Turkiy filologiyaga kirish kursining predmeti va mazmuni - Лингвистика - Рефераты

Turkiy filologiyaga kirish kursining predmeti va mazmuni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

43.5 KB

Turkiy filologi yaga kirish kursining predmeti va mazmuni Reja: 1.“Turkiy filologiyaga kirish” kursining vazifasi, mazmuni, ahamiyati. 2. “Turkiy filologiyaga kirish” fani doirasida o‘rganiladigan masalalar. 3. Turkiy tillar oilasi. 4. “Turk” etnonimi va uning etimologiyasi. 5. Turkiy tillar va xalqlar, ularning soni, yashash hududlari.

Tayanch so’z va iboralar: Tillar oilasi, turkiy tillar oilasi, jonli va o'lik tillar, turkologiya, turkiy filologiya. Turkologiyaning asosiy muammolaridan biri turkiy tillar tarixini shu til egalari tarixi bilan bog'lab o'rganish masalasidir. Mazkur muammoni to'g'ri va muvaffaqiyatli hal qilinishi turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi hamda lug'atlarini yaratish imkonini beradi. Davlat tili haqidagi qonunning 19-bandida: «O'tmishning ijtimoiy, iqtisodiy, tarixiy, adabiy-badiiy, madaniy va ilmiy merosini keng targ'ib qilish va chuqur o'rganish uchun o'zbek xalqining tarixiy-madaniy yodgorliklari asl nusxada nashr etilishi ta'minlanadi»,-deyiladi. Turkiy xalqlarning etnik tarkibi murakkab va xilma-xildir. Hatto, turkiy xalqlarning alohida qismlari (bulgor, qipchoq, qorluq va hokazo) o'rtasida ham til tafovutlari mavjud. Lekin turkiy tillar geneologik va tipologik jihatdan bir-biriga juda yaqin bo’lgan tillar oilasini tashkil qiladi. Tilshunos olimlarning keyingi ma'lumotlariga ko'ra dunyoda kishilar 5600 xil til va dialektlar vositasida aloqa qilishar ekan. M; Sudan aholisi 117 tilda, Dog'istonda 100 dan ortiq tillarda muloqot qilishar ekan. Kongoda 500 ta, Indoneziyada 250 ta til mavjud. Hindistonda to'rt uzvdan iborat ekzogloss lisoniy holat mavjud. 1) mahalliy tillar: 2)hududiy tillar, 3) makrovositachi til: 4) diniy yoki kasbiy til.' Shuning uchun ham tilshunoslikda tillar til oilalariga ajratiladi. O’zaro o'xshashligi kelib chiqish asosining umumiyligi bilan izohlanadigan tillar guruhi tillar oilasi deyiladi. Til oilasi o'z ichiga bir bobo tildan kelib chiqqan hamma tillarni olgani uchun it juda yirik tillar yig'indisini tashkit etadi. Hozirgi tilshunoslik ma'lumotlariga qaraganda bugungi kunda 20 dan ortiq til oilalari mavjud. Har bir oila o'z navbatida qarindoshlikning yaqinlik darajasiga ko'ra bir necha guruhlarga ajratilishi mumkin. Masalan, turkiy tillar oilasi bir necha guruhlarga bo'linadi: o'g'uz, qipchoq, qorluq kabi.

Bu haqda Siz «Tilshunoslikka kirish» kursida asosiy bilimlarmi olgansiz. Tillar oilasiga kiruvchi turkiy tillar oilasi son jihatidan hind-yevropa tillar oilasidan keyin ikkinchi o'rinda turadi. Hozirgi oltoy tillar oilasiga mansub xalqlarning umumiy soni 135,6 mln. bo'lib, shundan 106,5 mln. turkiy, 15 mln.mo'gul, 14,1 mln. tunfus-manjur tillarida so'zlashuvchi xalqlar tashkil qiladi. Ktfrinib turibdiki, oltoy tillari oilasida turkiy xalqlar eng ko'p sonli bo'lib, ular faqat Osiyodagina etnas, hattoki Yevropada (3,2 mln), Afrikada (35 ming), Amerikada (95 ming), Avstraliyada (35 ming) ham istiqomat qiladilar. Hozirda turkiy tillar oilasiga ko'pgina katta va kichik, jonli va o'lik tillardan 44 tasi kiradi: turk (usmonli turk), o'zbek, turkman, qozoq, qirg'iz, uyg'ur, ozarbayjon, bolqor, qo'miq, qorachoy, no'g'ay, boshqard, tatar, chuvash, xakas, tuva, yoqut, qrim-tatar, gagauz, qoraqalpoq, chulim, oltoy, sibirng-tatar lahjalari, qaray, turxman, tofalar (karagas) tili, kamasin, shor va boshq. Turkiy tilda so'zlashuvchi xalqlar ilmiy manbalarda 40, ba'zilarida 60 ta deb ko'rsatiladi. Turkiy tillarda so'zlashuvchi xalqlar soni 90-100 millionni tashkil qiladi. 1992 yil 4-9 may da Anqarada turkiy xalqlar kongressi bo'lib o'tadi. Mazkur kongressni tashkiliy qo'mita raisi Ayda Qutlu so'zlagan nutqida bugungi kunda turkiy tillarda stfzlovchi xalqlarning sonini 200 millionga yetdi, deb ta'kidlagan. Bu dalilning o'ziyoq turkiy tillarning qadimiyligidan, jug'rofiy xududningkengligidan dalolat beradi. Yuqorida sanab otilgan tillar kelib chiqishining umumiyligi, fonetik, leksik- semantik morfologik va sintaktik xususiyatlarining o'xshashligi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun ham yagona tillar oilasini tashkil qiladi. Turkiy tillar oilasiga mansub tillar uchun asos bo’lgan bobo til-qadimgi turk tilidir. Bundan - anglashiladiki, turkiy tillar uzoq va qadimiy tarixga ega. Turkiy xalqlarning tillari va adabiyotini o’rganuvchi fan turkologiya, shu sohalarga oid tadqiqot olib boruvchi olim esa turkolog deb ataladi. Turkologiya termini turk etnonimiga «bilim, tushuncha ma'nolarini anglatuvchi «logos» so'zini qo'shiluvidan yasalgan.'

Turkiy filologiya, yuqorida tilga olingan turkiy xalqlar tili va adabiyoti, taraqqiyoti tarixini, taraqqiy etish omillarini ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan o'rganuvchi fandir. Turkiy filologiya keng qamrovli boiib, o'z navbatida, o'zbek filologiyasi, qirg'iz filologiyasi, turk filologiyasi kabi qator tarmoqlarga bo'linadi. «Turkiy filologiyaga kirish» esa ana shu fanga oid ilk nazariy va amaliy tushunchalarni o'rgatadi. Filologiya fakulngteti talabalarini turkiy tillarning taraqqiyot tarixi turkiy tillar tarixini o'rganish manbalari, turkiy tillar tasnifi, turkiy xalqlarning yozuv sistemasi, hozirgi turkiy tillarning xarakterli lingvistik xususiyatlari kabi masalalarning o'rganilishi turkiy filologiya — turkologiya fani haqidagi dastlabki nazariy bilimlar bilan qurollantirish asosida ularni keyingi kurslarda o'qitiladigan turkiy tillar, jumladan, o'zbek adabiy tili tarixiga oid fanlarga tayyorlash «Turkiy filologiyaga kirish* fanining asosiy maqsadi va vazifasi hisoblanadi. «Turkiy filologiyaga kirish» kursi quyidagi masalalarni o'rganadi: - turkiy tillar oilasi, uning sluikllanishi va taraqqiyotini ; - turkiy filologiya fanining shakllanishi va rivojlanishida arab filologiyasining o'rnini ; - turkiy tillarni o'rganish manbalarini ; - turkiy tillarni cfrganilish tarixini; - turkiy tillar, jumladan, o'zbek adabiy tili tadqiqiga bag'ishlangan grammatik asarlarni, lug'atlarini; - turkiy tillar tasnifmi ; - turkiy tillarning o'rganish sohasida Moskva, Qozon, Peterburg maktablari vakillarini amalga oshirgan ishlarni, yaratilgan tadqiqotlarini ; - qadimgi turkiy yodgorliklar va ularning o'rganilishini ; -turkiy tillarning o'ziga xos leksik-grammatik xususiyatlarini ; - hozirgi turkiy tillarning strukturasini. «Turkiy filologiyaga kirish» predmeti talabalarni tilda sodir bo'ladigan turlicha cfzgarishlarni ongli ravishda tushunib olishlariga yordam beribgina qolmay, balki hozirgi o'zbek tilini o'rganishda asosiy poydevor hamdir.

Tilning o’tmish tarixini o'rganish hozirgi tilning xususiyatini, uning ob'ektiv taraqqiyot qonunlarini chuqur va atroflicha tushunib olish uchun keng imkoniyat tug'diradi. «Turkiy filologiyaga kirish» kursi yuqoridagi masalalarning o'rganish asosida turkiy tillarni ajralmas uzviy tarmogi bo'lgan o'zbek adabiy tilining tarixi, taraqqiyot bosqichlari, nomlanish tarixi, uni o'rganish borasidagi tarixiy va zamonaviy ilmiy ishlarga, turkiy tillar oilasida tutgan o'rni kabi masalalarga alohida e'tibor qaratadi. Shu asosda talabalarning umumfilologik saviyasini oshirishga xizmat qiladi. Turkiy tillarni o'rganish bo'yicha bir qancha darslik va qo'llanmalar yaratildi. Bu sohada V.N.Bogorodskiyning «Turk-tatar tilshunosligiga kirish», N.Ye.Krimskiyning «Turkiy xalqlar, ularning tillari va adabiyoti», N.A.Baskakovning «Turkiy tillarni o'rganishga kirish», K.Mengesning «Turkiy tillar va xalqlar. Turkiyshunoslikka kirish», F.Zeynalovning «Turkiyshunoslik asoslari», I.Qo'chqarov, B.Isabekovlarning «Turkiy filologiyaga kirish», E.Kaydarov., M.Orazovning «Turkiyshunoslikka kirish» nomli darslik qo'llanmalar yaratilganligini ta 'kidlash joiz. Genetik qarindoshlik tufayli turkiy xalqlar tillarida hobo turkiy tilda mavjud bo'lgan ko'plab turgun birikmalar, cfxshatish va sifatlashlar, maqol-matallar, fonetik, morfologik va sintaktik tuzilish xossalari keyinchalik mustaqillashgan barcha turkiy tillarga ham o'tgan, buning ustiga, yonma-yon yashab kelayotgan qardosh xalqlar tillarida ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarzining yaqinligidan kelib chiqadigan yana boshqa lisoniy muvofiqliklar ham borki, bu turkiy adabiyotlarning mushtarakligini ta'kidlashda belgilovchi omillar sirasiga kiradi. Masalan, qirg'iz va o'zbek tillarini muqoyasa etib, birgina ko'z-koz so'zi asosida 50 ga yaqin lug'aviy birikma mavjudligini, bular xuddi shu shakli (ko'z qismoq - kos qo's, ko'z tegmoq - kozu ley, yog'ochning ko'zi — jo'g'achto'n kozu va boshq.) da har ikki tilda ham mavjudligini, ttfla muvofiqligini ko'rishimiz mumkin. Holbuki, shu misolning o'zi ham turkiyxalqlarning tafakkur tarzi — dunyoni anglash va anglatish shakli ma'lum ma'noda bir xil ekanligidan dalolatdir.

Adabiyotlar: 1. M.Qoshg'ariy "Devonu lug'otitturk". Tom. I, II, III, indeks lug'at Tb 1960-63-67. 2. Qo'chqortoev I.Isabekov B. ''Turkiy filologiyaga kirish". T, 1984. 3. Ne'matov H, Ahmatov N. "O'zbek tilining tarixiy leksikologiyasi". Buxoro. 1987 4. Tursunov U. va boshqalar. `'O'zbek adabiy tili tarixi" T. 1995. 5. Aliev A., Sodiqov Q. "O'zbek adabiy tili tarixidan". T. 1994. 6. Sodiqov Q. "Buyuk Qumaru". "O'zbekiston adabiyoti vasan'ati" gaz-si. 1991 10 may soni. 7. Ne'matov H. "O'zbek tilining tarixiy fbnetikasi". T. 1992. 8. A.Xojiyev O`zbek tili sinonimlarining izohli lug`ati. T., 1974, 6-bet.

Похожие

Turkiy filologiyaga kirish kursining predmeti, maqsadi, vazifalari. Turkiy xalqlar tillarini o’rganishning ilk davri

Tilshunoslikka kirish kursining maqsad va vazifalari

Tilshunoslikka kirish fani predmeti, vazifalari

Tilshunoslikka kirish fani predmeti, vazifalari 2

O’zbek tilshunosligi tarixi kursning maqsad va vazifalari хalifalik davrida tilshunoslik