Тил бирликлари имкониятларининг нутк куринишларидаги тутган урни - Лингвистика - Рефераты

Тил бирликлари имкониятларининг нутк куринишларидаги тутган урни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44.5 KB

Тил бирликлари имкониятларининг нутқ кўринишларидаги тутган ўрни Режа: 1. Т ил бирликлари ҳақида маълумот . 2. Сўз ва аффиксларда кўчма маънолилик. 3. Кўмакчи феъллар масаласи.

Она тилидан янги дастур ва дарсликларнинг концептуал асослари белгиланар экан, асосий эьтибор она тилининг миллий маънавият ва мафкура, миллий руҳ, маданият ва қадриятларнинг улкан хазинаси эканлигига қаратилганлиги бежиз эмас. ўзбек тили дунёнинг энг бой тили, ҳеч бўлмаганда, ана шундай тиллардан бири эканлиги аллақачон исботланган. Она тилимизнинг ифода воситалари, ифода имкониятлари ниҳоятда ранг-баранг , лугат таркиби ўзига хос , фонетик ва грамматик воситалари турли-туман. Жумладан, ўзбек тилидаги ҳар бир сўз (лексика), ҳар бир эргаш морфема (аффикслар) турли хил маъно ифодалаш, турли хил вазифа бажариш хусусиятларига эгадир. Айниқса, ўзбек тилидаги кўмакчи феъллар деб аталмиш алоҳида хусусиятлари 30 та атрофдаги феълларнинг грамматик маъно ифодалашдаги имкониятлари чексиздир: асосан кўплик қўшимчаси деб талқин қилинаётган, ўқувчиларга фақат шу жиҳатдагина ўргатилаётган –лар қўшимчасининг 15 га яқин маъно ифодалаши 40- йиллардаёқ А.ўуломов томонидан, унинг «ўзбек тилида кўплик категорияси» номли монографиясида қайд этиб ўтилган, турли хил характерли мисоллар билан исботлаб берилган. ўзбек тилидаги ўзларидан бўлсин; дадамлар келди; Бухороларни айлантириб келдим; Пешоналари тиришиб кетди; бунчалар бедово бўлмасангиз; соат ўнларда етиб келди; кечқурунлари (кечалари) ухлай олмай чиқаман каби жуда кўп мисолларда тилимизнинг ифода воситаларидан бўлган 1 та -лар аффиксининг айрим жиҳатларигина, айрим маъноларигина ўз ифодасини топган бўлса, ўтириб туринг, тура туринг, айтди-қўйди, ёзиб ташлади; билмасдан айтиб юборди; шунча гапни гапириб ташлади; ҳалиям гапириб ётибди; чиққунимча кетди- қолди; бошим айланиб кетяпти тарздаги минг-минглаб қўлланишларда кўмакчи феълларнинг ана шундай айрим жиҳатлари, имкониятлари ўз ифодасини топгандир. ўзбек адабий тили лугат таркиби ўзига хос ривожланиш босқичларига эгадир. Маълумки, биринчидан, бу тил кўп шевали тил ҳисобланади. Ўар бир шеванинг ўзига хос лугат таркиби ҳам борлиги ҳеч кимга сир эмас.

Жумладан , оддий челак сўзи (Тошкент шевасида ва бадиий тилда) Фаргона қишлоқлари шеваларида пақир , Самарқанд атрофлари шеваларида сатил кўринишларида учрайдики, бундай сўзлар минглабдир. Шунингдек, адабий тилда қайд этилганидан бошқа маъноларда, бошқача йўсинларда ҳам қўлланиши мумкин. Масалан, челак сўзи айрим қишлоқ шеваларида адабий ёгочдан ишланган, рус тилидаги бочка сўзи билан ифодаланган предметни, идишни ифодалаб келади. Бундай сўзларга ҳам кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Иккинчидан, ҳозирги ўзбек тилининг тарихий шаклланиши узоқ тарихга эга бўлганлиги туфайли унинг лугат таркибида сўгдча элементлардан тортиб, мўгул тилларига хос бўлган сўзларгача борлиги ҳаммага маълум. V - VI асрларда араб истилоси содир бўлган бўлса, ислом дини, араб ёзуви ўзбеклар яшаган ҳудудларда ҳам мустаҳкам ўрнашган бўлса, барча илмий асарлар араб тилида ва араб ёзувида яратилган бўлса, демак, бу минг йилдан ортиқ даврда ўзбек тили (умуман, кўпгина туркий тиллар ҳам) арабча сўзлар ҳисобига беқиёс даражада бойиди. Унинг лугат таркиби ўзгарди. Минглаб арабча сўзлар ҳозирги кунда аслида ўзбекча сўзлардек талаффуз қилинади, ишлатилади. Улар ўзбек тилига ўзлашиб бўлган ва шу тилнинг ифода имкониятлари ҳисобланади. Учинчидан, Рус босқини натижасида, Марказий Осиё ҳудудининг Россияга қўшиб олиниши, руслар билан турли алоқаларнинг кучайиши каби сабабларга кўра ўзбек тилига рус тилидан ва рус тили орқали бошқа европа тилларидан кўплаб сўзлар қабул қилинди. Ана шу тиллардаги андозалар асосида кўплаб тушунчаларни ифодаловчи сўзлар, сўз бирикмалари яратилди. Бу нарса ҳам ўзбек тилига, унинг лугат таркибига жиддий таъсир кўрсатди. Бу тилнинг ифода имкониятларини кенгайтирди. Демоқчимизки, ўзбек халқининг миллий маънавияти, миллий руҳи, тафаккури, маданияти, қадриятлари, урф-одатлари - барча-барчаси унинг тилида ўз ифодасини топган. Бироқ ана шу тилдаги бой ифода воситаларини ўқувчиларга етказиш, ўзбек тилининг ифода имкониятларидан уларни баҳраманд қилиш, шу орқали уларда она тилини севиш, ундан гурурланиш ҳиссини уйготишга, назаримизда , кам эътибор бериляпти. Ана шуни ҳисобга

олган ҳолда, бундан кейин тузиладиган дастурлар, дарслик ва қўлланмалар бошқа тарзда, яъни она тилимизнинг бой имкониятларини очиб беришга мўлжаллаб тузилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Шу билан бирга, ўқитувчиларнинг ўзлари ҳам дарс жараёнида бунга алоҳида эътибор қаратишлари лозим. Тилнинг ифода имкониятларини яхши билиш билангина чекланмай, уларни ўқувчиларга етказиш йўлини тутиш ҳозирги кун таълим тизимининг муҳим жиҳатидир. Дастур ва дарсликларнинг концептуал асосларида ҳам ўқувчиларда она тили имкониятларидан унумли фойдаланиш кўникмаларини шакллантиришнинг назарий билимларини ўзлаштиришга нисбатан устуворлиги таъминланиши алоҳида қайд этилган (64-бет). ўзбек тилини ўқитиш жараёнида ана шу йўлдан борилгандагина ўқувчиларнинг ўз она тили бойликларидан тўла баҳраманд бўлишлари таъминланган. Бу эса она тили ўқитишнинг бош мақсадларидан бўлган «Таълим олувчиларда мустақил ижодий тафаккур қобилиятини ривожлантириш, ижодий фикр маҳсулини нутқ шароитига мос равишда тўгри ва равон баён қилиш кўникмаларини шаклллантириш» масаласини ҳал қилишнинг бош омили бўлади. Она тилининг бой имкониятларини очиб бериш йўлидан бориш, албатта, ўқитувчига катта масъулият юклайди. Чунки ўқитувчининг ўзи, аввало, бу имкониятларни яхши билиши, ўрганиши лозим бўлса, иккинчидан, уни ўқувчига етказиш йўлларини ҳам пухта ўйлаб кўриш лозим. Бунда дарс мавзулари учун ажратилган вақт , шарт–шароитлар, мактабдаги бошқа имкониятлар ҳам ҳисобга олиниши зарур. Агар дарсликлар , уларда берилган материаллар ўқувчиларнинг тафаккурини ва нутқини ривожлантиришнинг асосий омилларини назарда тутиб тузилса, ўқитувчи унчалик қийналмаслиги мумкин. Яъни, ўқувчиларнинг лугат бойлигини ошириш, сўз бойлигидан ижодий матнлар тузишда фойдаланиш, мустақил фикр ифодасининг асосий мақсадга ва нутқ вазиятига мувофиқ бўлишига эришиш (шунга мос услуб танлай билиш кўникмасини ҳосил қилиш), илмий ҳамда образли (таъсирчан,

тушунарли, аниқ мантиқли , ўринли) тафаккур кўникмаларини шакллантириш, уни ифодалаш усулларини ўргатиш кабиларни назарда тутган дарсликлар ўқитувчи учун катта енгиллик тугдириши шубҳасиздир .

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури. Она тили ва адабиёт. - ўзР Халқ таълими вазирлигининг ахборотномаси. – Т.: Шарқ, 1999, 1-махсус сон. 2. Н.Маҳмудов, А. Нурмонов . ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Синтаксис - Т.: ўқитувчи, 1995. 3. Ў. Неъматов, А. ўуломов, М.годиров, М.Абдураимова. Она тили. Умумтаълим мактабларининг 6-синфи учун дарслик. - Т.: ўқитувчи, 2000. Ў. Неъматов, А. ўуломов, М.годиров, М.Абдураимова. Она тили. Умумтаълим 4 . www.ziyonet.uz

Похожие

Тил, лисон, меъёр ва нутк муносабати. Тил сатхлари ва бирликлари

Суз ва унинг тил структурасида тутган урни

Тил ва нутк

Тилнинг лугавий бирликлари

Тил системадир