanligini bildiradi. Punktuatsiyasi va sintaksis . Punktuatsiyasi - sintaksis bilan uzviy aloqador. Punktuatsiyasi qoidalari mazkur tilning sintaktik qonuniyatlari, normalari asosida talqin etiladi. Punktuatsiyasi qoidalarini sintaktik qurilishga bog’lab bayon qilishning, shu asosda belgilashning o’z ilmiy-metodik prinsiplari va usullari mavjud. Matnning gaplarga bo’linish, gapning tuzilishi jihatidan muayyan sintaktik qismlarga ajratilish qoidalari asosiy punktuatsion qoidalar hisoblanadi . Shuning uchun punktuatsiyasi — yozuv tilining uch asosi elementi (grafika, orfografiya va punktuatsiyasi)dan biri. Har bir tinish belgisining qo’llanish o’rni va tartibini belgilashda mazkur tilning barcha grammatik sintaktik xususiyatlari hisobga olinadi. Yozma matndagi har bir tinish belgisi muayyan sintaktik hodisani aks ettiradi. Punktuatsiyasi sintaksis bilan mustahkam aloqada bo’ lib, punktuatsiyasi prinsiplari, punktuatsion sistema sintaktik qurilishga asoslanadi. Biror gap yo’qki,

un da hech qanday tinish belgisi ishlatilmagan bo’lsin. Har qanday gapda tinish belgilaridan birortasi albatta ishlatiladi. Hozirgi kundalik matbuotimizga nazar tashlasak, har 7—8 so’zga bir tinish belgisi to’g’ ri kelishini ko’ramiz. Demak, punktuatsiyasi yozma matn uchun muhim zaruriy vositalardan bo’lib, matnni gap - larga ajratadi va gapning har qanday turida qo’llanadi. Punktuatsiyasi va intonatsiya. Hozirgi o’zbek yozuvida punktuatsiyasi, asosan, sintaktik funksiya bajarishini. yuqorida ko’rdik. Lenin punktuatsiyasi, bundan tashqari, fonetik funksiyani ham bajarishi mumkin. Punktuatsiyasining fonetik funksiya bajarishi ba’zan intonatsiyada ham ochiq ko’rinadi. Masalan, nuqta, so’roq va undov bel gilari muayyan intonasion tugallikning signali sifatida tushuniladi; vergulning uyushiq bo’laklarda qo’llanishi sanash intoiasiyasiga teng keladi; kirish konstruksiyalar va undalmalar og’zaki nutqda qisqa to’xtam bilan gap bo’laklaridan ajraladi, yozuvda esa punktuatsion belgi vositasida ajratiladi. L ekin, bunday yaqin aloqada bo’lishiga qaramay, punktuatsiyasi va intonatsiya o’zaro farqlanadi. Bu farq, avvalo, ularning ikki sohaga xos vosita usuli bo’lishi bilan, ya’ni punktuatsiyasi yozma nutqqa, intonatsiya esa og’zaki nutqqa xosligi bilan belgilanadi. Ikkinchidan, tinish belgilarining ishlatilishi hamma vaqt intonatsiyaga mos kelavermaydi. Punktuatsiyasi tarixida tinish belgilarining ishlatilishini faqat intonatsiyaga bog’lab izohlash hollari ham bo’lgan. Masalan, prof. A. M. Peshkovskiy ko’proq shu yo’lni tanlagan. Ammo punktuatsiyasini faqat intonatsiyaga bog’lash masalaga bir yoqlama yondashishdir. Chunki hech vaqt orfografiya orfoepiyaga to’liq mos kelmaganidek, punktuatsiyasi ham intonatsiyaga aynan mos kelmaydi. Shuningdek, intonatsiya gapni shakllantiruvchi asosiy grammatik vositalardan biridirki, uni alohida ajratib olish mumkin emas: gap semantik, grammatik va intonasion jihatlarning dialektik butunligidan tashkil topadi. Punktuatsiyasining intonatsiyaga to’liq mos kelmasligi quyidagilardan ko’rish mumkin: 1. Gapning ma’noli qismlari — sintagmalar — nutq jarayonida qisqa to’xtamlar bilan ajratib talaffuz qi-linadi. Lekin bunday to’xtamlar yozuvda tinish

belgilari bilan ko’rsatilmaydi: YOz oylari //Naymanchaning ko’chalari// tuproqdan chang bo’lardi. (A. Muxtor) Bu gapda qisqa to’xtam bilan ajratib talaffuz etiladigap uchta sintagma bor, ammo ular o’zaro tinish belgilari bilan ajratilmagan. 2. Albatta, axir, xolos tipidagi kirish so’zlar gap oxirida kelganda, ularning to’xtam bilan ajratilishi uncha sezilmaydi, ularni ajratuvchi to’xtam juda qisqa bo’ladi. SHunga qaramay, ular yozuvda tinish belgilari bilan ajratiladi: Boboxo’ja domla bitta sonni yozish uchun doskaga bo’r surkab, qancha qimirlatar edi, axir. (P. Tursun) Ishning bir qismi maishnalar bilan bajariladi, albatta. (SH. R.) 3. Gap o’rtasida va oxirida kelgan undalmalarda to’xtam, ohang — intonatsiya uncha sezilmaydi, ammo yozuv da doim vergul bilan ajratiladi: Ha, bir musht urdim, o’rtoq polkovnik, ikki mushtni ko’tara olmas ekan. (A. Q.) Senda nima yumush bo’lsin, Ra’no. 4. Bog’lovchilar va nisbiy so’zlar vositasida munosabatga kirishgan ajratilgan bo’laklardan keyin hech qanday to’xtam bo’lmaydi, lekin vergul bilan ajratiladi. Shunaqa qilib, nazir qilingan ikki qiz eshonzodaga, ya’ni Nu’monjonga, qoldi. (A.Q.) 5. Sodda gaplarda kesim ot- bilan ifodalanganda va bog’lama olmaganda egadan keyingi to’xtam sezilmaydi, biroq yozuvda tire qo’yiladi: Gazeta — ommaga! Yo’lchi — «Qutlug’ qon» romanining bosh qahramoni. 6. Gap ichida kelgan sitatalar, ko’chirma nutqlar turli tipdagi nomlar, ko’chma ma’nodagi so’zlar so’zlashuvda alohida ohang, to’xtam va intonatsiya bilan aytilmaydi, lekin yozuvda qo’shtirnoq bilan ajratib ko’rsatiladi: Dastlabki bir million baliq: oqamur, do’ngbosh, zog’orabaliq va kumushsimon tovonbaliq «yozgi kvartiralar»ga ko’chib o’tdi. («Toshk. oqshomi») Demak, yozma matndagi tinish belgilari shu o’rinda intonasion munosabatning qanday ekanligini aniqlashga yordam beradi. SHuning uchun tinish belgilari qo’yilgan o’rinlarda intonatsiyaning qay darajada ekanligini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Chunki matndagi gaplarni yozish jarayonida ularning qanday intonatsiya bi lan aytilgani o’quvchiga noma’lum bo’ladi. O’quvchi yozma matnda qanday to’xtamlar bor yoki yo’qligini, intonatsiya qanday ekanligini

qisman tinish belgilari orqali bilishi mumkin. Masalan, G’alla plani bajarildi! gapida qanday mazmuniy munosabat borliginn va bu mazmunning (undov mazmunining) intonatsiya bilan bevosita bog’liqligini undov belgisidan bilamiz. Xullas, punktuatsiyasi va intonatsiya ikki xil nutq turiga xos mustaqil kategoriyalar bo’lib, birbiriga teng kelmaydi, punktuatsiyasi intonatsiyaning yozuvdagi ifodasi emas. Ularning o’zaro aloqadorligi haqida gapirilganda intonatsiyaning gapdagi darajasi hisobga olina-di. Punktuatsiyasi va intonatsiya munosabati alohida tekshirish ob’ekti bo’lib, eksperimental o’rganishni talab etadi. Hozirgi yozuvimizda ikki tipdagi belgilar sistemasi mavjud: a)markaziy, asosiy belgilar sistemasi (harflar va tinish belgilari); b)qo’shimcha belgilar sistemasi (raqamlar, turli fanlarga oid ilmiy belgilar, tipografik belgilar va boshqalar). Qo’shimcha belgilar — tipografi k belgilarga abzas interval, kursiv, havola va yulduzcha tipidagi turli xil ishoralar kiritiladi. Bular ayrim uslublarda, nashriy matnlarda chegaralangan doirada ishlatilishi, yozuvga shartli, yordamchi, qo’shimcha belgi sifatida kiritilishi ko’proq matbaachilika xosligi bilan tinish belgilaridan farqlanadi. Hozirgi kundalik matbuotimiz sahifalarida yulduzcha tipidagi ishoralar, ilmiy asarlarda havola (snoska) kabi qo’shimcha belgilar (tipografik belgilar) uchrab turadi. Demak, tinish belgilari punktuatsiyasining tekshirish predmeti bo’lib, hozirgi yozuv sistemasida markaziy, asosiy sistemalardan birini tashkil etadi. Tinish belgilarining yozuvning barcha formalari va uslublarida birdek qo’llanishi, bir tomondan, bularning yordamchi belgilar sistemasidan farqlanishini ko’rsatsa, ikkinchi tomondan, markaziy belgilar sistemasiga kirishini taqozo etadi. Tinish belgilari yozuvning boshqa vositalari (harflar, raqamlar, diakritik belgilar) hamda til vositalari (so’zlar, morfemalar) bilan ko’rsatish mumkin bo’lmagan turlicha fikriy munosabatlar va psixologik holatlarni ifodalashda ham katta ahamiyatga ega. Go’zal bahor keldi!..bu gapda «ta’kid+sevinch+kuchli hayajon» ma’nolari bor. SHuningdek, kesatiq, mazax, kamsitish, kinoya ma’nosidagi so’zlar yozuvda

ko’proq qo’shtirnoq bilan beriladi; qo’shtirnoq shu so’zning o’zgacha ma’noda ishlatilganligini bildiradi: agar «o’qimishli» so’zi qo’shtirnoqqa olib berilsa, undan «savodsiz» degan ma’no kelib chiqadi. Hozirgi kunda punktuatsiyasining roli ortib, uning funksiyasi va qo’llanish doirasi kengayib bormoqda. Bu hodisa respublikamizda matbaachilik, matbuot va nashriyot ishlarining keng rivojlanishi, o’zbek yozuv madaniyatining taraqqiy etishi, kishilar savodxonligining oshishi va ularning o’z amaliy faoliyatlarida nutq - ning barcha formalaridan foydalana olishlari, adabiy til ta’sirining kengayishi, adabiy til funksional uslublarining paydo bo’lishi va takomillashuvi—nutq madaniyatining keng ko’lamda ravnaq topishi va o’sishi bilan izohlanadi. Tinish belgilarining o’ziga xos xususiyatlari quyidagilar: 1.Punktuatsion sistemaga kiruv ch i har bir tinish belgisi ijtimoiy-sotsial vazifa bajaradi. Tinish belgilari milliy yozuvning ajralmas qismi bo’lib, umumme’yor, umumyozuv xususiyatiga ega, ya’ni har bir tinish belgisi yozuvning qanday shaklida qo’llanmasin, aniq bir asosiy ma’noni ifodalaydi va bir xilda tushuniladi. Masalan, a, b kabi belgilar kishilar tomonidan o’z ma’nosida qanday tushunilsa, ? , ! kabi tinish belgilari ham o’z asosiy ma’nosida shunday tasavvur qilinadi. Demak, tinish belgilari kishilar o’rtasida yozuv orqli amalga oshiriladigan ijtimoiy munosabat-fikrlashuvni ta’minlashga xizmat qiladi. Bu ularning asosiy sotsial vazifasidir. 2.Tinish belgilarining qo’llanishi nutqning ifoda maqsadi, semantik- grammatik strukturasi bilan bog’liq bo’ladi. Yozuvchi qanday maqsadni ifodalamoqchi bo’lsa, tinish belgilarini shu maqsadga muvofiq tanlaydi. 3.Tinish belgilarining ishlatilishi grammatik-sintaktik qonuniyatga asoslanadi. Chunki ularning asosiy vazifalaridan biri matnni gaplarga ajratish va gap ichidagi aloqador qismlar munosabatini to’g’ri ta’minlashdir. 4.Tinish belgilarining har biri o’z grafik shakliga va qo’llanish tizimiga ega. Bu ularni tipografik belgilar bilan qiyoslaganda yaqqol ko’rinadi. Masalan, tipografik belgi xatboshi keng qo’llanilsada maxsus ko’rinishga ega emas.

Punktuatsiyasi tarixiga nazar tashlasak, tinish belgilarining yozma nutqqa xos hodisa ekanligini va yozma nutq formasining zaruriy material elementi sifatida rivojlanganini va takomillashganini ko’ramiz. Tinish belgilarning yozma nutqdagi rolini quyidagicha umumlashtirish mumkin: 1. Tinish belgilari va gap semantikasi. Bunda tinish belgilari gapdagi mazmunni aniq ifodalash uchun xizmat qiladi. Tinish belgilari, gapga xos umumiy semantik munosabatlarni ifodalabgina qolmay, gap qismlariga xos mazmuniy munosabatlarni ham bildiradi: It hurar — karvon o’tar. (Maqol) Keltirilgan gapda zidlik munosabati ifodalangan. Bunda tire, qo’shma gapni tashkil etuvchi gaplar orasidagi turli semantik aloqalarni (ma’nolarni) anglatish bilan birga, sintaktik vazifani - gaplarning birini ikkinchisidan ajratish vazifasini —bajarayotir. Bir tinish belgisining tur li ma’noda ishlatilishi punktuatsion omonimiya deyiladi. 2. Tinish belgilari va gap strukturasi. Tinish belgilari gap bo’laklari, gapning ayrim qismlari (kirish, kiritmalar, undalmalar va boshqalar) hamda gaplar ning o’zaro turli sintaktik munosabatlarini ko’rsatish uchun qo’llanadi: Onam, opam, akam, bobom, buvim va men — hammamiz ayvonda dasturxon atrofida davra qurganmiz. 3. Tinish belgilari va gap emosiyasi. Tinish belgilari yozma matndagi turli holatlar, emotsional – ekspressivlik va turli mazmuniy o ttenkalarni ifodalash uchun qo’llanadi. Punktuatsiyasi polisemantik — ko’p ma’nolilik xususiyatiga ega. Har bir tinish belgisi yozma nutq jarayonida turli ma’nolarda ishlatiladi. Masalan, nuqta darak gaplar oxirida ishlatilganda, shu gaplarning tabiatiga qarab, turlicha ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qilishi mumkin: Bahor keldi. Yomg’ir yog’sa kerak. Salim sayohatga bormoqchi. Mashqdagi misollarni ko’chiring. Uydagilarga salom ayting. Bu gaplarda nuqtaning ma’nosi sof xabar, gumon, maqsad, buyruq- tashviq, iltimos (istak) tushunchalari bilan bog’lanadi. Shuningdek, A. S. Pushkin, M. T. Oybek, R. O. Uyg’un, K. N. Yashin tipidagi qo’llanishlarda nuqta so’zlarning qisqarganligi ma’nosini bildiradi.

Hozirgi zamon yozuvida tinish belgilarining funksiyasi juda taraqqiy etib, ularning qo’llanish doirasi har jihatdan kengaydi. Masalan, tire hozirgi o’zbek yozuvida 20 ga yaqin funksiyani bajaradi. Demak, punktuatsiyasi polifunksional xususiyatga ham ega. Punktuatsiyasining funksional taraqqiyotini shartli ravishda quyidagi to’rt bosqichga bo’lib o’rganish mumkin: 1-bosqich. Qadimgi yozuvlarda ishlatilgan punktuatsion harakterdagi ishoralarning dastlabki funksiyasi — ajratishdir: ular yozuvga «ajratuvchi belgilar sifatida kiritilgan. Ajratuvchi belgilar matnda so’zlarni formal ajratish uchun qo’llangan, xolos. Ammo hech qanday ma’no ifodalamagan. So’zlar interval vositasida, ayrim nutq parchalari — gap yoki gap qismlari «punktuatsion» ishora vositasida ajratilgan. Demak, punktuatsiyasi taraqqiyotida birinchi bosqich ajratish funksiyasining kuchliligi bilan harakterlanadi. 2-bosqich. Punktuatsiyasi taraqqiyotidagi keyingi davr (ikkinchi bosqich) ajratuvchi belgilar semantikasining taraqqiyoti va ularning punktuatsion belgiga aylaninishi bilan harakterlanadi. Ikkinchi bosqichda ajratuvchi belgilar semantik vazifani ham bajara boshlaydi. Ajratuvchi belgilar dastlab semantik jihatdan umumiy funksiyani bajargan: oxiriga ajratish belgisi qo’yilgan nutq parchalari (gaplar) xabar, so’roq, buyruq kabi har xil ma’nolarni ifodalagan. Keyinchalik gaplarda ma’nolarni ajratish, farqlash zarurati — hayotiy ehtiyoj tug’ilgan. Yo zuvdagi mazmuniy munosabatlarni farqlash ehtiyoji tufayli ajratuvchi belgilarning turli xil shakllari paydo bo’lgan: bir nukta, ikki nuqta; nuqtalar kombinasiyasi. Lekin har bir ishoraning ma’no farqlash funksiya si umumnorma darajasiga yetmaydi. 3-bosqich. Punktuatsiyasi taraqqiyotining bu bosqichida semantik funksiya ifodalovchi punktuatsion ishoralar muayyan normaga, sistemaga kiradi, ularning semantik funksiyasi konkretlashadi. Punktuatsion ishoralar semantikasi, vazifasi va shaklining qat’iylashuvida matbaachilikning vujudga kelishi, kitob nashr etish

ishlarining paydo bo’lishi omil sanaladi. Kitob, gazeta va jurnallarning ko’plab nashr etilishi adabiy tilning ijtimoiy funksiyasini kengaytiradi. Natijada, yozma adabiy til matbuot va nashriyot tili funksiyasini ham bajara boshlaydi; yozma adabiy til ning umumharakterdagi muayyan usul va normalari vu judga keladi. Nashr etilgan kitobdagi har bir gapning ma’no va ma’no ottenkalarini keng kitobxonlar ommasiga to’lig’icha va aniq yetkazish zarur i yati, tabiiyki, yozma matnni qismlarga ajratish va bu qismlardag i semantik muno sabatlarni ifodalovchi punktuatsion ishoralarni yanada takomillashtirish, sistemalashtirishni taqozo etar edi. Binobarin, har bir punktuatsion ishora, ma’lum semantik munosabatnigina bildirmay, shu ma’noga bog’liq holda turli emotsional-ekspressiv munosabatlarni (ma’no ottenkalarni) ham bajara boshlaydi: undov belgisi, buyruq ma’nosidan tashqari, turli hishayajon — undov munosabatini ham bildiradi; nuqta xabar ma’nosi uchun, ko’p nuqta (ikki nuqtadan to’qqiztagacha) esa ekspressivlik uchun ishlatila boshlaydi; emotsional munosabat ifodalovchi yangi punktuatsion ishoralar, paydo bo’la boshlaydi: qo’shtirnoq, qavs, tire kabi. Punktuatsion sistemaning vujudga kelishi G’arbiy Evropa yozuvida XV asrdan, rus yozuvida XVIII asr dan, o’zbek yozuvida XIX asrning II yarmidan boshlangan 4-bosqich. Punktuatsiyasi taraqqiyotining bu bosqichi; tinish belgilarining funksiyasi har jihatdan taraqqiy etadi. Ayniqsa, ularning uslubiy (uslubiy) funksiyalari kengayadi. Bu — adabiy til funksional uslublarining vujudga kelishi va rivojlanishi bilan bog’liq.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Nazarov K. O’zbek tili punktuatsiyasisi. Toshkent, 1976. 2. Nazarov K. Egamberdiev B. O’zbek tili ishora – imlo qoidalari. T, 1996. 3. Rahmatullaev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili. T.2006 4. Jamolxonov H. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T. 2005.

Похожие

Grammatik stilistika uning predmeti maqsad va vazifalari

Nutq madaniyati fanining predmeti va vazifalari

Ona tili o’qitish metodikasining predmeti va vazifalari

Tilshunoslik fanining predmeti va uning maqsadi

Tilshunoslikka kirish fani predmeti, vazifalari