Тил ва ёзув маданияти - Лингвистика - Рефераты

Тил ва ёзув маданияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

209 KB

www.arxiv.uz Тил ва ёзув маданияти Режа: 1. Тил ва ёзув маданияти 2. Тилшунослик фанининг бўлимлари 3. Фонетика 4. Графика ва орфография 5. Лексикология 6. Сўз ва унинг маънолари 7. Тилнинг луғавий бирликлари

www.arxiv.uz Дунёдаги халқлар 3000 дан ортиқ тилларда гаплашади. Тиллар аввало тирик ва ўлик тилларга бўлинади. Ҳозирги кунда халқлар гаплашадиган тиллар тирик тиллар. Бугунги кунда халқлар гаплашмайдиган тиллар ўлик тиллар ҳисобланади. Масалан, лотин, қадимги славян, санскрит (қадимги ҳинд), қадимги хоразмий, сўғд тиллари ўлик тиллар ҳисобланади. Дунё тилларида халқларнинг гаплашуви ва мамлакатларда тилларнинг тарқалиши ҳар хил. Чунончи, Хитой тилида миллиардга яқин киши сўзлашса, чукот тилида бир неча минг киши гаплашади. Янги Гвинеяда эса деярли ҳар бир қишлоқ аҳолисининг ўз тили бор. Айрим мамлакатларда эса кўплаб тилларда гаплашилади. Жумладан, Канго аҳолиси 500 тилда, Индонезия аҳолиси 250 тилда, Суданда эса 117 тилда гаплашилади. Бугунги кунда жаҳондаги 6 та тил халқаро тил сифатида тан олинган. Улар инглиз, испан, рус, хитой, араб ва француз тилларидир. Бугунги кунда жаҳонда 20 дан ортиқ тил оилалари мавжуд бўлиб, улар бир бобо тилдан вужудга келган. Тиллар сўзлари, шу тилдаги қўшимчалар, гап қурилишиниг бир-бирига ўхшашлигига кўра маълум оилаларга ажратилади. Тилларни оилаларга ажратиш, ҳар бир оилани гуруҳлар ва гуруҳчаларга ажратилиши тилларнинг келиб чиқиши таснифи дейилади. Ҳозирги кунда жаҳонда кенг тарқалган тил оилалари асосан 6 та: Ҳинд- европа тиллар оиласи. Бу тил оиласининг славян, герман, роман, болтиқ, эрон, ҳинд гуруҳлари мавжуд бўлиб, рус, украин тиллари-словян гуруҳига инглиз, немис тиллари-герман гуруҳига: француз, испан тиллари роман- гуруҳига; тожик тили эса эрон гуруҳига мансубдир. 2. Олтой тиллар оиласи. Бу тил оиласининг туркий ва мўғул, тиллари гуруҳлари мавжуд бўлиб, ўзбек тили туркий тиллар гуруҳига мансуб. Бу гуруҳга, ўзбек тилидан ташқари уйғур (қарлуқ тармоғи), туркман, гагауз, озарбайжон, турк, қрим татар тиллари (булар ўғиз тармоғи), қўмиқ, татар, бошқирд, нўғай, қорақалпоқ, қозоқ (булар қипчоқ тармоғи), тува, ёқут, хакас, қирғиз ва олтой тиллари киради.

www.arxiv.uz Мўғул тиллари гуруҳига эса мўғул, япон, корейс каби тиллар киради. Бу тиллардан ўзбек тилига энг яқини уйғур тили ҳисобланади. 3. Фин-угор тиллар оиласи 4. Хом-сом тиллар оиласи 5. Кавказ тиллар оиласи 6. Хитой-тибет тиллар оиласи Булардан ташқари дравид, индонезия, африка, папуа каби тил оилалари ҳам мавжуд. Ўзбек тили туркий тиллар гуруҳига мансуб бўлиб, улар орасида о ловчи тил саналади. Туркий халқлар, Марказий Осиё, Қозоғистон, Шарқий Сибирда, Туркия ва Болқонда яшаб келган. Туркий халқлар ўзининг кўп асрлик тарихида бир неча ёзувлардан фойдаланган. Ёзув жуда қадим замонларда кишиларнинг ўз фикрини бошқаларга етказиш эҳтиёжи туфайли пайдо бўлган. Шу боисдан ёзув инсоният томонидан яратилган энг қимматли маънавий бойликдир. Энг қадимий ёзувлардан бири оромий ёзувидир. Бу ёзув асосида сўғд ва хоразмий ёзуви пайдо бўлган. Хоразмий ёзувининг энг қадимги намунаси эрамиздан олдинги III асрга мансуб бўлиб, Қўй қирилган қалъадан топилган. Сўғд ёзуви ёдгорликлари эрамиздан олдинги I асрда Тали Барзу (Сўғд) дан топилган. Энг қадимги ёзувлардан бири пиктографик ёзувдир. Бу ёзув расм ёзуви дейилган. Ҳозирги кунда йўл қоидаларини кўрсатишда ушбу ёзувдан фойдаланилади. Кейинчалик бу ёзув ўрнини идеографик ёзув эгаллади. Идеография грекча-идея ва ёзув сўзларидан олинган бўлиб, тушунчани ёзаман демакдир. Бу ёзувнинг асосида бирор турдаги тушунчаларни ифодалашда рамзий шакллар танланиши ётади. Бундай белгилар логограммалардир. Идеографик ёзувнинг мукамаллашган шакли иероглифик ёзувдир. Иероглифик ёзув муқаддас ёзув маъносини англатади. Ёзувнинг мукаммаллашган кўриниши фонографик ёзувда акс этади. Бу ёзув товуш ёзуви бўлиб, товушлар ҳарфлар орқали ифодаланади. Ҳозирги

www.arxiv.uz кунда қўлланилаётган 4 ёзув: лотин ёзуви, араб, ҳинд ва крилл ёзувлари фонографик ёзувлардир. Туркий тиллар ҳам узоқ тарихга эга бўлган тиллардан бири бўлиб, бу тилга оид энг қадимги ёзма ёдгорлик эрамизнинг V асрида яратилган «Хуастуанифт» ёзув ёдгорлигидир. Туркий халқларнинг дастлабки ёзма манбаларидан бири Ўрхун-Энасой (тукий рун) ёзуви бўлиб, I - V асрда юзага келган. Ўрхун-Энасой ёзув ёдгорликлари Мўғилистоннинг Ўрхун- ва сибирнинг Энасой дарёлари қирғоқларидан топилган бўлиб, V - VII асрларга мансубдир. Бу ёзувлар 1893 йил даниялик олим Вилгельм Томсон ва рус олими академик В.Радловлар томонидан ўқилган. Фанда «туркий рун» (сирли) ва «тош битиклар», «дулбаржин» ҳам деб юритилган. Туркий халқлар орасида кенг тарқалган ёзувлардан яна бири уйғур ёзувидир. Бу ёзувдан VI - VIII асрлардан бошлаб, XV асргача фойдаланилган. Уёғур ёзуви сўғд ёзуви асосида шаклланган: унда 18 ҳарф бўлиб, ўнгдан чапга қараб ёзилган. М.Қошғарий «Девону луғатит турк» асарида бу ёзувни «турк ёзуви» деб атаган. Уйғур ёзувида ёзилган энг қадимий асар Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асаридир. Бу асарнинг Вена нусхаси шу ёзувда ёзилган. Бундан ташқари, Аҳмад Югнакийнинг «Ҳибатул Ҳақойиқ», Хоразмийнинг «Муҳаббатнома», Хўжандийнинг «Латофатнома», «Ўғузнома» каби асарлар. Лутфийнинг бир қатор ғазалларининг ҳам уйғур ёзувидаги нусхалари мавжуд. VIII асрнинг (720 йиллар) бошларидан бошлаб араб ёзуви кенг тарқалган. Араб ёзувида ёзилган энг қадимги ёзма ёдгорликлар Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону луғатит турк» асари ҳамда Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асарининг Қоҳира ва Наманган нусхаларидир. Ўзбеклар араб ёзувидан 1200 йил давомида фойдаланганлар. 1929 йилдан бошлаб лотин ёзувидаги янги алифбога ўтилган. 1940 йил 7 майдан бошлаб рус графикасидаги ўзбек алифбосига ўтилган. 1989 йил 21 октябрда

www.arxiv.uz ўзбек тилига давлат тили мақоми берилди. 1990 йил 19 февралда «Давлат тили тўғрисида»ги Қонун қабул қилинди. Бу Қонун 30 моддадан иборат бўлиб, унинг 1-моддасида «Ўзбекистон Республикасининг давлат тили ўзбек тилидир» деб эътироф этилган. 1995 йил 21 декабрда янги таҳрирдаги «Давлат тили тўғрисида»ги Қонун қабул қилинди. Бу Қонун 24 моддадан иборат. 1993 йил 2-3 сентябрда «Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш» тўғрисида қонун қабул қилинди. 1995 йил 6-7 майда «Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосига ўзгартиришлар киритиш тўғрисида қарор қабул қилинди» ва 26 ҳарф 3 ҳарф бирикмаси ва кўчиш белгисидан иборат бўлган алфавит қабул қилинди. Лотин ёзувига асосланган ўзбек тилининг имло қоидалари 1995 йил 24 августда 339-сонли қарор билан тасдиқланган бўлиб, 82 банддан иборат. Лотин ёзуви тахминан эрамиздан олдинги 753 йилда Римда пайдо бўлган. Қадимги лотин ёзувида 23 ҳарф бўлган. Ҳозирги кунда 70 дан ортиқ мамлакатлар алфавити лотин ёзуви асосида пайдо бўлган. Жумладан, Европада 30, Осиё ва Африкада 20 дан ортиқ халқлар лотин алфавитидан фойдаланишади. Тилшунослик фанининг бўлимлари Тилшунослик тил ҳақидаги фандир. Бу фан тилнинг умумий хусусиятлари: тилларнинг пайдо бўлиши, тилларнинг қариндошлик муносабаталари ва умумий назарий масалаларини ўрганади. Бундай тилшунослик умумий тилшунослик дейилади. Муайян бирор тилнинг хусусиятларини ўрганадиган тилшунослик хусусий тилшунослик бўлиб, у бирор халқ тилининг ўзига хос хусусиятларини ўрганади. Жумладан, ўзбек тилшунослиги ўзбек тили қонуниятларини ўрганувчи фандир. Ўзбек тили фанининг қонуниятлари қуйидаги бўлимлар орқали ўрганилади.

www.arxiv.uz Фонетика -нутқ товушларини ўрганади. Орфография -сўз ва сўз қисмларини тўғри ёзиш қоидаларини ўрганади. Орфоэпия -сўзларни тўғри талаффуз қилишни ўрганади. Лексикология -тилнинг луғат бойлиги (сўз ва иборалар) ва уларнинг маъноларини ўрганади. Фразеология -иборалар ва уларнинг хусусиятларини ўрганади. Лексикография -луғат ва унинг турлари, луғат тузиш билан боғлиқ масалаларни ўрганади. Морфемика -сўзнинг маъноли қисмлари-ўзак ва қўшимчаларни ўрганади. Морфология -сўзларнинг тузилиши, ўзгариши ва сўз туркумларини ўрганади. Синтаксис -гапда сўзларнинг бирикиши, сўз бирикмалари ва гап, уларнинг хусусиятларни ўрганади. Пунктуация -тиниш белгилар ва уларни ишлатиш қоидаларини ўрганади. Фонетика Фонетика (грекча phone -товуш) тилнинг нутқ товушларини ўрганадиган бўлимидир. Фонетика ўрганадиган нутқ товушлари маънога эга эмас. Нутқ товушлари нутқнинг фонетик жиҳатдан бўлинмайдиган энг кичик қисмидир. Шунингдек, сўзнинг ҳам бўлинмайдиган энг кичик қисми товушдир. Товуш ва фонема бир-биридан фарқланади. Барча товушлар ҳам фонема бўлавермайди. Фонема сўз маъносини фарқлаш учун хизмат қиладиган нутқ товушларидир. Кўринадики фонема сўзларни товуш жиҳатидан ҳам маъно жиҳатидан ҳам фарқланишига хизмат қилади. Масалан, без, биз, боз, буз сўзларини товуш ва маъно жиҳатдан фарқловчи- е, и, о, ў товушлар бўлиб, улар унли фонемалардир, тош, тор, том, тон, ток, тол сўзларини шундай

www.arxiv.uz фарқловчи ш, р, м, н, к, л товушлари ундош фонемалардир. Чунки шу товушлар сўзларни маъно фарқланишига асос бўлган. Нутқ товушлари нутқ аъзолари ёрдамида ҳосил бўлади. Нутқ товушларининг ҳосил бўлишида қатнашадиган аъзолар нутқ аъзолари дейилади. Нутқ аъзолари нутқ товушларининг ҳосил бўлишида иштирок этишига кўра икки хил. 1. Фаол нутқ аъзолари: товуш пайчалари, кичик тил, тил, лаб, пастки жағ, юмшоқ танглай. 2. Нофаол нутқ аъзолари: тиш, қаттиқ танглай, юқори жағ, бурун бўшлиғи. Нутқ органларининг йиғиндиси нутқ аппарати дейилади. Нутқ аппаратига қуйидагилар киради: нафас аппарати, бўғиз бўшлиғи, оғиз бўшлиғи, бурун бўшлиғи. Нутқ товушларини ўпкадан нафас йўллари орқали чиқадиган ҳаво оқими ҳосил қилади. Шунинг учун ўпка нутқ товушларини ҳосил бўлиши учун муҳим бўлган ҳаво манбаидир . Ўпка товуш ҳосил қилиш учун лозим бўлган ҳавони етказиб беради. Бўғиз эса овоз пайчаларидан иборат. Овоз пайчалари ўпкадан чиқаётган ҳаво таъсирида тебранади, бўғиз бўшлиғида ҳавонинг тўсиққа учрамаслиги туфайли овоз ҳосил бўлади. Шунинг учун бўғиз бўшлиғи овоз манбаи ҳисобланади. Оғиз бўшлиғи шовқин манбаидир . Бўғиздан ўтган ҳаво оқими оғиз бўшлиғида жойлашган нутқ аъзоларининг тўсиғига учраб шовқин вужудга келади. Унли ва ундош товушлар . Нутқ товушлари овоз ва шовқиннинг иштирок этишига кўра унли ва ундош товушларга бўлинади. Ўпкадан келаётган ҳаво оқимининг оғиз бўшлиғида ҳеч қандай тўсиққа учрамаслиги натижасида унли товушлар ҳосил бўлади. Унли товушлар соф овоздан иборат бўлиб, уларнинг ҳосил бўлишида ун пайчаларининг тебраниши таъсир кўрсатади. Чунки унли товушлар бўғизда пайдо бўлади. Унли товушлар тизими вокализм дейилади. Ўзбек тилида унли товушлар олтита: I , e , a , u , o ’, o

www.arxiv.uz Унли товушлар уч томонлама тасниф қилинади. 1. Тилнинг вертикаль (танглайга томон тик) кўтарилиш ҳаракатига кўра унлилар учга бўлинади 1. Юқори тор унли: i , e 2. Ўрта кенг унли: e , o ’ 3. Қуйи кенг унли: а,о Тилнинг горизонтал (олдин ёки орқага томон) ҳаракатига кўра унлилар икки хил: 1. Тил олди ёки олд қатор унлилар i,е,a 2. Тил орқа ёки орқа қатор унлилар u,o`,o Лабларнинг иштирокига кўра унлилар икки хил: 1. Лабланган унлилар: o`,u,o 2. Лабланмаган унлилар: i,е,a Ўпкадан чиқаётган ҳаво оқимининг оғиз бўшлиғида бирор тўсиққа учраши натижасида ундош товушлар ҳосил бўлади. Ундош товушлар тизими консонантизм дейилади. Ўзбек тилида 24 та ундош товуш бор: b, d, sh, g, h, j (dj-jo`ra), j (mujda), k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, y, z, g`, sh, ch, ng. Алифбодаги ж ҳарфи икки товушни жуда, жабр, жазо, жавоб, жўра, Жаббор каби сўзларда қоришиқ j : аждар, мужда, гижда, журнал, жюри каби сўзларда эса сирғалувчи j товушини ифодалайди. Ундош товушлар қуйидаги хусусиятлари асосида тўрт хилда тасниф қилинади. Ҳосил бўлиш ўрнига кўра ундошлар уч хил: а) лаб ундошлари: b,p,v,m, f (лаб-лаб), v,f (лаб-тиш) б) тил ундошлари: t,d,n,l,s,z,r,sh,j,ch, (тил олди), y (тил ўрта), k , g, ng (тил орқа), q,g`,x (чуқур тил орқа). в) бўғиз ундоши: h Ҳосил бўлиш усулига кўра ундошлар уч хил. 1) портловчи ундошлар: b,p,d,t,k,g,q,ch,j 2) сирғалувчи ундошлар: v,f,s,z,sh,j (журнал), x,y,h,g`

www.arxiv.uz 3) портловчи-сирғалувчи ёки сонорлар: m,n,ng, l ,r Бу товушларни талаффуз қилганда ҳаво оқими асосан бурун бўшлиғидан ўтади. Шунинг учун уларнинг талаффузида кўпроқ овоз иштирок этади. m, n,ng товушлари бурун товушларидир. Бу товушларни талаффуз қилишда ҳаво оқими тўлиқ бурун бўшлиғидан ўтади. L товуши ён товуш дейилади. Бу товушни талаффуз қилганда тил учи кўтарилиб ҳаво оқими тилнинг икки ёнидан ўтади. R товуши титроқ товуш ҳисобланади, уни талаффуз қилганда тилнинг учи титрайди. Товуш пайчаларининг, яъни овоз ва шовқиннинг иштирокига кўра ундошлар икки хил. 1) жарангли ундошлар: b,v,g,d,y,j,z, g ` ,m,n,ng,l,r 2) жарангсиз ундошлар: p , f , k . t , ch , sh , x , q , s , h Жарангсиз ундошлар эса шовқиндан иборатдир. Жарангли ундошларни талаффуз қилганда овоз иштирок этади. Жарангли ундошлар жарангсиз ундошлар билан қуйидаги жуфтликка эга. Жарангли: b,v,d,z,j,g,j,g`,y-- Жарангсиз : p,f,t,s,sh,k,ch,q-x,h Жарангли товушларнинг жарангсиз жуфти бўлса жуфти бор жаранглилар дейилади. Нутқнинг фонетик бўлиниши Нутқ фонетик жиҳатдан қуйидаги қисмлардан ташкил топади: фраза (жумла), такт (синтагма), сўз, бўғин, товуш . Фраза - Нутқдаги энг катта фонетик бирлик бўлиб, тугалланган фикр англатади, мазмун ва оҳанг жиҳатидан тугалланган бўлади. Шунинг учун фраза гапга тенг келади. У нутқни фикрни иккинчи фикрдан пауза орқали ажратади. Масалан, Кумушбиби энди ўн еттини қўйиб// ўн саккизга қадам босганлиқдан// бўйи ҳам онасига етаёзған// аммо жуссаси онасига кўра тўлароқ эди (А.Қодирий). Ушбу гапда 4 та фраза бўлиб, улар мазмун

www.arxiv.uz жиҳатидан мустақил гапга тенг оҳанг жиҳатидан ажратиладиган бўлаклардир. Такт - фразанинг бир қисми, у фраза орасида бўлиб, бир неча сўзлардан иборат бўлади ва бир урғу билан айтилади. Фразалар ёйиқ таркибли бўлса, тактларга ажралади. Масалан, Кумушбиби //энди// ўн еттини қўйиб, фразасидаги энди, ўн еттини қўйиб// ўн саккизга// қадам босганлиқдан каби тактларга бўлинади. Фраза йиғиқ бўлса тактга тенг келади. Шунинг учун тактларга бўлинмайди. Сўз -такт ичидаги мустақил бўлак бўлиб, у алоҳида урғу билан айтилади ва бўғинларга, товушларга бўлинади. Бўғин -бир нафас чиқариш зарби билан айтиладиган товуш ёки товушлар бўғин дейилади. Бўғинлар унли товушлар орқали тузилади. Шунга кўра сўзда нечта унли товуш бўлса, шунча бўғин бўлади. Масалан, тад-бир-кор сўзида учта унли бўлиб, у уч бўғинли сўздир. Бўғин бир ёки бир неча товушлардан ҳам ташкил топган бўлади. Масалан, ў-қи-ган . Бўғинлар унли ёки ундош товуш билан тугаганлигига кўра очиқ бўғин ва ёпиқ бўғинларга бўлинади. Унли товушлар билан тугаган бўғин очиқ бўғин дейилади. Ло-ла, бо-ла, да-ла, о-на, а-ка каби бўғинлар очиқ бўғиндир. Ундош товушлар билан тугаган бўғинлар ёпиқ бўғин дейилади: меҳ-нат, сай-лов, ўт-лоқ, чет-лик, зуд-лик каби. Сўзлар бўғинларга бир унли ва бир ундош ҳамда бир ёки ундан ортиқ ундошлар асосида бўлинади. Масалан, о-на сўзининг биринчи бўғини бир унли, иккинчи бўғини эса бир ундош бир унли асосида бўғинга ажратилган. Мак-таб сўзидаги ҳар иккала бўғин ҳам бир унли ва икки ундошдан иборат. Тилда бўғинларга ажратилмайдиган сўзлар ҳам мавжуд. Бундай сўзлар таркибида битта унли мавжуд бўлади. Масалан, зеҳн, меҳр, ҳукм, грамм, дўст, дард, мард, матн каби сўзлар бўғинларга ажратилмайди. Бўғиннинг амалий аҳамияти қуйидагилардан иборат:

www.arxiv.uz 1. Сўзни бир йўлдан иккинчи йўлга кўчириб ёзишда бўғиндан фойдаланилади. 2. Биринчи синфда савод ўргатиш даврида болаларга сўзлар бўғинларга бўлинган ҳолда ўргатилади. 3. Замонавий ўзбек шеъриятининг етакчи вазни бўлган бармоқ вазнидаги шеърлар бўғинга асосланиб ёзилади. Урғу . Сўз таркибидаги бирор бўғинни ёки гап таркибидаги бирор сўзни бошқасига нисбатан кучлироқ айтилиши урғу дейилади. Урғу икки хил: а) сўз урғуси; б) гап урғуси (логик урғу). Сўз бўғинларидан бирининг бошқасига нисбатан кучлироқ айтилиши сўз уруғуси дейилади. Ўзбек тилида урғу асосан сўзнинг охирги бўғинига тушади: Китоб-китобхон-китобхонлар каби. Сўзларга қўшимча қўшилганда урғу охирги қўшимчага кўчади. Бу ҳолат ўзбек тили урғуси учун умумий қоида бўлиб, ушбу қоидага мос келмайдиган ҳолатлар ҳам мавжуд. Бинобарин, қуйидаги сўзларда урғу биринчи бўғинга тушади. 1) араб ва форс тилларидан ўзлашган доим, ҳозир, асло каби равишларда 2) барча, ҳамма, кимдир, аллаким, қандай, қанча, ҳар ким, ҳеч ким типидаги таркибли олмошларда 3) албатта, афсус каби модал сўзларда 4) ўтир, ишла, бошла типидаги феълнинг буйруқ шаклларига 5) аммо, лекин, бироқ, чунки боғловчиларида 6) ўн бш, ўттиз уч каби таркибли сонларда 7) ёзиб олди, бориб келди типидаги мураккаб феълларда 8) сават-сават, тез-тез типидаги такрор сўзларда. Шунингдек, урғу олмайдиган қўшимчалар ҳам мавжуд. Бундай ҳолларда урғу шу қўшимчадан олдинги бўғинга тушади. 1. Равиш ясовчи -ча,-дай,-дек қўшимчалар урғу олмайди: ўзбекча, қушдай

www.arxiv.uz 2. Биринчи гуруҳ шахс-сон қўшимчалари: -ман, -сан, -миз. -сиз, -дир- дир , - ўқийман. -ўқиймиз . 3. Дона ва чама сон ҳосил қилувчи -та, тача : - ўнта, ўнтача . 4. Феълнинг бўлишсиз шаклини ҳосил қилувчи -ма қўшимчаси: борма, ўқима . 5. -ми, -чи, -у, -ю, -ку, -да, -оқ, -ёқ юкламалари: менми, сиз-чи каби. Айрим сўзларда урғу маъно фарқланишига олиб келади. Масалан, олма (бирор нарсани олмаслик), сузма, тўқима феъл туркуми; олма (мева), сузма , тўқима от туркуми. Гап бўлакларидан бирининг бошқасига нисбатан кучлироқ айтилиши гап урғуси дейилади. Гап урғуси асосан кесимдан олдинги сўзга тутади. Сўзловчи диққатни жалб этиши керак бўлган сўзни алоҳида ажратиб кўрсатади. Масалан, Биз мусобақада ғолиб чиқдик (улар эмас, биз)-урғу бизда. Биз мусобақада ғолиб чиқдик (ишда, ўқишда эмас, мусобақада)-урғу мусобақада сўзидадир. Кўринадики, гап урғуси гапдаги ҳамма сўзларга туша олади. Нутқ товушларининг ўзгариши Сўзлар талаффуз қилинганда сўз таркибидаги айрим ёнма-ён товушларнинг бир-бирига таъсири натижасида товуш ўзгариши содир бўлади. Масалан, кетди сўзи талаффузида т товуши д товушини ўзига ўхшатиб олади ва кетти шаклида талаффуз қилинади. Сўз таркибидаги бундай ўзгаришлар комбинатор, позицион ўзгаришлар дейилади. Товуш ўзгаришларининг қуйидаги турлари мавжуд. Ассимиляция, диссимиляция, метатеза, комбинатор ўзгаришлар эпитеза, протеза, эпентеза, диерез, элизия, синкопа (позицион-ўрнига кўра) ўзгаришлар. Ассимиляция -лотинча ўхшашлик, мослаштириш демакдир. Товушлардан бири иккинчисини ўзига ўхшаш товушга айлантиради.

www.arxiv.uz Ассимиляция товушни айнан ёки ўхшаш товушга айлантиришига кўра икки хил: а) тўлиқ ассимиляция ; б) тўлиқсиз ассимиляция . Товушлардан бири иккинчисини тўлиқ ўзига ўхшатса тўлиқ ассимиляция дейилади: эк-ган ( эккан ), тик-ган (тиккан) кет-ди (кетти) , от- дан (оттан) , бир-та (битта) , от-ни (отти). Товушлардан бири иккинчисини қисман ўзига ўхшатса тўлиқсиз ассимиляция дейилади: кўч-ган (кўчкан) , шош-ди (шошти) , ош-ган (ошкан) , ёғ-сиз (ёхсиз) . Ассимиляция ёнма-ён товушларнинг олдингиси ёки кейингисига ўхшаётганлигига кўра икки хил: а) прогрессив ассимиляция; б) регрессив асимиляция Олдинги товуш кейинги товушни ўзига ўхшатса прогрессив ассимиляция дейилади: тўк-ган (тўккан) , ўт-ди (ўтти) , бораяп-ман (бораяппан) . Кейинги товуш олдинги товушни ўзига ўхшатиб олса регрессив ассимиляция дейилади: бир-та (битта) , туз-сиз (туссиз) , тўқ-сон (тўхсон) , иш-сиз (иссиз) , нонни (нонди) . Диссимиляция -лотинча ноўхшашлик демакдир. Иккита ўхшаш товушдан бирининг ўзгариб ноўхшаш товушга айланиши диссимиляция дейилади. Диссимиляция ассимиляциянинг тескариси. Бу ҳодиса ассимиляцияга нисбатан кам учрайди: зарур-зарул, коридор-колидор, зарар- зарал, девор-девол. Метатеза -юнонча ўрин алмаштириш демакдир. Сўз таркибидаги товушларнинг ўрин алмашиши метатеза дейилади: дарё-дайро, ёмғир-ёғмир, тупроқ-турпоқ, сурпа-супра, аҳвол-авҳол, ўхшайди-ўшхайди. Товушларнинг сўздаги ўрнига кўра ўзгариши (сўз боши, охири, сўз ўртасида келиши) позицион ўзгаришлардир. Протеза. Сўз бошида ёнма-ён келган икки ундош олдидан битта унли қўшиб айтилиши протеза дейилади: стол-устал, шкаф-ишкаф, стакан- истакан, рўмол-ўромол.

www.arxiv.uz Эпентеза . Сўз охирида ёнма-ён келган икки ундош орасида битта унли қўшиб айтиш: фикр-фикир, меҳр-меҳир, илм-илим, аҳл-аҳил. Эпитеза . Сўз охирида ёнма-ён келган ундошлардан кейин битта унли қўшиб айтиш: банк-банка, киоск-киоска, отпуск-отпуска, диус-диска. Диарез . Сўз таркибидаги бирорта товушни талаффуз қилинмасдан тушиб қолиши диарез дейилади. Паст-пас, дўст-дўс, гўшт-гўш, ғишт-ғиш, артист-артис, келса (кеса), бўлса (бўса), Тошкент (Тошкен), Самарқанд (Самарқан). Бу ҳодиса апакопа ҳам дейилади. Элизия . Унли товуш билан тугаб унли товуш билан бошланувчи икки сўзнинг қўшилиши натижасида унли товушлардан бирининг тушиб қолиши: айта олади-айтолади, топа олади-тополади. Синкопа . Сўзларга қўшимча қўшилганда сўз таркибидаги бир товушнинг тушиб қолиши синкопа дейилади: бурун-бурни, қорин-қорни, ўрин-ўрни. Шунингдек, ўзбек тилида товуш тушиши, товуш ўзгариши, товуш қўшилиши билан боғлиқ фонетик ўзгаришлар ҳам мавжуд. Бу ўзгаришлардан товуш ўзгариши ва товуш қўшилиши ёзувда ҳам акс этади. Товуш ўзгаришларининг бу турларида сўзларга қўшимчалар қўшиш ва талаффуз қилиш асос бўлади. Ўзбек тилида товуш ўзгариши ҳодисаси 3 хил: товуш алмашиниши, товуш тушиши, товуш орттирилиши. 1. Айрим сўзларга турли қўшимчалар қўшилганда сўз ўзагидаги баъзи товуш бошқа товушга айланади. Товуш алмашиниши кўпинча сўзга сўз ясовчи қўшимча қўшилиши натижасида юзага келади. Масалан, сана, қишла, сайла, ўйла сўзларига -қ, - в, қўшимчлари қўшилганда сўз ўзагидаги а товуш о га айланади: саноқ, қишлоқ, сайлов, ўйлов каби. Бу ҳодиса товуш алмашиниши ҳодисасидир. Товуш алмашиниши сўзларга сўз ўзгартирувчи (алоқа муносабат шакллари) қўшилганда ҳам юз беради: қишлоқ-қишлоғим, ўроқ-ўроғим, қулоқ-қулоғим.

www.arxiv.uz 2. Сўзга турли қўшимчалар қўшилганда ўзакда айрим товушлар тушиб қолади. Бу ҳодиса товуш тушиши дейилади. Товуш тушиши: а) сўзларга сўз ўзгартирувчи қўшимчалар (алоқа муносабати воситалари) қўшилганда содир бўлади. Масалан, бурун, кўнгил, ўрин, оғиз, ўғил каби сўзларга эгалик қўшимчалари қўшилганда битта унли товуш тушиб қолади: бурним, кўнглим, ўрним, оғзим, ўғлим каби. Мен, сен олмошлариги -ни, - нинг қўшимчлари қўшилганда битта н тушиб қолади. Мени, менинг . б) Сўзларга шакл ясовчи қўшимчалар қўшилганда юз беради. Масалан, икки, олти, етти соналарига -ов, -ала қўшимчаси қўшилганда и товуши тушиб қолади: икков, олтов, еттов, иккаламиз . Бу ҳодиса синкопа деб юритилади. в) Сўзларни талаффуз қилиш жараёнида ҳам сўз охиридаги товуш тушиб қолади . Дўст (дўс), гўшт (гўш), ғишт (ғиш). Товуш алмашиниши ва тушиши ҳодисалари тилда кўп учрайди. 3. Сўзларнинг боши ёки охирида қўш ундошлардан олдин, ёки қўш ундошлар орасисда талаффузда битта товуш қўшилади: стол-устал, стакан-истакан, меҳр-меҳир, зеҳн-зеҳин. Бу ҳодиса товуш орттирилиши яъни эпентезадир. Товуш орттирилишининг ушбу кўриниши оғзаки нутқ учун хосдир. Шунингдек, айрим сўзларга қўшимчалар қўшилганида ҳам товуш орттирилиши юз беради. Масалан, кўрсатиш олмошлари у, бу, шу, ўша сўзларига -га, -да, -дан, -дай, -даги, -ча қўшимчалари қўшилганда битта н товуши орттирилади: бунга, шунда, ундан, шундай, ундаги, ўшанча каби. Бундай ўзгариш ёзма нутқда ҳам ўз ифодасини топади. Фонетикага хос атамалар: товуш, ҳарф, фонема, нутқ аъзолари, нутқ аппарати, унли, ундош, жарангли, жарангсиз, портловчи, сирғалувчи, қоришиқ, сонор, тил олди, тил ўрта, тил орқа, лаб, тиш, танглай, бўғиз, фраза, такт, бўғин, урғу, ассимиляция, диссимиляция, метатеза, протеза, эпентеза товуш алмашиниши, товуш тушиши, товуш қўшилиши.

www.arxiv.uz Графика ва орфография Графика грекча «ёзув» маъносини англатади. Нутқ товушларининг шаклий белгилари графика дейилади. Товушларнинг ёзувдаги ифодаси ҳарфдир. Ҳарфларнинг қатъий тартиб асосида жойлаштирилиши алфавит дейилади. Ўзбек ёзуви товуш ёзуви бўлиб, лотин графикасига асосланган ҳозирги ўзбек ёзувида 26 ҳарф, 3 та ҳарф бирикмаси ва тутиқ белгиси мавжуд. Улардан 6 таси унли ҳарфлар бўлиб, бештаси учун шаклий белги мавжуд. Бир унли O` унлиси О ҳарфининг устига тутиқ белгисини қўйиш орқали ифодаланади. Ундошлар эса 23 та. Улардан 20 таси ҳарф, учтаси ҳарф бирикмасидир. J ҳарфида иккита (ҳам қоришиқ, ҳам сирғалувчи j) товуш ифодаланганлиги туфайли ўзбек тилида 30 та товуш мавжуд. Лотин ёзувидаги ўзбек алфавитининг жойлашиш тартиби ва шаклий кўриниш қуйидагича: A a, B b, D d, Е е , F f, H h, I i, J j, K k, L l, M m, N n, O o, P p, Q q, R r, S s, T t, U u, V v, X x, Z z, O` o`, G` g`, Sh sh, Ch ch, N n, ng Орфография. Орфография грекча «тўғри ёзиш» маъносини англатади. Ўзбек орфографияси ўзбек тилидаги сўз ва қўшимчаларни тўғри ёзиш ҳақидаги қоидалар йиғиндисидир. Унда айрим ҳарфлар имлоси, қўшма сўз ва сўз бирикмалари имлоси, ўзак, негиз ва қўшимчалар имлоси, қўшиб ёзиш чизиқча билан ёзиш, бош ҳарфлар имлоси, бўғин кўчириш қоидалари каби муҳим масалалар ёритилади. Крилл алифбосидаги ўзбек ёзувининг асосий имло қоидалари 1956 йил 4 апрелда тасдиқланган бўлиб, 72 параграф, беш бобдан иборат бўлган. Лотин алифбосига асосланган ўзбек ёзувининг асосий имло қоидалари 1995 йил 24 августда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 339-сонли қарори билан тасдиқланган бўлиб, у 82 параграфдан иборат.

www.arxiv.uz Ўзбек орфографиясининг бир қатор ёзув қоидалари мавжуд. Улардан асосийлари фонетик ёзув, морфологик ёзув, шаклий ёзув қоидаларидир. Фонетик ёзув Бу ёзувга кўра сўз ва қўшимчалар қандай айтилса, шундай ёзилади. Фонетик ёзувда сўзнинг айтилиши ва ёзилиши бир-бирига мос келади. Қуйидаги сўзлар ва унинг қисмлари фонетик ёзув қоидаси асосида ёзилади. 1. Жўналиш келишиги қўшимчалари -ка, -қа, фонетик ёзув қоидаси асосида ёзилади. Чунки унинг ёзилиши айтилишига мос келади: юракка, ўроққа, қишлоққа каби. Жўналиш келишигининг -га қўшимчаси уйга, йўлга, акамга, бизга, юқорига, ёзга, таътилга типидаги сўзларда фонетик ёзув қоидаси асосида ёзилади. Бу сўзларнинг ҳам айтилиши ва ёзилиши бир-бирига мос келади. -га қўшимчаси ишга, мактабга, чапга, ошга, бошга, ўқишга типидаги сўзларда -ка тарзида талаффуз қилинади, ёзувда эса -га шаклида ёзилади. Бу ҳодиса фонетик ёзув қоидаларига тўғри келмайди, яъни бу сўзларнинг ёзилиши ва айтилиши бир-бирига мос эмас. Шунинг учун бу типдаги сўзларни ёзилишида морфологик ёзув қоидасига таянилади. 2. Сўзларга қўшимча қўшилганда сўз ўзагида турлича товуш ўзгаришлари бўлади, яъни ўзакдаги бирор товуш тушиши, товуш алмашиниши, товуш қўшилиши ҳодисаси юз беради. Бу типдаги сўзлар айтилиши ва ёзилиши жиҳатидан бир хил бўлса фонетик ёзув қоидаси асосида ёзилади. Масалан, оғиз, бурун, сингил, кўнгил, ўғил сўзларига эгалик қўшимчалари қўшилганда бир товуш тушиб қолади: оғзим, синглим, бурним, кўнглим, ўғлим . Шунингдек, сайла, ўйла, қишла, бўя , сўра каби сўзларга -в, -қ, қўшимчалари қўшилганда а (я) товушлари о (ё) га айланади: сайлов, ўйлов, қишлоқ, бўёқ, сўроқ каби. Бу хилдаги сўзлар ҳам айтилиши ва ёзилиши бир хил бўлганлиги сабабли фонетик ёзув қоидаси асосида ёзилади. Морфологик ёзув . Бу ёзув қоидаси сўзларни бир хилда, ягона тарзда ёзилишини тавсия этади. Сўз ўзаги ва қўшимчаларни айтилишига мувофиқ

www.arxiv.uz эмас, балки имло қоидаларига мос ҳолда, ягона тарзда ёзиш морфологик ёзувдир. Морфологик ёзувда сўзнинг айтилиши ва ёзилиши бир-бирига мос келмайди. Масалан, ўрин-пайт келишиги қўшимчаси -дан, кўпдан, ишдан, чапдан, матабдан сўзларида -тан шаклида айтилади, бироқ ёзувда эса -дан шаклида ёзилади. Шунингдек, -ди қўшимчаси ўқитди , эшитди, чопди сўзларида -ти айтилади, бироқ умумий тарзда -ди ёзилади. Морфологик ёзув асосий ёзув қоидаси бўлиб, адабий тилда имловий бир хилликни таъминлайди. Ҳозирги орфография қоидаларига кўра жўналиш келишигининг -га қўшимчасини -ка эшитилган шакли ва бошқа қўшимчаларнинг ҳаммаси морфологик қоида асосида ёзилади. Шаклий ёзув. Ўзбек тилида кўплаб бошқа тиллардан кириб ўзлашиб қолган сўзлар мавжуд. Кўпинча бундай сўзларнинг талаффузи билан имлоси мос келмайди. Айниқса, бир қатор сўзларнинг боши ва охирида икки ундош товуш ёнма-ён келади, талаффузда эса улардан олдин, ёки улар орасида битта унли қўшиб айтилади: стол (устал), зеҳн (зеҳин), фикр (фикир), меҳр (меҳир), институт (иниститут), трамвай (тирамвай) каби. Бу типдаги сўзларнинг ёзилишида унинг айтилишига эмас, балки қайси тилдан ўзлашган бўлса, ўша шаклни сақлаб қолишга асосланилади. Бундай ёзув шаклий ёзувдир. Зоология, брошюра, справка, телевизор, труба, каби сўзлар ҳам шаклий ёзув асосида ёзилади. Ўзбек имлосидаги амал қилиниши зарур бўлган муҳим қоидалар қуйидагилар. Қўшимчалар имлоси 1. Кўпчилик сўзларда эгалик қўшимчалари қўшилганда товуш ўзгариши юз бермайди: акам, онанг, укаси каби. Аммо парво, обрў , мавқе, авзо сўзларига I , II шахс эгалик қўшимчалари қўшилганда, бир-й товуши қўшиб айтилади ва шундай ёзилади: парвойим, обрўйим, мавқеим, авзойим каби.

www.arxiv.uz III шахс эгалик қўшимчаси бу сўзларда йи шаклида қўшилади: парвойи, обрўйи, мавқейи, авзойи; худо, мазу, доҳий сўзларида эса -си шаклида қўшилади: худоси, мавзуси, доҳийси . 2. -бон, -боз қўшимчалари -вон, -воз айтилсада, ҳамма вақт -бон, -боз ёзилади: дарвозабон, дорбоз, каптарбоз, масхарабоз . -вачча қўшимчаси ҳамма вақт шундай айтилади ва ёзилади: холавачча, амакивачча. 3. -илла қўшимчаси в ва у товушларидан кейин -улла айтилади ва шундай ёзилади: увулла, лавулла, шовулла, гурулла . 4. Орттирма нисбат ясовчи -дир қўшимчаси жарангли ундош билан тугаган бир бўғинли сўзларга (кел сўзи бундан мустасно), шунингдек, -каз, - қаз қўшимчали орттирма нисбат шаклидан кейин қўшилади: юрдир, урдир, кулдир, ёндир, ёздир, чиздир, ўтказдир, ютқаздир . Қолган барча ҳолларда -тир айтилади ва шундай ёзилади: кестир, келтир, юбортир, чоптир каби. 5. Жўналиш келишиги қўшимчаси -га , чегара билдирувчи -гача, равишдош ясовчи -гач, -гунча, -гани, -гудек сифатдош ясовчи -ган, шунингдек, -гина қўшимчалари қуйидагича ёзилади: а) к ундоши билан тугаган сўзларга бу қўшимчаларнинг биринчи товуши к айтилади ва шундай ёзилади: элакка, тўккани, эккунча, йўлаккача, эккан . б) қ ундоши билан тугаган сўзларга бу қўшимчаларнинг биринчи товуши қ айтилади ва шундай ёзилади: чопиққа, юмшоққина, чиққан, чиққунча, қишлоққача, чиққин каби. в) қолган барча ҳолатларда сўз қандай товуш билан тугаши ва бу қўшимчаларнинг биринчи товуши қандай айтилишидан қатъий назар г ёзилади: баргга, педагогга, буғга, сиғгунча, сиғгудек. Сўзларни қўшиб ёзиш. 1. хона, нома, поя, боп, хуш, ҳам, бахш, кам, умум, ранг, мижоз, сифат, талаб каби сўзлар ёрдамида ҳосил бўлган қўшма от ва қўшма

www.arxiv.uz сифатлар қўшиб ёзилади: дарсхона, арпапоя, оммабоп, хушхулқ, ҳамфикр, оромбахш, камунум, умумхалқ, сутранг каби 2. -ар, -мас қўшимчалари билан тугайдиган қўшма от ва қўшма сифатлар қўшиб ёзилади: ўринбосар, бўрибосар, чўлқувар, ишёқмас. 3. Такрор тақлид сўзларга қўшимча қўшиш билан ясалган сўзлар қўшиб ёзилади: ғирғирак, ҳуйҳуйла, гижгижла, ҳиҳила . 4. Нарсани бошқа бирор нарчага ўхшатиш орқали билдирган қўшма от ва қўшма сифатлар қўшиб ёзилади: қўзиқорин , девқомат, ошқулоқ, бодомқовоқ, қўйкўз, шерюрак, ойболта , ширинсўз, жигарранг . 5. Нарсани унинг ранги, мазаси ва бошқа бирор белгиси асосида билдирувчи сўзлар қўшиб ёзилади: эртапишар, олашақшақ, қизилиштон, аччиқтош, мингоёқ, гўнгқарға, қўллара, мирзатерак . 6. Нарсани бирор мақсадга ишлатилиши учун мўлжалланганлигини билдирувчи сўзлар қўшиб ёзилади: тоққайчи, кирсовун, кўзойнак, белбоғ, носқовоқ, ошқовоқ, музёрар. 7. Нарсани жойга нисбат бериш асосида билдирувчи сўзлар қўшиб ёзилади: тоғолча, чўлялпиз, қашқаргул. 8. Маросим, афсона кабиларни билдирувчи сўзлар қўшиб ёзилади: беточар, кирювди, келинсалом, уртўқмоқ, очилдастурхон. 9. Қаратувчили бирикманинг бир сўзга айланишидан ҳосил бўлган сўзлар қўшиб ёзилади: мигбоши, сўзбоши, олмақоқи, ишбоши, ерёнғоқ, қўлқоп. 10. Иккинчи қисми турдош от бўлган ёки обод сўзи билан ифодаланган жой номлари қўшиб ёзилади: Бекобод, Мирзачўл, Халқабод, Сирдарё, Қусқўрғон, Косонсой, Янгиобод . Лекин иккинчи қисми атоқли от бўлган жой номлари ажратиб ёзилади: Марказий Осиё, Ўрта Чирчиқ, Кўҳна Урганч, Катта Фарғона канали каби. 11. Рус тилидан айнан ўзлаштирилган ёки сўзма-сўз таржима қилинган сўзлар қўшиб ёзилади: фотоаппарат, телекамера, телекўрсатув, сувости, байрамолди.

www.arxiv.uz 12. Қисқартма сўзларнинг барча турлари ва уларга қўшиладиган қўшимчалар қўшиб ёзилади: ТошДУ, ТошПИ, ЎзФА , Мкнинг. 13. Мустақил сўзлар билан ёрдамчи сўзлар орасида товуш ўзгариши юз берса бундай қисмлар қўшиб ёзилади: боролди, ёзолди, келаркан, айтолади каби. 14. Қай сўзи ёқ, ер сўзлари билан ишлатилганда й товуши тушса, бундай сўзлар қўшиб ёзилади: қаёққа, қаерда . Чизиқча билан ёзиш . 1. Жуфт ва такрор с ўз қисмлари чизиқча билан ёзилади. Эл-юрт, уй- жой , бахт-саодат, меҳр-муҳаббат, катта-катта, юра-юра. 2. Жуфт сўздан қўшимча ёрдамида ясалган сўзлар ҳам чизиқча билан ёзилади: бахт-саодатли, уй-жойли, меҳр-муҳаббатли. 3. Жуфт сўз қисмлари орасида -у, -ю юкламалари келса, ундан олдин чизиқча қўйилиб, кейинги сўз ажратиб ёзилади: kеchayu-kunduz, kunduz, baxt-u, saodat, ob-u havo. 4. Етакчи ва кўмакчи феъл бир хил шаклда келса чизиқча билан ёзилади: қўйди-чиқди, олди-берди, борасан-келасан. 5. Белгини кучайтирувчи қип-қизил, сап-сариқ, қоп-қора сифатлари чизиқча билан ёзилади, ( оппоқ сўзи қўшиб ёзилади). 6. Сўзларнинг -ма, -ба қўшимчалари ёрдамида бириккан қисмлари чизиқча билан ёзилади: уйма-уй, кўчама-кўча, дам-бадам, ранг-баранг. 7. Рус тилидан айнан ёки сўзма сўз таржима қилинган сўзлар аслидагидек, чизиқча билан ёзилади: унтер-офицер, киловатт-соат. 8. -чи, -а, (-я), -ку, -у (-ю), да, э, й юкламалари чизиқча билан ёзилади: сен-чи, мен-а, шу-я, келди-ку, яхши-ю, бўлса-да, бор-э, кел-эй, отам-эй . -ми, -оқ (-ёқ), -гина (-кина, -қина) юкламалари сўзларга қўшиб ёзилади: бордими, келдими, бугуноқ, эртагаёқ, яхшигина. 9. Тартиб сонлар араб рақамлари билан ёзилса, -нчи қўшимчаси ўрнида чизиқча қўйилади: 5-синф, 6-уй, 1-сентябрь, 2008-йил.

www.arxiv.uz Тартиб сонни кўрсатувчи рим рақамларидан кейин чизиқча қўйилмайди: XXI аср, V синф. Ажратиб ёзиш 1. Қ ўшма феълнинг қ исмлари ажратиб ёзилади : сарф қ ил , таъсир эт , тамом бўл , ёзиб ол . 2. Кўмакчи ва тўли қ сиз феъллар муста қ ил феълдан ажратиб ёзилади : айтиб бер , олиб кел, ёзиб ол, борган эди , ёзган экан , айтган эмиш . 3. Кўмакчилар ўзидан олдинги сўздан ажратиб ёзилади : шу билан , соат сайин , сен каби , кун бўйи , шу ҳа қ да . Лекин билан ва учун кўмакчиларининг қ ис қ арган - ла , - чун шакллари чизи қ ча билан ёзилади : сен - ла , сен - чун . 4. Ҳамма , ҳар , ҳеч , бир , ҳай , у , бу , шу , ўша сўзлари ўзидан кейинги ва олдинги сўздан ажратиб ёзилади : ҳамма вақт , ҳар ким , ҳеч нима , қай бири , бир нафас , у ер , бу ёққа , шу ерда , ўша ёққа каби . Аммо бирпас, бироз, бирмунча, биратўла, буён сўзлари қўшиб ёзилади. 5. Сифат олдидан келиб, белгининг ортиқ ёки камлигини билдирувчи тўқ, жиққа, тим, лиқ, ранг, оч каби сўзлар ажратиб ёзилади: тўқ қизил, жиққа ҳўл, тим қора, лиқ тўла, ланг очиқ, оч сариқ . 6. Мураккаб сон қисмлари ажратиб ёзилади: ўн беш, бир юз эллик каби. 7. Биринчи қисми чиқиш келишиги, иккинчи қисми жўналиш келишиги шаклида келган бирикмалар ажратиб ёзилади: йилдан йилга, кундан кунга . 8. Белгининг ортиқ даражасини билдирувчи кўпдан кўп, янгидан янги, очиқдан очиқ каби бирикмалар ажратиб ёзилади. 9. Изофали бирикмалар (-и(-ю) қўшимчали) сўзлар ажратиб ёзилади: дарди бедаво, нуқтаи назар, таржимаи ҳол, гули беор . Бу сўзлар таркибида изофа ёзилмаса ёки унинг таркибдаги бирор сўз мустақил ишлатилмаса улар қўшиб ёзилади: гул беор, дардисар . Бош ҳарфлар имлоси 1. Киши исмлари, фамилиялари, тахаллуслар, бош ҳарф билан ёзилади: Ўктам, Ҳалима Алиқулова, Ойбек .

www.arxiv.uz 2. Жой номлари бош ҳарф билан ёзилади: Тошкент, Музработ, Оқтош, Зарафшон, Шимолий Кавказ . 3. Юлдуз ва сайёралар, бошқа осмон жисмларининг атоқли отлари бош ҳарф билан ёзилади: Ҳулкар, Мирриҳ, Марс, Ер, Қуёш, Ой (сайёра номи бўлиб келса) 4. Маданий-маиший ва савдо корхоналарига, адабиёт ва санъат асарларига саноат ва озиқ-овқат маҳсулотларига транспорт воситалари ва сув иншоатлариги қўйилган номлар бош ҳарф билан ёзилади: «Сурхон» (меҳмонхона), «Наврўз» (жамғармаси), «/унча» (болалар боғчаси), «Ўтган кунлар» (романи), «Марс» (шоколади), «Дамас» (автомашинаси), «Пахтакор» (стадиони). 5. Муҳим тарихий сана ва байрамларнинг номлари таркибидаги биринчи сўз бош ҳарф билан ёзилади: Мустақиллик куни, Хотира куни, Наврўз байрами, Биринчи сентябрь . 6. Давлатларнинг давлат олий ташкилотлари ва мансабларининг, халқаро ташкилотларнинг номидаги ҳар бир сўз бош ҳарф билан ёзилади: Ўзбекистон Республикаси, Ўзбекистон Республикаси Президенти, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Раиси, Ўзбекистон Республикаси Олий Судининг Раиси, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти, Жаҳон Тинчлик Кенгаши . Бошқа таркибли номларда жумладан Вазирликлар, идоралар, корхоналар ва ташкилотлар номидаги мансабларни билдирувчи биринчи сўз бош ҳарф билан ёзилади: Бош вазирнинг ўринбосари, Мудофаа вазири, Ёзувчилар уюшмаси. Фанлар академияси, Шарқшунослик институти, Фан ва техника давлат қўмитаси . 7. Давлатнинг олий даражадаги мукофоти номи таркибидаги ҳар бир сўз бош ҳарф билан ёзилади: «Ўзбекистон Қаҳрамони» (унвон), «Олтин Юлдуз» (медал). Бошқа мукофотлар фахрий унвонлар нишонлар номидаги биринчи сўз бош ҳарф билан ёзилади: «Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист», «Соғлом авлод учун» (орден), «Матбаа аълочиси» (нишон).

www.arxiv.uz 8. Гапнинг биринчи сўзи бош ҳарф билан ёзилади: Четларига жийдалар, мажнунтоллар ўсган анҳорга ҳавас билан қаради (А.Қаҳҳор). 9. Шеърий асарларнинг ҳар бир мисраси бош ҳарф билан ёзилади: Ўзбекистон дея аталур, Уни севиб эл тилган олур. 10. Таркибли номларнинг бош ҳарфидан иборат қисқартмалар бош ҳарф билан ёзилади: ВМТ, ДАН, АҚШ. Қисқартма таркибидаги бўғинга тенг бўлган қисмларнинг биринчи ҳарфи бош ҳарф билан ёзилади: ТошДУ, СамДУ, ЎзФА каби. 11. Гапнинг қисмлари қавсли рақам ёки қавсли ҳарф қўйиб саналса, бундай қисмлар кичик ҳарф билан ёзилади. Масалан, сонлар иккига бўлинади: а) бутун сон. б) каср сон . (У.Турсунов ва б. «Ҳозирги ўзбек адабий тили» дарслиги). Бўғин кўчириш 1. Сўзнинг боши ва охирги бўғини бир ҳарфдан иборат бўлса, у биринчи сатрга ҳам қолдирилмайди, иккинчи сатрга ҳам ўтказилмайди: а-бадий эмас, абадий мутола-а эмас, мутола-а, мат-баа, мудофаа . 2. Ўзлашма сўзларнинг бўғини чегарасида келган икки ёки ундан ортиқ ундош ёнма-ён келса, улар кейинги сатрга биргаликда кўчирилади. а) икки ундош ёнма-ён келса, улар кейинги сатрга биргаликда кўчирилади: диа-грамма, моно-графия . б) уч ундош келса, биринчи ундош олдинги сатрда қолдирилиб, қолган икки ундош кейинги сатрга ўтказилади: слин-дрик . 3. Бир товушни кўрсатувчи ҳарфлар бирикмаси (sh, ch, ng) биргаликда кўчирилади: pе-shana, mai-shat, pi-choq, si-ngil, dе-ngiz . 4. Бош ҳарфлардан бўғинга тенг қисм ва бош ҳарфдан иборат қисмлардан, хонали рақамлар сатрдан сатрга бўлиб кўчирилмайди: БМИ, СамДУ, 155, 2008, XXI каби. 5. Ҳарфдан иборат шартли белги ўзи тегишли рақамдан ажратиб кўчирилмайди: «Наврўз-92», «Термиз-16», «Як-40» .

www.arxiv.uz 6. А.Навоий, О.Ёқубов каби қисқартмалар тахаллус ёки фамилиялардан ажратиб кўчирилмайди. 7. в.б (ва бошқалар), ш.к (шу каби) сингари қисқартмалар олдинги сўздан ажратиб кўчирилмайди. Тутуқ белгиси 1. a'lo, ba'zan, ma'yus, ta'zim, ra'y, ta'b, e'lon, e'tibor, e'tiqod, mе'mor, nе'mat, shе'r, fе'l; No`'mon, shu'la каби ўзлашма сўзларда унлидан кейин шу унли товушнинг чўзиқроқ айтилишини ифодалаш учун қўйилади; mo`'jiza, mo`'tadil, mo`'tabar каби сўзларда o` унлиси чўзиқ айтилса ҳам тутуқ белгиси қўйилмайди. 2. in'om, san'at, qat'iy, ma'sul каби ўзлашма сўзларда унлини олдинги ундош товушдан ажратиб айтилишини ифодалаш учун қўйилади. Лексикология Лексикология-грекча «сўз ҳақида таълимот» демакдир. Лексикология тилнинг луғат бойлиги (сўз ва иборалар), уларнинг маъноси, маънонинг ўзгариши, маънонинг кўчиши, сўзларнинг шакл ва маъно муносабатлари, сўзларнинг бир маънолиги ва кўпмаънолиги, тилнинг луғат таркиби каби луғавий бирликлар билан боғлиқ хусусиятларини ўрганади. Лексикологиянинг семасиология (сўз ва ибораларнинг маъно хусусиятларини текширувчи) ва этимология (сўзларнинг келиб чиқишини текширувчи) соҳалари мавжуд. Тилнинг луғат таркиби (сўз ва иборалар) тил воситаси сифатида маълум маъно англатувчи бирлик, нутқ воситаси сифатида у нутқнинг маъно англатувчи энг кичик қисмини ташкил этади. Сўз ва иборалар мураккаб тил ҳодисаси ҳисобланиб, ўзига хос кўпгина хусусиятларга эга. Чунончи, ижтимоий ҳаётда юз берадиган ўзгаришлар энг аввал тилнинг луғат таркибида ўз ифодасини топади. Сўз ва унинг маънолари Сўз гапнинг маъно ва грамматик хусусиятга эга бўлган энг кичк қисмидир. Тил элементи сифатида сўз маъно англатувчи бирликдир. Сўзнинг

www.arxiv.uz борлиқдаги нарса, предмет ёки ҳодисани ифодалаши унинг маъносидир. Масалан, китоб, тош гул маълум предметларни англатса; яхши, катта , белгини; ўқимоқ, юрмоқ, ишламоқ ҳаракат маъноларини англатади. Сўз луғавий маънодан ташқари нарса ёки шахсга кишининг ижобий ёки салбий маносабатларини ҳам билдиради. Бундай сўзлар услубий бўёқдор сўзлар дейилади. Масалан, чеҳрасидан нур ёғилади гапидаги чеҳра сўзи ижобий маъноли, одамнинг турқи шунча совуқ бўладими? Гапидаги турқ сўзи салбий маъноли сўздир. Кўринадики, қандай муносабатларни ифодалашига кўра сўзлар икки хил: 1. Ижобий маъноли сўзлар: чеҳра, жамол, порлоқ, доно, мард, сахий, билимдон, кучли, жилмаймоқ, меҳнаткаш ва бошқалар. 2. Салбий маъноли сўзлар: афт, турқ, хира, нодон, номард, бахил, билимсиз, иржаймоқ, дангаса ва бошқалар. Ижобий ва салбий маъноли сўзлар асоан синоним (маънодош) сўзлар доирасида бўлади. Масалан, «кулмоқ» тушунчасини ифодаловчи кулди, жилмайди, табассум қилди -ижобий; иржайди, тиржайди, ишшайди салбий маъноли сўзлардир. Ижобий ва салбий маънолар иборалар доирасида ҳам мавжуд. Масалан, «емоқ» тушунчасини ифодаловчи танавул қилмоқ , татиб кўрмоқ бирикмалари ижобий муносабатни, паққос тушурмоқ, уриб олмоқ бирикмалари салбий муносабатларни билдиради. Шунингдек, тилда синоними мавжуд бўлмаган сўзлар орқали ҳам ижобий ва салбий муносабатлар ифодаланади. Масалан, ҳурматли, доно, қадрли, ширин, устоз, жиддий, заҳматкаш, ишчан сўзлари ижобий маънони англатса, ҳурматсиз, нодон, аччиқ, енгилтак, ишёқмас, қўрқоқ, ландавур кабилар салбий муносабатларни англатади. Сўзлардаги услубий бўёқдорликнинг ҳосил бўлиши қуйидагича: 1. Сўз ифода хусусиятига кўра услубий бўёқдор бўлади. Масалан, бўйчан -ижобий, дароз -салбий; билимли ижобий, кўрсавод -салбий.

www.arxiv.uz Шунингдек, чиройли, хушбичим, бежирим, нозанин, ёқимли -ижобий, бадбуриш, найнов, қилтириқ, сатанг -салбий бўёқдор сўзлардир. 2. Сўзларга турли қўшимчалар қўшилиши орқали услубмй бўёқдорлик ҳосил бўлади. Масалан, бола, қиз, келин, қуш -услубий бўёқсиз; болача, қизгина, келинчак, қушча -услубий бўёқдор. Бу сўзлардаги услубий бўёқдорлик ушбу сўзлардаги қўшимчанинг кичрайтириш-эркалаш маъноларини ифодаланиши билан боғлиқ. Шунингдек, қариндошлик билдирувчи сўзларга, киши исмларига жон, бек, хон, бой сўзлари қўшилганда ҳам услубий бўёқдорлик вужудга келади: Амакижон, Азизбек, Нафисахон каби. 3. Сўзларни кўчма маъноларда ишлатиш натижасида ҳам услубий бўёқдорлик вужудга келади. Масалан, -Хўш, хўрозлар -маъсуд чапаниларни исканжага тобора қаттиқроқ ола бошлади (Ҳ./улом). Комиланинг кўнглига ҳеч нарса сиғмаган шундай кунларда анови елим ҳам жонига тегди келавериб (А.Мухтор). Ушбу гаплардаги хўрозлар, елим сўзлари кўчма маъно орқали услубий бўёққа эга бўлган. Сўзлар фақат луғавий маъносига кўра услубий бўёқдор бўлмасдан, нутқ кўринишларига хосланганлигига кўра ҳам услубий бўёқдор бўлади. Нутқ кўринишларига хосланган ёки хосланганлигига кўра сўзлар икки хил: а) умумистеъмол сўзлар; б) услубий сўзлар. Умумистеъмол сўзлари нутқнинг барча турларида қўлланиладиган, шунингдек, кенг халқ оммаси томонидан кундалик турмушда кенг қўлланиладиган сўзлардир. Бундай сўзлар кенг истеъмол сўзлари, нейтрал сўзлар, фаол сўзлар деб ҳам юритилади. Масалан, ота, она, бор, кел, тур, емоқ, ичмоқ, бормоқ, нон, туз, сув, ер, тош, кўз, бош, қош, бир, беш, оқ, қора, яхши, ёмон, тез, секин, мен ва бошқалар. Умумистеъмол сўзлари барча нутқ услубларида ишлатилади, шунинг учун услубий чегараланмаган сўзлар ҳам дейилади. Услубий сўзлар нутқнинг баъзи турлари учун хос. Масалан, айём, башар, осуда, васл, висол, диёр, ёноқ, дудоқ, ўлка, мужда, маскан, буткул

www.arxiv.uz каби сўзлар бадиий нутққа хос бўлса дароз, найнов, сўққабош, шилқим, тирмизак, қойилмақом, дўндирмоқ, вайсамоқ каби сўзлар оғзаки нутққа хосдир. Шунингдек, ғазал, рубойи, туюқ, шеър, достон (адабиётшуносликка оид), товуш, ҳарф, сўз, қўшимча, эга, кесим (тилшуносликка оид), призма, конус, пирамида (геометрияга оид) жисм, фазо, мувозанат, текислик, тебраниш, масса (физикага оид) атамалар-илмий нутққа хос сўзлардир. Сўз маъносининг ўзгариши Сўзлар бир маъноли ва бирдан ортиқ маъноларни англатиши мумкин. Бир маънони англатган сўзлар бир маъноли (моносемантик), бир неча маънони англатадиган сўзлар кўп маъноли (полисемантик) сўзлар дейилади. Бир маъноли сўзларга қуйидагилар киради: 1. Неологизм (янги пайтда бўлган сўзлар). Бундай сўзлар кундалик турмушда янгидан пайдо бўлган нарса, тушунчаларни ифодалайди. Улар янгилик бўёғига эга бўлганлиги учун ҳам бир маънода ишлатилади: тадбиркорлик, бизнес, фермер, менежмент, акция, сармоя, инвестиция каби. Неологизмлар фаоллашиб ўзининг янгилик бўёғини йўқотиши ва тилдаги сўзлар қаторига ўтиши мумкин. 2. Касб-ҳунарга оид сўзлар (профессионализмлар). Маълум касб- ҳунарга: деҳқончилик, чорвачилик, темирчилик, кулолчилик ва бошқа соҳаларга оид сўзлар: эриш, арқов (тўқувчиликка) қирқим, тўл (чорвачиликка), шудгор, молалаш (деҳқончиликка) оид сўзлардир. 3. Атамалар (терминлар). Фан ва техника соҳасидаги аниқ тушунчаларни ифодалайдиган сўзлар атамалар дейилади: қўшиш, айириш, илдиз, синус (математик атамалар), кислород, азод, водород (кимё атамалари) каби. Атамаларни ўрганадиган соҳа атамашунослик (терминология) дейилади. Атамалар аниқ тушунчаларни ифодалаганлиги учун бир маънода қўлланилади. Сўзнинг бир маъноли ёки кўпмаънолилигини нутқ белгилайди. Сўз гапдан ташқарида қайси маънони англатса, гап ичида ҳам шу маънони

www.arxiv.uz ифодаласа, бу сўзнинг бош маъноси ҳисобланади. Масалан, юлдуз сўзининг осмон жисмини ифодалаши унинг бош маъноси «футбол юлдузи» маъносида қўлланилиши унинг ясама маъносидир. Ясама маъно бош маънонинг тараққиёти билан ҳосил бўладиан маънодир. Масалан, эшикни очмоқ бирикмасида очди сўзининг бош маъноси ифодаланан бўлса, кўнглини очди, китобни очди бирикмаларида ясама маъно ифодаланган. Тилдаги сўзларнинг катта қисми кўп маъноли сўзлар ҳисобланади. Кўп маънолилик асосан сўзнинг янги маъно ифодалаши натижасида пайдо бўлади. Масалан, кўз, бош, қулоқ, оғиз ўз маъносида инсон аъзоларини билдирса, ясама маъносига кўра узукнинг кўзи, бош ҳисобчи, шишанинг оғзи каби маъноларни ҳам ифодалайди. Кўп маъноли сўзлар қанча маънога эга бўлса ҳам, бу маънолар ўзаро бир-бири билан боғланган бўлади. Чунончи, кўз сўзининг одамнинг кўзи, узукнинг кўзи, дарахтнинг кўзи маънолари ўхшашлик хусусиятларига кўра бир-бири билан боғлиқ. Шу хусусияти билан кўп маъноли сўзлар омонимлардан фарқланади. Сўзнинг бош маънодан ташқари бошқа маъноларда қўлланилиши сўздаги маъно тараққиёти билан боғлиқ. Бундай маъно тараққиётига олиб келувчи воситалардан бири-сўз маъносининг кўчишидир. Ўзбек тилида сўз маъноси кўчишининг қуйидаги усуллари мавжуд: метафора, метонимия, синекдоха, вазифадошлик, киноя. Метафора. Метафора-грекча «кўчириш» демакдир. Бирор предмет, белги, ҳаракат, ҳодисанинг номини нисбий ўхшашлиги асосида бошқасига кўчиши метафора дейилади. Метафора йўли билан маъно кўчишида предмет, нарса, ҳодиса учун умумий бўлган бир белги (ранги, шакли, кўриниши) мавжуд бўлиб, шу белгининг ташқи ўхшашлиги асосида маъно кўчади. Масалан, бурун сўзининг одамнинг бурни, кеманинг бурни, чойнакнинг бурни каби маъно кўчишларида ташқи ўхшашлик, юз қисмидан олдинга бўртиб чиқиб турганлик асос бўлган. Кўз сўзининг одамнинг кўзи, узукнинг

www.arxiv.uz кўзи, ёғочнинг кўзи каби маъно кўчишлари учун шаклий ўхшашлик асос бўлган. Метафора йўли билан маъно кўчишида баъзан предметлар ўртасида ўхшашлик мавжуд бўлмайди. Масалан, аччиқ пиёз, аччиқ ҳақиқат; совуқ ҳаво, совуқ гап: қизил китоб, қизил гул: пишмаган овқат, пишмаган одам каби. Бу хилдаги маъно кўчиши мантиқиий мувофиқликка асосланган бўлади. Метафора асосан инсон тана аъзоларини ифодаловчи: қўл, бет, бурун, кўз, оғиз, қулоқ, тиш, оёқ каби сўзлар, шунингдек, ҳайвон ёки парандаларнинг бирор аъзоси номи: дум, қанот, тумшуқ; ўсимликларнинг бирор қисми: илдиз, томир; кийим-кечак ва уларнинг бирор қисми номи: ёқа, этак, жияк; турли ҳаракат, белги номлари; чиқмоқ, олмоқ, чўкмоқ, саваламоқ, йиқилмоқ, тушмоқ; кўмакчилар: ост, уст, орқа, ўнг, чап, томон каби сўзлар орқали вужудга келади. Метонимия. Метонимия-грекча «қайта номлаш», «алмаштирмоқ» демакдир. Предмет ва ҳодисаларнинг ўзаро макон ва замонда боғлиқлиги асосида бирининг номини иккинчисига кўчиши метонимия дейилади. Маъно кўчишининг бу усулида предметлар ўртасида ташқи ва ички ўхшашлик бўлмайди. Бироқ предметлар орасида алоқадорлик, бир-бири билан боғлиқлик мавжуд бўлади. Масалан, бир пиёла ичдим гапида пиёла билан чой ўртасидаги боғлиқлик-чойни пиёлага қуйилиши асосида чой сўзи ўрнида пиёла сўзи қўлланилган. Маъно кўчишининг бу усулида нутқда битта сўз туширилади: Фузулийни олдим қўлимга (Фузулийнинг асарини), бир коса едим (бир коса овқат), зал оёққа турди (залдаги одамлар), Йигирма бешга кирди (йигирма беш ёшга) кабилар метонимия йўли билан маъно кўчишидир. Метонимия асосида маъно кўчиши предметлар ўртасидаги қуйидаги боғлиқликлар асосида бўлади: 1. Муаллиф ва унинг асари, асарлар ва унинг жанри ўртасидаги боғлиқликка: Навоийни ўқидим, «Ўтган кунлар» ни (романи) ўқидим .

www.arxiv.uz 2. Ўрин-жой боғлиқлиги асосида: қишлоқ кўчиб кетган, хона жим- жит . 3. Идиш ва унга алоқадор предметлар боғлиқлигига: бир қозон пиширмоқ (овқат), бир чойнак ичмоқ (чой), бир сатил келтирмоқ (сув), бир тандир ёпмоқ (нон). 4. Ўрин-жой номи билан, ўрин-жой сўзи ўртасидаги боғлиқликка: «Баҳор»га бормоқ (кинотеатрга), «Ўзбекистон»да тунадим (меҳмонхона), Тошкентга кетмоқ (Тошкент шаҳрига) каби. 5. Замон муносабатига кўра: Беш йилликни уч йилда бажармоқ (беш йиллик режаларни), етмишга кирмоқ (ёшга) каби. Синекдоха. Синекдоха-грекча «бирга англамоқ» демакдир. Қисм орқали бутунни ёки аксинча бутун орқали қисмнинг ифодаланиши синекдоха дейилади. Масалан, тирноқ сўзининг «бола» маъносида бош, туёқ сўзларининг «қўй», «сигир» маъносида ишлатилиши қисм орқали бутунни ифодалашдир. Қўл сўзининг бармоқ (қўлидаги узугим), қўй сўзининг (қўйнинг териси-қўй телпак) маъноларида қўлланилиши бутун билан қисмнинг ифодаланишидир. Олма, ўрик, нок, беҳи, жийда, узум каби мева номлари орқали дарахтни ифодалаш, шунингдек, самовар (чойхона), эшик (уй) кабилар ҳам синекдоха орқали маъно кўчишидир. Вазифадошлик . Бир предмет вазифасини иккинчи бир предмет бажариши асосида ном кўчиш вазифадошлик дейилади. Маънонинг бу усулда кўчиши метафорага ўхшаб кетади. Бироқ бу усулдаги маъно кўчиши предметлар орасидаги ташқи ва ички ўхшашликка эмас, балки вазифавий ўхшашликка асосланади. Масалан, қанот (қушнинг қаноти, самолётнинг қаноти), ўқ (ёй ўқи, замбарак ўқи) каби. Вазифадошлик фақат от туркумига хос ҳодисадир. Киноя . Сўзни тескари маънода қўллаш киноя дейилади. Киноя билан айтилган сўзлар қўштирноққа олинади. Сўзнинг шакл ва маъно муносабатига кўра турлари

www.arxiv.uz Тилдаги сўзлар маъноси ёки шаклига кўра бир-бирига алоқадор бўлади. Маъно муносабатига кўра сўзлар: маънодош, (синоним), зид маъноли (антоним), шакл муносабатига кўра эса: шаклдош ва талаффуздош (пароним) сўзларга бўлинади. Маънодош сўзлар (синоним). Синоним грекча-«бир ном» демакдир. Бирдан ортиқ сўзларнинг бир маънони англатишидан синонимлар ҳосил бўлади. Шакли ҳар хил бўлиб, бирлаштирувчи маъноси бир хил бўлган сўзлар синонимлар дейилади. Бундай сўзлар айнан бир маънони ифодаласа-да, турли маъно нозикликларига ҳам эга бўлади. Масалан, бет, афт, башара, чеҳра, жамол синонимлари учун «юз» маъносининг ифодаланиши бирлаштирувчи маъно. Ушбу сўзлардан бет, афт, башара «юз» маъносининг салбий, чеҳра, жамол ижобий ҳолда ифодалаши шу сўзлардаги маъно нозикликларидир. Синонимларнинг кетма-кет қўйилиши синонимик қатор (синонимик уя) дейилади. Синонимик қатор камида иккита сўздан ташкил топади. Масалан, одам, киши, инсон; чиройли, зебо, барно, юрт, ватан, ўлка, диёр. Синонимик қатордаги бир сўз бошқаларига кўра кўп ишлатилади. Масалан, юрт, ватан, ўлка, диёр сўзларидан ватан сўзи бошқаларига нисбатан кўп қўлланилади. Синонимик қатордаги бундай сўз доминанта (бош сўз) дейилади. Синонимик қатордаги сўзлар қуйидаги хусусиятлари билан ўзаро фарқланади: 1. Эмоционал бўёқдорлиги билан. Сўзлардаги эмоционал бўёқдорлик икки хил: ижобий бўёқ: жилмайди, танавул қилди, бўйчан, одобли, билимли. 2. Бирор нутқ услубига хослиги билан. Масалан, осмон -умумнутққа хос, само -бадиий нутққа хос, фалак -сўзлашув нутқига хос.

www.arxiv.uz 3. Адабий тилда қўлланилиши ёки қўлланмаслиги билан. Масалан, одам, инсон, башар синонимларидан башар; қуёш, шамс синонимларидан шамс адабий тилда қўлланилмайди. Нутқда фақат бир маъноли сўзлар эмас кўп маъноли сўзлар ҳам бошқа сўзлар билан бир неча маънода синоним бўла олади. Синонимларнинг нутқий вазифалари қуйидагилар: 1. Синонимлар нутқда фикрни аниқ ва мақсадга мос ифодалаш вазифасини бажаради. 2. Фикрда ортиқча сўз такрорини олдини олади. 3. Адабий тилни бойитади. Ўзбек тили синонимларга бой тилдир. Синонимларнинг кўплиги тилнинг бойлиги бўлиб, бир маънони турли даражаларда ифодалаш имконини беради. Масалан, «қарамоқ» тушунчасини ифодаловчи тикилиб қолди «узоқ қарамоқ», қиё боқди «бир қараб қўймоқ», зимдан кузатди «яширинча қарамоқ» каби маъноларни ифодалаган. Синонимлар қуйидаги турларга бўлинади: 1. Луғавий синонимлар. 2. Грамматик синонимлар. 3. Луғавий-фразеологик синонимлар. 4. Услубий синонимлар. 1. Луғавий синонимлар. Сўз ва ибораларнинг ўзаро синоним бўлиши луғавий синонимлар дейилади. Луғавий синонимлар доирасида сўзлар: мард, жасур, ботир; якка, ёлғиз, танҳо; иборалар: ҳафсаласи пир бўлди, қўлини қўлтиғига урди ўзаро синоним бўлади. Луғавий синонимлар 2 хил бўлади: 1. Тўлиқ синонимлар. 2. Маънавий синонимлар. Синоним сўзлар маъноси ва ишлатилиши жиҳатидан фарқланмаса тўлиқ синоним дейилади. Масалан, тилшунос-лингвист; жуда-ғоят-ғоятда .

www.arxiv.uz Синонимлар ўзаро маъно қирраси билан фарқланса, маънавий синоним дейилади. Масалан, катта, йирик сўзлари «катталикни» ифодалайди. Бироқ катта сўзи катта нарсаларнинг катталигини (катта бино), йирик сўзи эса кичик нарсаларнинг катталигини (узумнинг доналари йирик-йирик) билдиради. Шунингдек, ҳўл, шалаббо; нотўғри, хато; юрак, қалб каби. 2. Грамматик бирликларнинг (қўшимчалар, гапларнинг) синоним бўлиши грамматик синонимлар дейилади. Масалан, -яп, -ётир , моқда қўшимчали сўзлар келаяпти, келаётир, келмоқда қўшимчалар синонимлигидир. Бу китобни ўқишим керак , Бу китобни ўқимасам бўлмайди содда гаплар доирасида синоним бўлса, Тонг отди ва йўловчилар йўлга тушдилар. Тонг отгани учун йўловчилар йўлга тушдилар гаплари қўшма гаплар доирасидаги синонимлардир. 3. Сўз билан сўз бирикмалари ўзаро синоним бўлса, луғавий- фразеологик синоним дейилади: айёр-илонни ёғини ялаган, хурсанд-оғзи қулоғида, аччиқланди-тепа сочи тикка бўлди . 4. Синонимлар услубий бўёқ жиҳатдан фарқланса услубий синонимлар дейилади: кулмоқ, жилмаймоқ, тиржаймоқ, бош калла, юз, башара, чеҳра каби. Синонимик муносабатлар бир сўз туркуми доирасида бўлади. Синонимлар асосан тилнинг ички имконияти асосида, шунингдек бошқа тиллардан сўз ўзлаштириш асосида вужудга келади. Антонимлар . Қарама-қарши (зид) маъноларни билдирадиган сўзлар антонимлар дейилади. Масалан, катта-кичик, яхши-ёмон . Антонимлик муносабатлари асосан белги билдирувчи сўзларда бўлади. Шу боисдан антонимлар асосан сифат: оқ-қора, яхши-ёмон, узун-қисқа ҳамда равиш: эрта-кеч, яқин-йироқ туркумларига хосдир. Антонимлар қисман от туркумида ҳам учрайди. Масалан, уруш-тинчлик, дўст-душман . Тилдаги барча сўзларнинг антоними бўлавермайди. Чунончи, сон, олмош, модал сўз, ёрдамчи сўзларда антонимик муносабатлар мавжуд эмас.

www.arxiv.uz Сўзлар асл маъносига кўра, шунингдек кўчма маъносига кўра антоним бўлиши мумкин. Масалан, иссиқ-совуқ (асл маъносига кўра), иссиқ (ёқимли- истараси иссиқ), совуқ (ёқимсиз турқи совуқ) кўчма маъноларига кўра ҳам антонимдир. Кўп маъноли сўзлар ҳам ҳар бир маъноси билан бошқа сўзларга антоним бўлиши мумкин. Масалан, оғир сўзи бир маъноси билан енгил сўзига, бошқа маъноси билан эса қийин сўзига (унга оғир бўлди) антоним бўла олади. Антонимлар жуфт ҳолда қўлланилади. Антонимлар ёрдамида бадиий адабиётда тазод санъати ҳосил бўлади. Чархи кажрафторининг бир шевасидан доғман Айшни нодон суриб, кулфатни доно тортадур. (Фурқат) Байтдаги нодон-доно антонимлари ёрдамида тазод санъати яратилган. Омонимлар. Талаффузи ва ёзилиши (шакли) бир хил, маъноси ҳар хил бўлган сўзлар омонимлар дейилади. Масалан, олма (мева) олма (бирор нарсани олмаслик); от (ҳайвон), от (ташла); суз (овқатни), суз (сувда). Омонимлар асосан бир хил туркумдаги сўзлардан ҳосил бўлади. Масалан, сузди (сувда), сузди (овқатни)-феъл туркуми. Баъзан омонимлар ҳар хил туркумдаги сўзлардан ҳам ҳосил бўлади: от (исм), от (ҳайвон)-от туркуми, от (ташла)-феъл туркуми. Омоним сўзларда қўшимчалар қўшилганда уларнинг бир қисми (бир туркумдаги сўзлар) омонимлик хусусиятини сақлайди. Аммо баъзиларида (бошқа туркумдаги сўзларда) омонимлик хусусият йўқолади. Масалан, отим (исмим), отим (ҳайвоним) омонимлик хусусият сақланган, от (ҳаракат) бу қўшимчани қабул қилмайди ва омонимлик хусусият йўқолади. Шунингдек омоним сўзлар асосида ҳам омонимлар ҳосил бўлади: суз (сувда), суз (овқатни)- сузма (қатиқ), сузма (ҳаракат); ол (қизил), ол (олмоқ)- олма (мева), олма (ҳаракат). Омонимлар ва кўп маъноли сўзлар бир-бирига ўхшаш. Чунки уларда кўринишда битта шакл бўлади. Бироқ омонимлар ҳар бир маъносига кўра

www.arxiv.uz битта сўзни ташкил қилса, кўп маъноли сўзлар эса ҳамма маъноларига кўра битта сўзни ташкил қилади. Масалан, бош сўзи нечта маъноси бўлса ҳам бир сўз. Ўт ўзи эса ҳар бир маъносига кўра бир сўздир. Шунга кўра омонимлар кўп маъноли сўзлардан асосан қуйидагича фарқланади. Кўп маъноли сўзларнинг маънолари ўзаро бир-бири билан боғлиқ. Масалан, бош сўзидаги тоғнинг боши , одамнинг боши , йўлнинг боши каби маъноларнинг боғлиқлиги бош қисмнинг (битта нуқтанинг) ифодаланишидир. Омомнимларда эса маъно ўзаро боғлиқ бўлмайди. Масалан, ўт сўзидаги «олов», «майса», «ўтмоқ», бошқа-бошқа маънолардир. Шунга кўра бу маъноларнинг ҳар бири учун ўт сўзи алоҳида сўздир. Омонимлар бадиий адабиётда туюқ жанрини вужудга келтиради. Шам янглиғ ёнадур бошимда ўт Кўз ёшимдан ер юзида унди ўт Қон ёшим қилди йўлингни лолазор Мунча тақсир айладим, қонимдан ўт (А.Навоий) Омонимлардан бадиий адабиётларда, айниқса аскиячиликда сўз ўйини сифатида фойдаланилади. Бадиий асарлада тажнис санъати омонимлар ёрдамида яратилади. Паронимлар . Талаффузи бир-бирига ўхшаш, шакли ва маъноси бошқа- бошқа бўлган сўзлар паронимлар дейилади. Паронимларда сўз маъносини ўзгаришда бир ҳарф асос бўлади. Масалан, аср-асир, азм-азим, шох-шоҳ, ёд- ёт, ёндош-ёндаш, абзал-афзал, хол-ҳол, амр-амир . Тилнинг луғавий бирликлари Тилнинг луғавий бирликлари турли-туман хусусиятларга эга бўлиб, муайян хусусиятларига кўра турлича тасниф қилинади. Нутқда кўп ёки кам қўлланилишига кўра сўзлар икки хил: фаол ва нофаол .

www.arxiv.uz Кундалик турмушда доимий қўлланиладиган сўзлар фаол сўзлар дейилади. Масалан, бор, кел, юр, тур, мен, сен, ким, нима, қанча, қандай, одам, дарахт ва б. Бундай сўзлар нутқнинг ҳамма турида, шунингдек барча тоифадаги кишилар нутқида қўлланилади. Шунинг учун бу сўзлар қўлланиш доираси чегараланмаган ёки умумистеъмол сўзлари ҳам деб юритилади. Кундалик турмушда кам ишлатиладиган ёки нутқнинг бирор тури учун хос бўлган сўзлар нофаол сўзлар дейилади. Масалан, само, башар, туғ, подшоҳ, қул, тахт . Бу турдаги сўзлар нутқнинг барча турларида ва ҳамма кишилар нутқида ишлатилмайди. Шунинг учун улар қўлланиш доираси чегараланган ёки услубий сўзлар ҳам деб юритилади. Нофаол сўзларга қуйидагилар киради. Эскириб қолган сўзлар, шевага хос сўзлар, атамалар, касб-ҳунарга оид сўзлар, неологизмлар (янги сўзлар). Эскириб қолган сўзлар . Кенг истеъмолда қўлланилмайди, бадиий асарларда, луғатларда учрайдиган сўзлар эскирган сўзлар дейилади. Эскирган сўзлар икки хил: а) архаик сўзлар; б) тарихий сўзлар; Тилда синоними мавжуд бўлиб, ўзи эскириб қолган сўзлар архаик сўзлар дейилади. Архаик сўзлар бугунги кунда ҳам мавжуд бўлган нарсани англатади: ёноқ (юз), ол (қизил), чечак (гул), само (осмон), битмоқ (ёзмоқ). Архаик сўзлар бадиий асарларда ўтмишга хосликни ифодалаш учун қўлланилади ва нутққа кўтаринки руҳ беради. Ўтмишдаги нарса ва тушунчаларнинг номи бўлиб, ҳозирги кунда эскириб қолган сўзлар яқин ўтмишга хос бўлади: тахт, каниз, қози, ясовул, қаландар, доруға, қалқон, булбулға, ёрғучоқ, чарх каби. Тарихий сўзлар ҳам бадиий асарларда тарихиий воқеа-ҳодисаларни аниқ ёритиб бериш учун қўлланилади. Шевага хос сўзлар (диалектизмлар). Қўлланиш доираси чегараланган, яъни айрим маҳаллий шеваларда ишлатиладиган сўзлар шевага хос

www.arxiv.uz сўзлардир. Шевага хос сўзлар тилнинг маҳаллий кўринишидир. Масалан, ул (ўғил), ҳўжак , гўсала (бузоқ), мўрча (чумоли, ҳаммом), занги, шоти (норвон), такия (ёстиқ), довучча (ғўра, ўрик), сапча (пишмаган қовун). Шевага хос сўзларни шевашунослик ўрганади. Ўзбек тили шевалари 3 га бўлинади. 1. Қорлуқ-чигил-уйғур шевалари. Бу гуруҳга шаҳар шевалари (Тошкент, Фарғона, Андижон, Наманган) киради. 2. Ўғиз шевалари. Хоразм, Қорақалпоғистон ва Туркманистон ўзбеклари шу гуруҳга мансуб. 3. Қипчоқ шевалари. Бу шевага мансублар й товушини ж тарзида айтишади. Шунинг учун ж ловчилар деб юритилади. Ҳозирги ўзбек адабий тили Тошкент, Фарғона шеваларига асосланган. Шевага хос сўзлар бадиий асарларда маълум жойга хосликни ифодалаш, асар персонажларининг ўзига хос нутқини бериш мақсадида қўлланилади. Улар бадиий асарлар орқали адабий тилга ўтиб, кенг истеъмол сўзига айланиши мумкин. Ўзлашма сўзлар . Сўзлар тилнинг ўзига хослиги ва бошқа тиллардан кирганлигига кўра иккига бўлинади: а) ўз қатлам; б) ўзлашма қатлам. Асли шу тилнинг сўзи бўлган сўзлар ўз қатлам сўзларидир: бош, қош, кўз, ол, бер, қўй, кел, кет, бек каби. Ўз қатлам сўзлари қуйидаги хусусиятларга эга: кўп маънолилик ўз қатламга хос бўлади, мавҳум тушунчаларни билдирмайди, бир, икки, қисман уч бўғинли сўзлардан иборат бўлади, икки ва ундан ортиқ унли ва ундош ёнма-ён келмайди, сўз ўзаги талаффуз қилинганда товуш ўзгариши юз бермайди. Масалан, Самарқанд , ғишт сўзлари талаффуз қилинганда товуш тушади, мактаб сўзи талаффуз қилинганда б товуши п га айланади. Демак булар ўзлашма сўзлардир. Тилдаги феъллар, сонлар, тақлид сўзлар ўз қатламга хос бўлади. Бошқа тиллардан кирган сўзлар ўзлашма сўзлар дейилади. Масалан, парта, перо, бокс, солдат-рус тилидан, каптар, гўшт, ғишт, гул , пешона -

www.arxiv.uz форс-тожик тилидан, кимё, таълим, муаллим, китоб-араб тилидан ўзлашган сўзлардир. Иборалар Иборалар (турғун бирикма) тилда бир қолипга тушиб, қотиб қолган луғавий бирликлардир. Иборалар камида иккита мустақил сўзнинг бирикувидан ташкил топади. Масалан, оғзи қулоғида, дўпписи яримта, жаҳли чиқди, тепа сочи тикка бўлди каби. Иборалар таркибидаги сўзларни алмаштириш, тушириб қолдириш мумкин эмас. Иборалар таркибидаги сўзлар ўз мустақил маъносини йўқотиб, бир бутун ҳолда кўчма маъно ифодалайди. Масалан, тепа сочи тикка бўлди (аччиқланди), капалаги учди (қўрқди), оғзининг таноби қочди (хурсанд). Иборалар оддий бирикмадаги сўзларга шаклан ўхшаб қолиши юмумкин. Масалан, оёғини тиради -ўз маъносида эркин бирикма, оёғини тиради «кўнмади» маъносида турғун бирикма. Шунингдек, қўли очиқ «сахий» (турғун бирикма) қўли очиқ «панжалари ёйилган» (эркин бирикма), тарвузи қўлтиғидан тушди бирикмаси ҳам турғун ва эркин бирикма маъноларини ифода этади. Иборалар сўз бирикмаси шаклида: бўзчиннг мокисидай, қўл кўтармоқ, ўзига келмоқ . Гап шаклида: кўнгли ёришди, иши ўнгидан келди каби ифодаланади. Иборалар қуйидаги хусусиятларга эга. 1. Иборалар тилда тайёр ҳолда мавжуд бўлган луғавий бирликлардир. 2. Иборалар гапда бир гап бўлаги бўлади. 3. Иборалар кўчма маъно ифодалагани учун образлиликка бой. Шу сабабдан нутқни ифодалаш ва таъсирчан қилади. 4. Иборалар бадиий ва сўзлашув услубларида қўлланилади. Тилда худди иборалардек тайёр ҳолда қўлланиладиган, бир қолипга тушиб қолган бошқа бирликлар ҳам мавжуд. Улар мақолалар ва маталлар.

www.arxiv.uz Иборалар, мақол ва маталлар бирикма ҳолида бўлиб, ўзгартириш мумкин бўлмаганлиги учун барқарор бирикмалар дейилади. Тасвирий ифода Предмет, нарса-ҳодисанинг муҳим хусусиятлари орқали ифодаланиши тасвирий ифода дейилади. Масалан, оқ олтин-пахта, дала маликаси- маккажўхори, бунёдкор-қурувчи. Тасвирий ифода нарса-ҳодисани образли ифодалаш асосида вужудга келади. Бундай ифодалар нутқий таъсирчанликни таъминлаш, нутқ жараёнида сўзларни такрорламаслик имконини яратади. Тасвирий ифода асосан от ва сифат туркумидаги сўзлардан ташкил топади.

Похожие

Нутқ маданияти фанининг мақсад ва вазифалари. Тил ва нутқ тушунчаси. Туркий тиллар

Тил ва нутк

Ёзув ва унинг тарихий боскичлари

Грамматика ва тугри ёзув методикаси

Тил ва маданият тил - миллатнинг тарихий-маданий мероси