Главная страница
Рефераты
Лингвистика
Тил, лисон, меъёр ва нутк муносабати. Тил сатхлари ва бирликлари
Тил, лисон, меъёр ва нутк муносабати. Тил сатхлари ва бирликлари
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
207 KB
Скачать
Похожие
Тил ва нутк
Тил бирликлари имкониятларининг нутк куринишларидаги тутган урни
Тил ва маданият тил - миллатнинг тарихий-маданий мероси
Тил ва ёзув маданияти
Тил системадир
![www.arxiv.uz Бунда эмпирик ёндашув қаратқич келишигининг «қарашлилик», «мансублик», «эгалик», «субъект- ҳаракат» каби тўртта маъносини фарқлашни тақозо қилади (қаторни яна давом эттириш ва маънолар сонини кўпайтириш мумкин). Бу – зоҳирий маъно, нутқий ҳодиса. Эмпирик тилшуносдан моҳиятга томон бундан чуқурроқ бориш талаб қилинмайди. Назариётчи келишикнинг ҳар бир қўлланишидаги фарқдан «кўз юмиб», умумий жиҳатни қидиради. Фарқларнинг (китоб), (опа), (уй), (йиғи) ва бошқа сўзлар таъсирида эканлигини назарий йўл билан аниқлайди ва шу асосда қаратқич келишигининг моҳиятини очади. Назарий ўрганиш жараёнида тил ҳодисаларида зоҳирий (нутқий) ва ботиний (лисоний) жиҳат фарқланади. Ҳар бир бирлик ёндошлари билан ўзаро муносабатда ўрганилади, уларга тизимий ёндашилади. Масалан, юқоридаги мисолнинг биринчисида ( Гулноранинг китоби ) қаратқич келишигининг «қарашлилик», иккинчисида ( Гулноранинг опаси ) «мансублик» нутқий (хусусий) маънолари воқеланган. Бироқ қаратқич келишиги шаклининг барча қўлланиши учун умумий жиҳат - «олдинги исмни кейинги исмга тобелаш» маъноси бевосита кузатишда берилмаган ва лисоний аҳамиятга эга. Бу умумийлик юқоридаги мисолларда « C алим сўзининг опа сўзига қаратувчилик муносабатини ифодалаш», иккинчиси « Ҳалим сўзининг китоб сўзига қаратувчилик муносабатини ифодалаш» тарзида бевосита кузатишга чиққан, сезги аъзоси билан ҳис қилинадиган қиймат касб этиб хусусийлашган. Эмпирик тилшунос ҳар бир бирликни алоҳида-алоҳида текширади. Масалан, [ а ] унлисини бошқа унлисиз, бирор замон ёки келишик шаклини бошқасидан ажратиб, узиб олган ҳолда ўрганади. Назарий ўрганиш босқичида эса улар ўз тизимдоши билан яхлитликда таҳлил этилади. Ҳар бир бирликнинг, дейлик, унлининг бошқа тизимдоши билан ўзаро муносабатида намоён бўладиган белгиси назариётчи учун муҳим аҳамият касб этади. Тил ҳодисаларини бу тарзда ўрганиш тизимий ёндашиш дейилади. Назарий тилшунослик ҳар қандай бирликнинг](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-4.png)
![www.arxiv.uz Хўш, фалсафий УМИС ва АҲВО тил ҳодисаларга нисбатан қандай татбиқ этилади? ( Қалин ) , ( қора ) , ( катта ) сўзларидаги [ а ] товушларини талаффуз қилайлик. Сезгиларимиз 6 та [ а ] унли товушни ҳис қилади. Бундаги бирорта ( а ) товушини қайта талаффуз қилиб бўлмайди. Қайта айтилгани эса энди еттинчи ( а ) товуши бўлади. Талаффуз қилинган ( а ) товушини (бошқа товушларни ҳам) қайта талаффуз қилиш мумкин эмас ва ҳар бир қайта айтилган товуш янги экан, демак, нутқимиздаги ( а ) товушлари чексиз бўлиб, ҳеч қачон такрорланмайди ва сезги аъзолари ёрдамида ҳис қилинади (айтганда эшитилади, ёзганда ўқилади). ( а ) товуши АҲВО бўлиб, у юқорида зикр этилган «алоҳида ўрик»ка монанд. АҲВОлар қанчалик кўп, ранг-баранг бўлишига қарамай, онгимизда уларнинг умумлашмаси сифатидаги якка [ а ] УМИСи бор. Бу [ а ] юқорида айтилган «умуман ўрик» каби моддийликка эга эмаслик (онгда психофизик ҳолатда мавжудлик), барча ( а ) АҲВОларида такрорланувчанлик, миқдоран чеклилик (яъни, битталик) хоссаларига эга. Фонетик АҲВО товуш ва фонологик УМИС фонема деб юритилади. Фалсафий УМИС ва АҲВОнинг лексикада воқеланишига диққат қиламиз. Мисоллар: Мен китоб ўқишни бошладим. Бу китобни Ҳалим нега келтирди. Китоб қизиқарлилиги билан мени тезда ўзига ром қилди гапларида учта ( китоб ) сўзи мавжуд. Бу сўзнинг ҳам ҳар бири «муайян ўрик», «муайян ( а ) товуши» каби моддий воқеланганлик, такрорланмаслик белгиларига эга ва улар қаторини яна чексиз давом эттириш мумкин бўлганлиги сабабли миқдоран чекланмаганлик каби АҲВОларнинг барчасига хос белгиларни ўзида мужассамлаштирган. Чексиз ( китоб ) сўзларининг замирида эса «умуман китоб» УМИСи яширинган. У нутққа чиқадиган барча ( китоб ) сўзлари учун доимий асос сифатида яшайди. Чунки иккинчи ( китоб ) сўзи биринчисининг такрори эмас. У – янги сўз. Учинчиси ва қолган барча сўзлар учун шундай фикрни айтиш мумкин.](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-7.png)
![www.arxiv.uz Шунингдек, морфологияда [ -ни ] тушум келишиги шаклининг турли нутқий қўлланишлари морфологик АҲВОлар бўлиб, бу қўшимчалар онгдаги [ -ни ] УМИСи (морфемаси) асосида воқеланган. Синтаксисда УМИС ва АҲВО муносабати қуйидаги тарзда намоён бўлади. Масалан, Китоб нинг варағи Уй нинг эшиги Ҳалим нинг саволи Қоғоз нинг қалинлиги Ручка нинг қопқоғи каби сўз бирикмалари алоҳида-алоҳида АҲВО бўлиб, уларнинг умумий [қаратқич келишигидаги мустақил сўз + эгалик шаклидаги мустақил сўз=қаратувчи ва қаралмишнинг турли муносабатлари] қолипи - УМИ C ининг (мустақил сўз атамаси учун қулайлик мақсадида тилшунослар томонидан қабул қилинган инглизча word c ўзининг бош ҳарфи бўлган W шартли белгисидан фойдаланамиз: [ W қаратқич келишиги - W эгалик қўшимчаси ] тарзида) воқеланиши. Ўзбек тилида барча гаплар эса АҲВОлар сифатида [кесимлик қўшимчалари билан шаклланган атов бирлиги], яъни [ WPm ] (бунда ( W )- юқоридагидек мустақил сўз, атов бирлиги, ( Pm ) эса кесимлик кўрсаткичи бўлиб, предикат, маркер сўзларининг бош ҳарфларидан иборат) УМИСининг юзага чиқиши. Эсда тутиш керакки, УМИС ҳеч қачон муайян бир АҲВОда тўла-тўкис воқелана олмайди, унда ўзининг маълум бир қисминигина юзага чиқаради. Масалан, [ WPm ] УМИСи Мен келдим гапида бошқа, Кетадими? гапида бошқа бир қиррасини намоён қилган. Гапнинг дарак ва сўроқ белгилари бир бутун ҳолда бирданига воқелана олмайди. Бироқ АҲВО УМИСдан ташқарида ҳам бўла олмайди. Ҳар қандай содда гап барибир [ WPm ] УМИСи доирасидан ташқарига чиқа олмайди. Буни Сўфи Оллоёр ҲАҚ (УМИС) ва сифат (тажалли, АҲВО) муносабати мисолида маҳорат билан тасвирлайди: Субутидир анинг (яъни ҲАҚнинг) саккиз сифоти,](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-8.png)
![www.arxiv.uz мажбурий, фикрни ифодалаш ва бошқа мақсад учун хизмат қиладиган бирликлар ҳамда бу бирликларнинг ўзаро бирикиш қонуниятлари йиғиндиси тушунилади. Меъёр лисоннинг ички қурилиш тизимига нисбатан ташқи омил бўлиб, лисоний имконият – синонимик қатор, лисоний бирликларнинг дублет, алловариант ва вариантлари, соҳавий бирликларидан ҳар бирининг воқеланиш ўрни ва хусусиятини белгилайди. Нутқ лисоннинг меъёр элагидан ўтган муайян моддий (ёзма, оғзаки, тасвирий/имо-ишора, сигнал, ва ҳ. к. шаклларидан бирида воқеланишидир. Демак, лисонда бирлик ва бирикиш қонунияти фарқланади. Ҳар қандай лисоний бирлик психофизик табиатли бўлади. Шу билан бирга улар икки томоннинг бир бутунлигидан иборат: а) лисоний бирликнинг шаклий, ташқи томони; б) лисоний бирликнинг маълум бир вазифаси, маъновий қиймати. Лисоний бирлик УМИС сифатида мавжуд экан, у моддийликдан холи бўлмоғи лозим. Бунда «лисоний бирликнинг ташқи томони» кўринишга, моддийликка ишора қилмайдими, деган савол туғилиши табиий. Тўғри, лисоний бирлик моддий қиёфадан холи. Бироқ улар онгда қандайдир тарҳ, рамз сифатида сақланади. Масалан, [ а ] фонемасининг талаффуз хусусияти хақида умумлашма тасаввур ўзбек тилида сўзлашувчи барча жамият аъзолари тилида бирдир. Бу [ а ] фонемасининг шакли, ташқи томони бўлса, унинг маъно фарқлаш, чегаралаш томони ички жиҳати саналади. [ а ] фонемаси хусусиятлари ва маъно фарқлашнинг ўзига хос бирлиги, яхлитлиги сифатида онгда мавжуд бўлади. Ҳар бир фонеманинг маъно фарқлаш ва талаффуз хусусиятлари умумлашмаси ўзига хос бўлиб, бириники иккинчисиникидан фарқланади ва мустақил фонемага қўйилган талаб унинг айнан ўхшаш бўлишига йўл қўймайди. Лисоний бирликларнинг бу ташқи ва ички томонини бир-биридан ажратиш, улардан бирини мутлақлаштириш мумкин эмас. Ички ва ташқи томон бир варақнинг икки бетига ўхшайди ва ажратиш мумкин эмас. Нутқ](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-11.png)
![www.arxiv.uz Бу ҳосила бирлик АВ, ВС, СА томонлар ва шу чизиқлар асосида вужудга келган бурчаклардан иборат. Ташкил этувчидан бирортаси ўзгарса, бутунлик ҳам ўз моҳиятини ўзгартиради. Масалан, [ука] лисоний бирлиги уч фонема кўринишининг мувофиқлиги асосида ташкил топган. Булардан бирортаси алмаштирилса, бошқа лисоний бирлик вужудга келади. Масалан, [ака]. Ташкил этувчи ва ҳосила бирлик орасида поғонали муносабат мавжуд бўлади. Поғонали муносабат лисоний бирликларнинг сатҳма-сатҳ қатламланишида муҳим аҳамият касб этади. Қатламланиш қуйидаги тартибда бўлади: Фонема Морфема Лексема Қолип Ўзбек тилидаги фонемалар маълум бир бутунликни, бир сатҳ (фонологик сатҳни) ни ташкил этади. Бу сатҳ эса унлилар ва ундошлар тизимидан ташкил топади. Дейлик, унлилар тизими яна иккига - лабланмаган унли ([ и ]-[ э ]-[ а ]) ва лабланган унли ([ у ]-[ ў ]-[ о ]) тизимчасидан ташкил топган. Кўринадики, ташкил этувчининг ўзи ҳам ташкил этувчидан иборат. Демак, ташкил этувчилик – нисбий тушунча. Бунда минимал ташкил этувчигина бошқа бўлакларга бўлинмаслиги мумкин. Минимал ташкил этувчи нафақат бирликларни, шу билан биргаликда, бирликларнинг ўзаро муносабатини ҳам ўз ичига олади. Шуни таъкидлаш лозимки, энг кичик (минимал) ташкил этувчи бўлган фонема яна ички ва ташқи жиҳатга ажралади. Айтилганлар асосида, лисон ҳамда нутқ бирликлари сифатида қуйидагилар ажратилади. Лисон ва нутқ бирликлари ҳам лисон ва нутқнинг ўзи каби каби УМИС ва АҲВО муносабатида бўлади (4-жадвал): 4-жадвал ЛИСОНИЙ БИРЛИК НУТҚИЙ БИРЛИК](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-14.png)
![www.arxiv.uz Фонема Товуш Морфема Қўшимча Лексема Сўз Қолип ясама сўз, сўз бирикмаси, гап Лисоний ва нутқий бирлик 1. Фонема ва товуш. Энг кичик бир ёқлама (яъни фақат шаклий томондан иборат) лисоний бирлик фонема. Фонема муайян тил эгаларининг маълум товуш типи ҳақидаги умумий тасаввури. Ҳар бир фонема сўзловчи онгида ўз типини фарқловчи белгилари мажмуи асосида вужудга келган махсус «акустик-артикуляцион портрет» ёки «товуш образи» сифатида сақланади. Муайян фонеманинг фарқловчи белгилари унинг артикуляцион ва акустик хусусияти асосида шаклланади. Артикуляцион белги муайян товушни талаффуз қилиш учун нутқ аъзоларининг бир хил ҳаракатга мослашган автоматик, стандарт ҳолати ҳақидаги тасаввур бўлса, акустик белги сифатида бир турдаги товушга хос талаффуз сифати ва миқдори тушунилади. Ўзбек тилида сўзловчи шахснинг онгида ҳозирги ўзбек тилидаги 29 та товуш типи - фонема ҳақида маълумот бор. Бу маълумот киши онгида унинг тил ўрганиши, ўзгалар ва ўзининг нутқини кузатиш натижалари сифатида ҳосил бÿлади. Масалан, ўзбек тили соҳиби ўзининг эшитиш ва сўзлаш аъзолари фаолиятини кузатиш натижасида [ а ] фонемасининг унлилик, кенглик, лабланмаганлик, [ у ] фонемасининг унлилик, торлик, лабланганлик, [ п ] фонемасининг ундошлик, шовқинлилик, жарангсизлик, портловчилик, лаб-лаблик каби белгиларга эга эканлиги ҳақидаги «табиий» (гўёки ўзи ҳосил қилинган) билимга эга бўлади. Нутқ сўзлаганда, ана шу типик белгини жонлантиришга, онгидаги имкониятни воқелантиришга, фонетик умумийликни хусусийлаштиришга ҳаракат қилади.](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-15.png)
![www.arxiv.uz бўлган товуш билан алмаштирилса, сўз маъноси янгиланади, яъни бошқа сўзга айланади. Қиёсланг: [ қора ] ва [ қара ], [ ота ] ва [ ата ], [ она ] ва [ ана ]. Шу боисдан ҳам фонемага тилнинг маъно фарқловчи энг кичик бирлиги деб таъриф берилди. Бир фонеманинг турли варианти маъно фарқламайди. Масалан, тил олди ва тил орқа ( ў ) унлилари қуйида маъно фарқламаган: ў л- ўл . Лексема ва сўз. Лисоннинг борлиқ ҳодисаларини номлаш, ифодалаш, кўрсатиш учун хизмат қилувчи бирлиги – лексема. Лисоний бирлик сифатидаги лексема бири иккинчисисиз мавжуд бўла олмайдиган иккита психофизик томон – акустик структура (товуш қобиғи), яъни номема ҳамда маълум бир тушунча асосида вужудга келган мазмуний структура, яъни семеманинг бирлигидан иборат. Лисоний бирлик сифатидаги лексеманинг товуш структураси фонетик бирлик кўриниш (вариант) ларининг турлича комбинациялари асосида вужудга келган. Ўзбек тилида мавжуд барча лексеманинг шаклий томони тилимизда мавжуд 29 та фонема асосида, холос. Шу боисдан ташқи фонетик структураси асосида лексемаларни кучли ва кучсиз зиддиятга қўйиш мумкин. Кучли оппозиция биттадан ( у - олмош, э - ундош), иккитадан ( от - иш), учтадан ( бор - кел ), тўрттадан ( қунт-банд ) фонема вариантининг зидланиши асосида ҳосил бўлган бўлса, кучсиз зиддият, лексеманинг таркибидаги айрим фонема вариантлари асосида бўлади ( туб-туп, боб-боп ). Ҳар бир лексема лисоний бирлик сифатида мазмун мундарижасига ҳам эга. Лексеманинг мазмун мундарижаси денотат ёки референт деб аталадиган борлиқдаги нарса, ҳаракат, белги, миқдор кабини ифодалайдиган тушунчаларни англатади. Масалан, борлиқда [ юз ] деб аталувчи киши бурни икки томонининг пешонадан ияккача бўлган қисми мавжуд. Шу асосда киши онгида “юз” тушунчаси вужудга келган. Мазкур тушунча асосида эса семема (лексема маъноси) шаклланади. Тушунча билан маъно битта нарса эмас, улар фарқли хусусиятга эга. Масалан, инглиз, рус, немис тилида сўзлашувчи кишиларнинг онгида “ака” ва “ука” тушунчалари мавжуд. Бироқ бу](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-17.png)
![www.arxiv.uz тушунчалар [ brother ] (инглиз), [ брат ] ( рус ) ва [ bruder ] (немис) лексемаларида битта маъно (семема)да бирлашган. Ёки [ юз ], [ бет ], [ башара ], [ чеҳра ], [ ораз ] лексемалари битта тушунчани ифодалайди, лекин маънолари ўзаро фарқланади. Лексеманинг мазмун силсиласи бўлган семемани ташкил этувчи аъзо - сема. Номема товушларнинг турлича комбинациялари асосида ташкил топганлиги каби, ана шу семаларнинг турлича бирикуви ва баъзиларининг ўрин алмашинуви асосида турли мазмундаги семема вужудга келади. Бу семемаларнинг семик таркиби қуйидагича: [ юз ] - «одамга хос», «бошнинг олд қисми», «буруннинг икки томони», «пешонадан ияккача», «бурундан қулоққача», «қўлланилиши чегараланмаган», «услубий бетараф», «туркий қатламга оид», «умумистеъмол»; [ жамол ] - «одамга хос», «бошнинг олд қисми», «буруннинг икки томони», «пешонадан ияккача», «бурундан қулоққача», «қўлланилиши чегараланган», «бадиий услубга хос», «арабий қатламга хос». Ҳар иккала лексема ҳам бир тушунчани ифодалайди. Уларнинг мазмун мундарижаси – семемаларининг семик таркиби фарқланади. Лексемалар семемаларининг аташ семалари денотатнинг инъикоси - тушунчани ифодалайди. Ҳар бир лексема семемаси ўхшаш ва фарқловчи семага эга. Ўхшаш сема уларни гуруҳларга бирлаштиришга, фарқли сема эса ажратишга хизмат қилади. Лексеманинг нутқий қўлланилишидаги варианти сўз бўлиб, улар турлича матний қуршов асосида ҳар хил хусусият касб этади. Лексема туб ёки ясама бўлиши мумкин. Масалан, [ китоб ], [ савдогар ], ( нончи ) бирликларини олайлик. Қатордаги [ китоб ] ва [ савдогар ] бирликлари тайёрлик, умумийлик, ижтимоийлик хоссаларига эга. Бироқ тилимизда ( нончи ) деган лисоний бирлик йўқ. У нутқ жараёнидагина ҳосил қилиниши мумкин ва юқоридаги бирликлар эга бўлган хусусиятдан холи. [ нончи ]](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-18.png)
![www.arxiv.uz бирлигининг нутқ жараёнигагина хослиги унинг тайёрлик белгисига эга эмаслигини кўрсатади. 3. Морфема ва қўшимча . Морфема лексемадан ажралган ҳолда ўз моҳиятини намоён қила олмайдиган, шакл ва денотатив бўлмаган мазмуннинг бирлигидан иборат бўлган кичик лисоний бирлик. Қўшимча ана шу психофизик моҳиятнинг нутқда намоён бўлиши. Морфема ҳам ташқи (моддий) ва ички (маъно, вазифа) жиҳат яхлитлигидан иборат. Атов мустақиллигига, мустақил синтактик мавқега эга бўлмаган бу бирликлар ўзида лексик ва грамматик моҳиятни уйғунлаштирган бўлади: а)янги сўзлар ҳосил қилади; б)сўзларга қўшимча лексик-семантик қиймат беради. Бир тилга хос бирлик бошқа тилларникидан фарқланади. Масалан, аморф, агглютинатив ва флектив тиллардаги лексема моҳиятан ўзига хос. 4. Қолип ва ҳосила. Лисоний бирликнинг навбатдаги тури қурилма - қолип. Қолип деганда ясама сўз, сўз бирикмаси ва гаплар ҳосил қилиш схемалари тушунилади. Қолиплар икки хил бўлади: а) сўз ясаш қолипи; б) синтактик (сўз бирикмаси ва гап) қолип. Қолип ҳам бошқа лисоний бирлик каби УМИС табиатли бўлади. Масалан, нутқдаги чексиз ясама сўз (масалан, (сутчи), (нишолдачи) каби битта бевосита кузатишда берилмаган лисоний бирлик (масалан, [нарса/буюм оти+чи=шу нарса/буюм билан шуғулланувчи киши] , яъни c ўз ясаш қолипининг нутқий ҳосиласи. K итобни ўқимоқ нутқий ҳосиласи бошқа ўзига ўхшаш чексиз сўз бирикмалари (қоғозни йиртмоқ, уйни сотмоқ ва ҳ.к.) билан биргаликда [От тушум келишиги + Феъл]=воситасиз тўлдирувчили феълли бирикма] лисоний синтактик қолипидан чиққан нутқий бирлик. Қолип миқдоран чекланган. Масалан, ўзбек тилида сўз бирикмаси ҳосил қилишнинг 18 та устувор қолипи ажратилган ва нутқимизда улардан сон-саноқсиз сўз бирикмаси ҳосил қилинади.](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-19.png)
![www.arxiv.uz Қолип ҳам бошқа лисоний бирлик каби шакл ва мазмун яхлитлигидан иборат. Юқорида келтирилган қолипларнинг тенгликдан чап қисми шаклий, ўнг қисми эса мазмун томони деб юритилади. Қолипнинг [сифат+от] тарзида мазмуний томонсиз берилиши ҳам хато эмас. Чунки, масалан, [ -ми ] морфемаси мисол сифатида олинганда, унинг грамматик маъноси, [ китоб ] лексемаси ҳақида фикр юритилганда, ҳар доим унинг семемаси ҳам берилиши [масалан, [- чи=сўроқ, таажжуб билдирувчи морфема ], [ китоб=варақларидан ташкил топган, муқоваланган, босма ёки қўлёзма ҳолдаги ўқиш қуроли ] шарт эмас. Шу боисдан қолип ҳақида гап кетганда, унинг шакл томонини қайд этиш етарли. Шундай қилиб, фонема, морфема, лексема ва қолип лисоний, товуш, қўшимча, сўз, сўз бирикмаси ва гап эса нутқий бирлик. Уларнинг ўзаро муносабати ва ўзига хос белгиларига доир фикрни жадвалда қуйидагича хулосалаш мумкин (6-жадвал): 6-жадвал БОРЛИҚ ТИЛ ЛИСОН МЕЪЁР НУТҚ Фонема Товуш Морфема Қўшимча Лексема Сўз Қолип ясама сўз, сўз бирикмаси, гап](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-20.png)
![www.arxiv.uz Демак, лисоний ва нутқий бирлик ўзаро қуйидаги диалектик муносабатда бўлса (7-жадвал): 7-жадвал ЛИСОНИЙ БИРЛИК НУТҚИЙ БИРЛИК Умумийлик Хусусийлик Моҳият Ҳодиса Имконият Воқелик Сабаб Оқибат бир вақтнинг ÿзида қуйидаги қарама-қарши белгиларга эга бўлади (8- жадвал): 8-жадвал ЛИСОНИЙ БИРЛИК НУТҚИЙ БИРЛИК моддийликдан холи моддийликка эга Чекланган Чексиз Ижтимоий Индивидуал Барқарор Ўткинчи Лисоний парадигма ва унинг турлари Лисоний бирликлар бир-бирини эслатиб туриш хоссасига эга. Шу боисдан улар жамият аъзолари онгида бир тизимга бирлашган ҳолда яшайди. Масалан, [ а ] фонемаси [ о ] фонемасини, [ у ] фонема c и [ ў ] фонемасини, [ и ] фонемаси [ э ] фонемасини эслатади. Лекин [ а ] фонемаси [қ] ёки [ ҳ ] фонемасини эслатмайди. Чунки улар икки тизим - унли ва ундош тизимига киради. Унлилар бир-бирини унлилар тизимида, ундошлар бир-бирини ундошлар тизимида эслата олади. Ҳатто [ у ] фонемасининг [ а ]ни эслатиши ўз тизимдоши билан биргаликда амалга оширилади. Масалан, [ а ], [ о ] фонемалари кичик, ички тизим ҳосил қилиб, биргаликда қолган фонема жуфтликларини эслатади. Эслатиш икки томонлама бўлиши ҳам мумкин. Масалан, [ юз ] лексемаси, бир томондан [ бет ], [ чеҳра ], [ жамол ], [ ораз ] каби бирликларни, иккинчи томондан, [ бурун ], [ кўз ], [ қулоқ ], [ қош ], [ лаб ] лексемаларини эслатади ва бунда у икки тизимнинг аъзоси ҳисобланади.](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-21.png)
![www.arxiv.uz Бир-бирини эслатувчи бирликлар умумий, ўхшаш белги- хусусиятга эга бўлади. Ана шу ўхшашлик ва умумийлик уларни бирлаштирувчи, бир тизимда ушлаб турувчи белгилари саналади. Масалан, унлилар «соф овозга эгалик» умумий белгиси остида бирлашади. Аммо улар фарқли белгига ҳам эга бўлиши шарт. Масалан, [ а ] «лабланмаганлик», [ о ] «лабланганлик» фарқловчи белгига эга, «кенглик» белгиси эса уларни бирлаштиради. Умумий белгиси асосида бирлашган ва бир-бирини тақозо этадиган, аммо ҳар бири ўзига хос белгиси билан бошқасига қарама-қарши турувчи лисоний бирликлар тизими парадигма дейилади ( парадигма грекча p а radeigma - мисол, намуна деган маънони билдиради). Парадигмани ташкил этувчи бирлик парадигма аъзоси деб юритилади. Парадигмада камида иккита аъзо бÿлиб, улар, асосан, бир лисоний сатҳга мансуб бўлади. Бир парадигма аъзолари орасидаги ўзаро муносабат парадигматик муносабат дейилади. Ф.де Соссюр лисоний микросистема ва, умуман, лисоний бирлик орасидаги парадигматик (ассоциатив, бир-бирини эслатиб туриш, ўхшашлик) муносабатини лисоний бирлик учун энг асосий муносабат сифатида баҳолаган эди. Бир парадигма таркибига кирадиган бирликлар қуйидаги хусусиятларга эга бўлиши керак: 1. Парадигмадаги битта бирлик эсланганда, шу парадигмага кирувчи бошқа аъзо ҳам хотирланиши (эсга олиниши) зарур. 2. Муайян нутқ шароити учун ўзаро парадигматик муносабатда турган бирликдан, яъни парадигма аъзоларидан биттаси танланиши лозим. 3. Бир парадигманинг аъзолари ўзаро ўхшашлик билан бирга, ҳар бир аъзо иккинчисидан қайсидир бир хусусий белгиси билан фарқланиб туришади. 4. Парадигма аъзолари нутқда бир позицияда (мавқеда) келиб, бир- бирини маълум ҳолатда алмаштира олиши, ўрнини эгаллаши мумкин.](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-22.png)
![www.arxiv.uz Синтактик қолиплар тизими синтактик парадигмани ташкил этади. Синтактик парадигма иккига - гап парадигмаси ва сўз бирикмаси парадигмасига бўлинади. Гап парадигмасининг ўзи икки - содда гап қолипи ва қўшма гап қолипи каби ички (микро) парадигмага бўлинади. Бу билан «Синтаксис» бўлимида танишасиз. Лисоний муносабат ва унинг турлари Муносабат кенг қамровли тушунча, бир бутунликнинг таркибий қисми - бирликлари орасидаги ўзаро алоқа ва боғланишни англатади. Бундай алоқа турлича бўлиши мумкин. Қуйидаги гапга диққат қилинг: Уларнинг исми - Ҳалим ва Ҳалим. Бундаги нутқий бирликлар турли муносабат билан боғланган. ( Улар ) сўзи ( исм ) сўзи билан, ( у ) олмоши ( -лар ) қўшимчаси билан кетма-кет, занжирсимон алоқада. Ёки ( исм ) сўзи учта товушнинг кетма- кетлигидан иборат. Бундай чизиқсимон, линиявий кетма-кетлик алоқаси синтагматик алоқа дейилади. Синтагматик алоқа лисонда ҳам, нутқда ҳам мавжуд бўлади. Масалан, [ китоб ] лексемаси бешта товушнинг бирикувидан иборат номемага эга бўлиб, у лисоний бирлик саналади. Шунингдек, ясама сўз (( сувчи ), ( эртапишар )), сўз бирикмаси ( китобни ўқимоқ ) да ҳам бирикувчи аъзолар синтагматик алоқада бўлади. Синтагматик алоқани синтактик алоқадан фарқлаш лозим. Синтагматик алоқа барча тил бирликларига хос кетма-кет боғланиш бўлса, синтактик алоқа сўз ва гапларнинг ҳоким-тобелик муносабати. Демак, синтагматик алоқа ва синтактик алоқани бутунлай бошқа-бошқа ҳодисалар ҳам, шунингдек, уларни бир-бирига айнан тенглаштириш, бир-бирини қопловчи тушунча сифатида қараш ҳам мумкин эмас. Синтагматик ва синтактик алоқа бутун-бўлак муносабатида. Бошқача айтганда, синтактик алоқа синтагматик алоқанинг бир кўриниш. Кўпинча синтагматик алоқани нутққагина хос деб тушуниш ҳам учрайди. Бу - ҳодисани тор маънода тушуниш. Юқоридаги гапда иштирок](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-24.png)
![www.arxiv.uz этаётган бирликлар орасида поғонали муносабат ҳам мавжуд. Поғонали муносабат деганда бирликнинг бошқаси томонидан қамраб олиниши тушунилади. Масалан, ( Ҳалим ) ва ( Карим ) сўзлари эркак кишининг исми бўлиб, аёлнинг исми бўлган ( Ҳалима ) сўзига қарама-қарши туради. Лекин уларнинг барчасини [ исм ] лексемаси қамраб олади. [ исм ] лексемаси эса, [ ном ] лексемаси билан биргаликда, [ от ] лексемаси томонидан қамраб олинади. Уни шартли равишда қуйидагича тасаввур қилиш мумкин (9- жадвал): 9-жадвал От Исм ном Ҳали м Сал им Гулн ора Лол а қўй кит об](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-25.png)
![www.arxiv.uz Бу поғона юқорига ва қуйига қараб яна давом эттирилиши мумкин. Демак, [ C алим ], [ исм ], [ от ] лексемалари поғонали муносабатга киришган. Лисоний бирликларнинг поғонали муносабати икки хил. Масалан, [ дарахт ] ва [ тана ], [ илдиз ], [ барг ], [ шох ] бирликларининг ўзаро муносабати [ дарахт ] ва [ олма ], [ ўрик ], [ нок ], [ гилос ] лексемаларининг ўзаро муносабатидан фарқ қилади. Аввалги поғонали муносабатда [ дарахт ] бутунни ва қолганлари қисмни ифодаласа, кейингисида [ дарахт ] турни ифодалаб, меванинг муайян номини ифодаловчи бирликлар турнинг кўриниши - жинс сифатида намоён бўлади. Иккинчи муносабатдаги бирликлар [ дарахт ] лексемасининг хусусий кўриниши - жузъийлашиши. Биринчисида эса бундай муносабат мавжуд эмас. Шу боисдан « Гилос дарахтдир » тарзидаги ҳукмни айтиш мантиқий. Бироқ « Илдиз дарахтдир » дейиш мумкин эмас. Тилшуносликда лисоний бирликнинг бутун-бўлак муносабати партонимик ( part - қи c м, бўлак), тур-жинс муносабати гипонимик муносабат дейилади. Партонимик муносабатга киришувчи қисмни ифодаловчи бирликлар партоним , гипонимик муносабатга киришувчи жинс номлари гипоним дейилади. Бутунлик тотоним ва тур номи гипероним дейилади. Ўхшашлик (парадигматик) муносабати ўзаро тенг (поғонали муносабатдаги [ дарахт ] ва [ тана ], [ дарахт ] ва [ гилос ] бирликлари семантик қамрови жиҳатдан тенг эмас эди), бир умумий белги асосида бирлашиб, қатор ҳосил қилувчи, аммо ўзига хос белгиларга кўра фарқланиб турувчи бирликларнинг ўзаро алоқасини ифодалайди. Юқорида айтилганидек, парадигма аъзолари ўзаро тенг бўлиб, нутқда бир хил ўринни эгаллайди ва бир хил хусусиятга эга бўлади. Берилган мисолдаги [ Ҳалим ], [ Карим ], [ Ҳалима ] сўзлари ўзаро тенг, бир хил ўринда кела олади, бироқ ўзаро фарқларга ҳам эга. Ўзаро ўхшашлик муносабатида бўлган бирликларнинг бир-бири билан фарқли хусусияти асосида қарама-қарши қўйилиши зиддият](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-26.png)
![www.arxiv.uz (оппозиция ) , зиддиятга киришаётган парадигма аъзолари зиддият аъзоси дейилади. Зиддиятдаги бирликлар ўзаро маълум бир белги асосида қарама- қарши қўйилади. Бу белги зиддият белгиси дейилади. Навбатдаги мавзуда зиддият тури ва моҳияти хақида сўз юритилади. Лисоний зиддият ва унинг турлари Зиддият (ар. қарама-қаршилик : вар. оппозиция. лат. oppositio -қарама- қарши қўйиш ) – лисоний бирликларнинг ифодаланишмидаги фарқларга мувофиқ ифодаловчиларининг ва, аксинча, ифодаловчилардаги фарқларга мувофиқ ифодаланмишларининг муҳим лисоний фарқланиши. Масалан, [ б ] ва [т] фонемалари орасида зиддият мавжуд бўлиб, шунга мувофиқ, ( бош ) ва ( тош ) бирликлари орасида шаклий-мазмуний қарама-қаршилик муносабати амал қилади. Ёки «бирлик сон», «кўплик сон» орасидаги семантик зиддият ( китоб ) ва ( китоблар ) бирликларида ҳам шаклий (формал), ҳам мазмуний (семантик) фарқни келтириб чиқаради. Табиат, жамият ва тафаккурдаги мавжудлик ва тараққиётнинг асосий омили қарама-қаршиликлар бирлиги ва кураши қонуни бўлганлиги каби лисоний парадигмада бирликларни бир-бирига боғлаб турувчи, парадигманинг яшовчанлигини таъминловчи омил лисоний зиддиятдир. Демак, лисоний зиддият фалсафий қарама-қаршилик бирлиги ва кураши қонуннинг тилдаги хусусийлашмаси, воқеланиши. Лисоний зиддиятни аниқлаш ёки лисоний зиддиятга бундай ёндашиш зиддиятли ва зиддиятсиз муносабатни фарқлашни тақозо қилади. Чунки турли лисоний бирлик ва бир бирликнинг турли варианти орасидаги муносабат ҳар хил табиатли унсурлар, аъзолар орасидаги муносабатлар сифатида муайянлаштирилмоғи лозим. Масалан, шахс сон шакли бўлган [ - миз ] ва [ -сиз ] ( ўқиймиз-ўқийсиз ) ҳар хил лисоний морфологик бирлик бўлиб, бир парадигманинг турли аъзолари сифатида зиддиятли муносабатда бўлади.](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-27.png)
![www.arxiv.uz Бироқ турли фарқли хоссага эга бўлган тил олди ва тил орқа ( ў ) унлилари битта ( ў ) фонемасининг вариантлари сифатида фонетик жиҳатдан фарқланса- да, функционал жиҳатдан тафовутга эга эмас. Чунки ўзбек тилида битта ( ў ) фонемаси мавжуд бўлиб, унинг вариантлари маъно фарқлаш табиатига эга эмас. Баъзилар [ ўй ] сўзини айтганда, ( ў ) ни тил олди, бошқалар эса тил орқа унлиси сифатида талаффуз қилади. Барибир, бу сўз ( ў ) товушлари қандай бўлишидан қатъи назар, «фикр», «хаёл» маъноларини беради. Лисоний бирликнинг варианти орасидаги бундай муносабат зиддиятсиз муносабат дейилади. Зиддият парадигматик муносабатнинг хос кўриниши ва хоссаси сифатида синтагматик муносабатга қарама-қарши қўйилади . Маълум бир лисоний бирлик мансуб зиддиятлар мажмуи бу бирликнинг парадигматик сифатини аниқлашда, парадигматик муайянлаштиришда ҳал қилувчи роль ўйнайди. Парадигматик муайянлаштириш бирликнинг бошқа бирликдан фарқланувчи субстанциал табиатини ойдинлаштириш демакдир. Тилшунослар лисоний зиддиятни бир неча томондан таснифлайдилар: 1. Зиддият тизимида тутган ўрнига кўра. 2. Зиддият аъзоларининг ўзаро муносабатига кўра. 3. Турли вазиятда зиддиятнинг амал қилишига кўра. Лисоний зиддият, зиддият тизимига муносабатига кўра, ўлчами ва учровчанлик белгилари билан фарқланади. Лисоний зиддият ўлчовига кўра, бир ўлчамли ва кўп ўлчамли турга бўлинади. Агар белгилар мажмуи тизимда зидланувчи икки аъзо учунгина амал қилиб, бошқа аъзога тегишли бўлмаса, бир ўлчамли зиддият дейилади. Масалан, ўзбек тилидаги [ л ] ва [ ҳ ] фонемалари ҳосил бўлиш ўрнига кўра «ён» ва «бўғиз» белгилари асосида зидланиб, бу белги ундошлар тизимининг](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-28.png)
![www.arxiv.uz бошқа аъзоларида учрамайди. Чунки бу ундошлар ўзбек тили фонологик тизимида ягона ён ва ягона бўғиз ундошларидир. Кўп ўлчамли зиддиятда зидланувчи бирликдаги белги бошқа аъзода ҳам учрайди. Масалан, тил олди ундошлари бўлган [ м ] - [ д ] зидланар экан, [ м ]даги «тил олди»лик белгиси [ д ] фонемасида ҳам мавжуд. Бунда аъзолар бошқа белги асосида зидланади. «Учровчанлик» белгисига кўра зиддият ажралган ва мунтазам зиддиятга бўлинади. Ажралган зиддиятда шундай белги асос қилиб олинадики, бу белги бошқа зиддиятга асос бўла олмайди. Масалан, унлиларнинг лабланган-лабланмаганлик белгиси фақат тенг қийматли зиддият учун асос бўлади. Бундай зиддият «ажралган» зиддият дейилади. Лекин тилнинг кўтарилиш даражасига кўра белгиси тенг қийматли зиддиятга ҳам асос бўлиб хизмат қилади. Бир белги турли аъзони жуфтлаб зидлаш учун хизмат қилса, мунтазам зиддият дейилади. Масалан, эрлик, аёллик жинси асосидаги зиддият [ ота ]-[ она ], [ ўғил ]-[ қиз ], [ ака ]-[ сингил ], [ чол ]-[ кампир ] зиддиятида учрайверади. Аъзолари орасидаги муносабатга кўра зиддият: А) нотўлиқ (приватив); Б) даражали (градуал) ; В) тенг қийматли (эквиполент) каби турга бўлинади. Нотўлиқ зиддиятда қаршиланувчи аъзодан бири зиддият белгисига ижобий, бошқаси эса бетараф муносабатда бўлади. Масалан, [ бола ] ва [ ўғил ] лексемаларини олайлик. Улар «эркак жинсли» деб аталган зиддият белгисига икки хил муносабат билдиради. Бу белги [ ўғил ] лексемаси семантик таркибида аниқ берилган, шу боисдан унинг муносабати ижобий ёки белгиланган дейилади ва шартли равишда [+] белгиси билан берилади. [ бола ]лексемасида эса жинс белгиси аниқ эмас. Чунки унинг семантик таркибида «эр» ёки «аёл» (яъни жинс) семаси йўқ. Бошқача айтганда, бола](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-29.png)
![www.arxiv.uz ўғил ҳам, қиз ҳам бўлиши мумкин. Шунинг учун бу лексеманинг зиддият кўрсаткичига ишораси белгиланмаган (номаълум, мажҳул) дейилади ва шартли равишда +/- ёки О (ноль) белгиси билан берилади. Бу чизмада қуйидагича берилади (10 - жадвал): 10 - жадвал «эркак» [ ўғил ] ( +) [ бола ] (0) Нотўлиқ зиддият тилнинг барча сатҳида амал қилувчи муҳим қонуниятдир. Масалан, морфологияда лексемаларни умумий грамматик маъносига кўра мустақил ва номустақил лексемага бўлиш привативлик асосида амалга оширилади. Бунда «луғавий маъно ифодалай олмаслик» нотўлиқ зиддиятнинг белгиси бўлиб, зиддиятда мустақил лексема белгиланмаган, кучсиз аъзо бўлса, номустақил лексема белгили, кучли аъзо сифатида намоён бўлади (11-жадвал): 11-жадвал «луғавий маъно ифодалай олмаслик» [ номустақил лексемалар ] ( +) [ мустақил лексемалар ] (0) Чунки мустақил лексема луғавий маъно ифодалаши ҳам, номустақил лексема вазифасида келиши ҳам мумкин. Масалан, от кўмакчи, феъл кўмакчи, кўмакчи феъл ва ҳ.лар номустақил лексема каби луғавий маънога эга бўла олмайди. Нотўлиқ зиддиятда белги танлаш ихтиёрий эмас. Масалан, бир қарашда юқоридаги зиддиятда белгини «луғавий маъно ифодалаш» деб ҳам, «луғавий маъно ифодалай олмаслик» деб ҳам қўйиш мумкиндек туюлади. Келинг, зиддият белгисини юқорида қўйилганидек эмас, балки «луғавий маъно ифодалай олиш» деб ўзгартириб кўрайлик(12-жадвал): 12-жадвал «луғавий маъно ифодалай олиш» [ мустақил лексемалар ] ( +) [ номустақил лексемалар ] (0)](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-30.png)
![www.arxiv.uz Бу тўғрими? Биринчидан, нотўлиқ зиддиятда қайсидир бир аъзо О (ноль) белгисини олиши керак. Олдинги зиддиятда мустақил лексемалар ушбу белгига эга эди. Бунда энди номустақил лексемалар олиши керакка ўхшайди. Йўқ, бундай эмас. Чунки номустақил лексема гоҳ луғавий маъно ифодалаш, гоҳ ифодаламаслик хоссасига эга эмас. Зиддиятнинг иккинчи аъзоси [+] белгисига эгами? У (яъни мустақил лексемалар) ҳ а м и ш а «луғавий маъно ифодалай олиш» белгисига эга бўлиб, бошқа хил вазифада қўлланила олмайдими? Йўқ, у бундай хусусиятга эга эмас; олдинги зиддиятда кўриб ўтганимиздек, мустақил лексема «луғавий маъно ифодалай олмаслик» белгисига эга бўла олади. [-] белгисига ҳам, қисқаси [О] белгига эга. Демак, кейинги «зиддият» зиддият эмас. Зиддият лисоний бирликнинг моҳиятини, субстанцион табиатини ўзида акс эттирмоғи лозим. Акс ҳолда «сунъий» зиддият келиб чиқади. Бошқа зиддият каби нотўлиқ зиддият ҳам объектив ва хоҳиш- иродамизга боғлиқ эмас. Даражали зиддият аъзолари камида учта бўлиб, бир белги (зиддият белгиси) нинг ўсиб боришига кўра аъзолар қатор ҳосил қилади. Масалан, тилнинг кўтарилишига кўра унли фонемалар даражаланиши қуйидагича: [ а ] - [ э ] - [ и ] ёки [ о ] – [ ў ] – [ у ] . Бунда белги биринчи аъзода кучсиз, иккинчи аъзода ўртача ва кейинги аъзода кучли ёки аксинча бўлиши мумкин. Даражали зиддият ҳам барча сатҳ бирликларида учрайди. Масалан, лексикада [ нинни ] - [ чақалоқ ] - [ гўдак ] - [ бола ] ..., [ турқ ] - [ башара ] - [ бет ] - [ юз ] - [ чеҳра ] ... , морфологияда [ҳаракат номи]-[сифатдош]-[равишдош] («феълни ўзгалаш даражасига кўра» белгиси асосида) каби. Эквиполент (тенг қийматли) зиддиятда икки аъзо қаршилантирилиб, ҳар бири ўзига хос, иккинчисига хос бўлмаган белгига эга бўлади. Масалан, овоз ва шовқинга кўра жарангли ва жарангсиз ундош тенг қийматли (ўзига хос белгига эга бўлган аъзоли) зиддиятни ҳосил қилади. Мунтазам (пропорционал) зиддиятда бир зиддият белгиси жуфтланган турли бирликлар учун оппозитив кўрсаткич бўлиб хизмат](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-31.png)
![www.arxiv.uz қилади. «жинс» белгиси [ ота ] - [ она ] , [ ака ] - [ опа ] , [ сингил ] - [ ука ] , [ тоға ] - [ холла ] луғавий зидланишлари учун умумий. Зиддият аъзолари миқдорига кўра зиддият икки аъзоли (бинар) ва уч (кўп) аъзоли зиддиятга бўлинади. Учинчи белгисига кўра зиддият доимий ва мўътадиллашган зиддиятга бўлинади. Мўътадиллашиш жараёнида муносабатга киришаётган бирликлар ўртасидаги зиддият кучсизланади. Масалан, [ ёт ] - [ ёд ] зидланишда сўз охиридаги [ т ], [ д ] товушлари жарангли-жарангсизлик билан фарқланмайди. [ д ] фонемасининг нутқдаги вазиятидан келиб чиққан ҳолда унда жарангсизлик белгиси кучсизланади. Аммо бу соф нутқий ҳодиса. Мўътадиллашиш лисоний бирликнинг нутқий воқеланишида юз беради. Лексема ва морфема ҳам нутқий воқеланганда, уларнинг лисонда бошқа бирликлар билан зиддиятли муносабатини белгилайдиган хоссаси, белгиси кучсизланиши мумкин. Юқорида келтирилган [ т ] ва [ д ] ундошларининг жарангли- жарангсизлилик белгисига кўра зидланишини ёрқин намоён қиладиган вазият [ д ] фонемасининг сўз боши ва сўз ўртасида воқеланиши. Зиддиятни воқелантирадиган позиция кучли ва уни сўндирадиган нутқий ҳолат кучсиз позиция дейилади. Лисоний тасниф ва унинг турлари ҳақида тушунча Тасниф (арабча «саралаш», «тартибга солиш») нарса ва предметни аниқ ва доимий ўринга эга бўлган гуруҳ (синф) га бўлиш. Агар тасниф илмий асосга эга бўлса, у узоқ давр мобайнида амал қилади. Масалан, химиявий элементлар таснифи бугунги кунда улар сони 200 дан ошиб кетаётган бўлса-да, ўзгармасдан амал қилмоқда.](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-32.png)
![www.arxiv.uz бошқаларини инкор эта олмайди. Яъни жарангли ундош тил олди ундоши билан зидлана олмайди, тил олди ва тил ўрта ундошлари бир-бирини инкор этиш хоссасига эга. 4. Таснифда сакраш бўлмаслиги лозим. Агар «кесим содда кесим, мураккаб феъл кесим, мураккаб от кесимга бўлинади» таснифини амалга оширсак, хатога йўл қўйган бўламиз. Чунки дастлаб кесимни содда ва мураккабга, сўнгра феъл ва от кесимга бўлиш тўғри ва изчил таснифни беради. Таснифнинг бўлишдан фарқи шундаки, бўлишда аъзолар гуруҳланиши шарт эмас. Масалан, «лабланмаган унлилар [ и ] , [ э ] , [ а ] дир» дейиш тасниф эмас, балки бўлишдир. Тасниф характерига эга бўлиш учун и ёки а гуруҳ (синф) бўлиб, ўз навбатида, яна бўлиниб кетиши лозим эди. Унлиларни лабланган ва лабланмаган унлига бўлиш тасниф бўлиб, лабланмаган ёки лабланган унлини бўлиш оддий бўлиш бўлса-да, тасниф мақомида эмас. Тасниф дихотомик, политомик ёки дихополитомик бўлиши мумкин. Дихотомик таснифда бирликлар икки гуруҳга ажратилади: «фонемалар унли ва ундошга ажралади» каби. Политомик таснифда гуруҳ сони иккидан ортиқ бўлади: «Грамматик қўшимча луғавий шакл ҳосил қилувчи, синтактик шакл ҳосил қилувчи ва луғавий синтактик шакл ҳосил қилувчига бўлинади», ёки «феъллар нутқ феъллари, руҳий-ҳолат феъллари ва ҳ.к.» каби. Дихополитомик таснифда таснифланувчи бутунлик дастлабки босқичда иккига, кейинги босқичда иккидан ортиқ синфга ажралади. Масалан (14 - жадвал): 14 - жадвал Фонема Унли Ундош Юқор и тор Ўрт а кенг Қуйи кенг Ла б Тил Бўғи з](/data/documents/ba819c63-1a9b-4ff2-85c0-495e5ca68b9b/page-35.png)
