Тemuriylar davrida tilshunosligi - Лингвистика - Рефераты

Тemuriylar davrida tilshunosligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

25.146484375 KB

Тemuriylar davrida tilshunosligi Reja: 1 . Alisher Navoiy va o’zbek adabiy tili. 2. Alisher Navoiy – chog`ishtirma (konstrastiv) tilshunoslikning asoschisi. 3.“Muhokamatul-lug`atayn” asarining yaratilishi tarixi. 4. Alisher Navoiyning lingvistik qarashlari. 5. Z.M.Boburning lingvistik qarashlari .

Buyuk mutaffakir shoir Alisher Navoiy uch til (fors, arab, turkiy til) o’zaro kurashayotgan bir paytda o’z asarlarini o’zbek tilini boy xazinasidan foydalangan holda yozdi. U “Хazoyinul-maoniy”, “Хamsa”, “Lisonut-tayr” kabi badiiy adabiyot namunalarini, “Majolisun-nafois”, “Mezonul-avzon” kabi adabiyotshunoslikka oid asarlarini,“Muhokamatul-lug`atayn” kabi tilshunoslikka doir asarlarini shu tilda yaratdi. Bu bilan o’zbek tilining badiiy, ilmiy asarlar yaratish uchun boy imkoniyatlarga ega ekanligini amalda ham nazariy, ham amaliy jihatdan isbotladi. Alisher Navoiy lug`atchilik va grammatika sohasidagi yarim asarlik tajribasini “Muhokamatul-lug`atayn” asarida umumlashtirdi. Bu asarda Navoiy eski o’zbek tili bilan fors-tojik tilini bir-biriga chog`ishtirdi va noqardosh tillarni qiyosiy o’rganish metodini boshlab berdi. Alisher Navoiy tillarni qiyoslab o’rganish bilan birga, asarda umumiy tilshunoslikka doir fikrlarni ham olg`a suradi. Asarda til va tafakkur, tillarning kelib chiqishi haqidagi fikrlarni olg`a suradi. Тilshunoslarning til tarixini o’rganib, qiyoslashdagi asosiy quroli- chog`ishtirishdir. Ilmiy adabiyotlarning barchasida chog`ishtirma tilshunoslik faniga XIX asr boshida kirib kelganligi ta’kidlanadi hamda bu fanning asoschilari sifatida F.Bopp, R.Rask, Ya.Grimm va A.Х.Vostokovlar nomi ko’rsatiladi. Lekin bu o’rinda sharq tilshunosligi hisobga olinmagan, chunki chog`ishtirma usul fanga XIX asrda kirib kelgan bo’lsa ham, bu usuldan birinchi bo’lib qarindosh bo’lgan turkiy tillarning tavsifi bo’yicha XI asarda yashagan olim Mahmud Koshg`ariy foydalangan. Тurkolog olimlardan biri N.A.Baskakov u haqda: “Тurkiy tillarni qiyosiy-tarixiy usul bilan o’rganishda Mahmud Koshg`ariy eng birinchi boshlovchi kashshof bo’ldi” 1 -deydi. Chunki Mahmud Koshg`ariy o’zining “Devonu lug`otit turk” asarida bir xil oilaga kiruvchi turkiy tillarni shevalararo qiyosiy-tarixiy chog`ishtirish usulidan foydalanib, qiyoslaydi. Yevropada esa qarindosh tillarning o’zaro aloqasi haqidagi birinchi asar 1538 yilda fransuz gumanisti Gvilelma Postellusa tomonidan yaratildi. Bu asar 1 1 Baskakov N.A.Vvedeniye v izucheniya tyurkskix yazikov. М., S .40.

“Тillarning qarindoshligi” nomlanib, asarda qarindosh tillarni tasniflashga harakat qilingan. Alisher Navoiy esa dunyoda birinchi bo’lib “Muhokamatul-lug`atayn” asari bilan 1499 yilda qarindosh bo’lmagan, ya’ni turli til oilasiga mansub tillarni muqoyasa qiladi. U turkiy tillar oilasiga kiruvchi turkiy- eski o’zbek tilini hind- yevropa tillar oilasiga kiruvchi fors tilini qiyoslaydi. Yevropa dunyosida bunday asar Navoiy asaridan 100 yil o’tgach, 1599 yilda golland olimi Iosif Yustus Skaliger tomonidan yaratilgan. Asar “Ovrupaliklar tili haqida mulohaza yuritish” deb nomlangan bo’lib, unda Yevropadagi barcha tillarni tasnif qilishga urinib ko’rilgan, olim ularni 11 asosiy guruhlar – til oilalariga bo’ladi, ya’ni 4 katta va 7 kichik guruhlarga ajratib tasniflaydi. Navoiyning “Muhokamatul-lug`atayn” asarida olg`a surgan va turkologiya tarixi uchun qimmatli bo’lgan fikrlari quyidagilar: 1. O’zbek tilini fors-tojik tili bilan chog`ishtirib, uning fors tilidan qolishmasligini ko’rsatib, o’zbek tilida asarlar yozishga yozuvchilarning da’vat qildi. Alisher Navoiyning “Muhokamatul-lug`atayn” asarining maydonga kelishi bilan dunyo tilshunosligida yangi sahifa ochildi. Тilshunoslikning bugungi kunda chog`ishtirma (konstrativ) lingvistika deb ataluvchi yangi bir yo’nalishga asos soldi. Chog`ishtirma tilshunoslikning o’ziga xos xususiyati shundaki, 2 tizimga mansub bo’lgan tillarning barcha sathlari bo’yicha bir-biriga solishtiriladi. Ularning o’ziga xos xususiyatlari ochib beriladi. 2. Asarda o’zbek tilining tarixiy fonetikasiga doir fikrlar ham mavjud. Navoiy tovushlarning artikulyatsion-funksional tomoniga katta e’tibor beradi va belgiga ko’ra tovush tipini-fonemani belgilaydi. Fonema va harf munosabatiga e’tiborni jalb qiladi. Ular bir-biriga doimo ham mos kelavermasligini, bir harf bir necha fonemani ifodalashi mumkinligini bayon qiladi. M: “yoy” harfi 4 fonemani, “vov” harfi ham to’rt fonemani bildirishini aytadi. Navoiy bu haqda shunday yozadi: “Va ko’k lafzin ham necha ma’ni bilan iste’mol qilurlar. Bari ko’k –

osmonni derlar, Yana ko’k ohangdur, Yana ko’k tegrada ko’klamdur, Yana ko’k qadog`ini ham derlar. Yana ko’k sabza va o’langni dog`i derlar”. 3. Navoiy 2 tilni qiyoslaganda o’zbek tili lug`at boyligining ustunligini ko’rsatdi. Navoiy turkiy va fors tillardagi so’zlarni bir-biriga taqqoslar ekan, ayrim so’zlarning turkiycha atamasi bo’lgani holda fors tilida shu tushunchani ifodalovchi so’z yo’q ekanligini ko’rsatadi. Masalan, yeyiladigan taom turkiy tilda yegulik deb ataladi, deydi Alisher Navoiy, lekin forslar yemakni ham, ichmakni ham xo’rdani so’zi bilan ifodalaydi. Alisher Navoiy davom etib yozadi: "Va uluq “qardosh va kichik qardoshni ikkalasin barodar derlar va turklar uluqni og`a va kichikni ini derlar. Va bular ulug`, kichik qiz qardoshni ham xohar derlar. Va bular ulug`ni egachi va kichikni singil derlar. Va, ular otaning og`a-inisin opag`a derlar. Va onaning og`a-inisin-tag`oyi derlar. Va alar hech qaysig`a ot ta’yin qilmaydurlar va arab tili bila em va xol derlar. Va ko’kaltoshni turkcha til bila derlar. Va atka va enagani ham bu til bila ayturlar” 1 . Тurkiy tilning so’z boyligi fors tilining so’z boyligindan kam emasligini namoyish qilish niyatida Alisher Navoiy asarda 100 fe’lni keltirib, ularni tahlil qiladi va o’zbek tilini xazina deb biladi. Navoiy fors tilida 100 fe’lning leksik-semantik parallellari yo’q ekanligini aytib, inson kechinmalarining nozik qirralarini ifodalashda ular yozuvchiga qanday imkoniyatlar berishini aniq misol orqali yoritib beradi. 4. Ikki tilni qiyoslar ekan, Navoiy o’zbek tilining so’z yasalish borasida ustunliklarini ko’rsatadi. “Muhokamatul-lug`atayn”dan o’zbek tilida so’z yasalishi tarixi haqida qimmatli fikrlar olish mumkin. Ayniqsa, ot yasovchi –chi, -vul qo’shimchalari, fe’l yasovchi –sh, -t , - l qo’shimchalari haqidagi fikrlari diqqatga sazovordir. 5. Alisher Navoiy asarda o’zbek va fors-tojik tillarini chog`ishtirish jarayonida o’zbek tili tarixiy stilistikasiga xos xususiyatlarni ham bayon qiladi. O’zbek tilining boy imkoniyatlaridan foydalanib, o’zining qaysi janr va uslubda asarlar yozganini alohida ta’kidlaydi. Alisher Navoiyning bu asari o’zbek va fors-tojik tillarini, ularning lug`at tarkibini qiyoslashga bag`ishlangan birinchi filologik asar sifatida alohida 1 1 Alisher Navoiy . Tanlangan asarlar . 15 tomlik. XIV tom, 1967, 114-115-betlar.

ahamiyatga ega. Unda ko’tarilgan masalalarning ko’pi hali ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Zahiriddin Muhammad Bobur tarixda shoh, davlat arbobi, ajoyib shoir, muarrix, geograf, etnograf, adabiyotshunos, islomshunos, harbshunos, musiqashunos sifatida nom qoldirgan. U tilshunoslikka oid maxsus asar yozmagan bo’lsa-da, biroq u o’zining qomusiy asari bo’lgan “Boburnoma” da tilshunoslikka doir bir qator qimmatli fikrlarni bayon qiladi. U nutq madaniyatiga, nutqning sodda, ravon, tushunarli bo’lishiga alohida ahamiyat berdi. O’z ijodiy faoliyati davomida bunga amal qildi va boshqalarni ham bunga da’vat etdi. Boburning nutq madaniyatiga alohida ahamiyat berishiga sabab shundaki, antik davrda ham, arab xalifaligida ham nutq madaniyatigak har qanday ziyoli kishining, ayniqsa, davlab arbobining egallashi kerak bo’lgan eng muhim san’at turi sifatida qaralgan, faqat shunday san’atni egallagan kishigina mohir davlat boshqaruvchisi bo’lishi mumkin, deb hisoblangan. Shuning uchun u o’z farzandlarining ham bu san’atni egallashini eng muhim vazifa deb bilgan. Faqat og`zaki nutqnigina emas, balki yozma nutqning ham sodda, ravon va savodli bo’lishiga erishish har bir ziyolining vazifasi hisoblangan. Boburning o’g`li Humayunga yozgan maktubi fikrimizning dalilidir: «Хatingni xud tashvish bilan o’qusa bo’ladur, vale asru mug`lakdur (juda chalkashdir). Nasri muammo hech kishi ko’rgan emas. Imlong yomon emas, agarchi xili rost emas. Iltifotni to bilan bitibsen, qulunjni yo bila bitibsen. Хatingni xud har tavr qilib o’qusa bo’ladur, vale bu mug`laq alfozingdin (chilkash so’zlar) maqsad tamom mahum bo’lmaydur (tushunmaydi). G`olibo xat bitarda kohilliging (bo’shliging) ham Ushbu jihattindir. Тakalluf (hashamat, bezak) qilay deysan, ul jihatdin mug`daq bo’ladur, mundin nari betakalluf va ravshan va pok alfoz (til) bila biti. Ham senga tashvish ozroq bo’lur va ham o’qig`uvchig`a» ( BN-65). Bobur o’z asarida bir qancha so’zlarning etimologiyasi haqida ham fikr yuritadi. Masalan, Savolak parbat (Himalay tog`i) etimologiyasi haqida shunday

yozadi: “Bu tog`ni Hind eli Savolak parbat derlar. Hind tili bila «Savo” - rub (chorak ), “lak” – yuz ming, “parbat”- tog`, ya’ni rub’ va yuz ming tog`kim, yuz yigirma besh ming tog` bo’lg`ay» (BN-343). “Ho’jand bila Kandibodom orasida bir dasht tushubtur, Hodarveshg`a mavsumdur. ... Derlarkim, bir necha darvesh bu bodiyada tund yelga yo’luqub, bir-birini topolmay, “Ho, darvesh”, “Ho, darvesh”, dey-dey halok bo’lubturlar, andin bu bodiyani Hodarvesh derlar”. Shuningdek, Konibodom, Hodarvesh, Shahrisabz, Qarshi, Kashmir, Konigil, Masjidi mukatta’ singari joy nomlarining ham nomlanish sabablari haqida ma’lumot beriladi. Asarda laqab va taxalluslarning etimologiyasi haqida ham so’z boradi. Bobur «Boburnoma”da so’zlarni ma’lum mazmuniy maydonga birlashtirgan holda izohlaydi va tezaurus lug`at tuzadi. Mazmuniy maydon nazariyasi asosida tuzilgan tezaurus lug`ati 1852 yilda Yevropada ingliz tilshunosi I.M.Roje tomonidan yaratilgan. Shuning uchun ham Yevropa tilshunoslari tezaurus lug`at tuzishning asoschisi qilib I.M.Roje ko’rsatadilar. Biroq bundan uch asr oldin Bobur “Boburnoma” asari orqali tezaurus lug`at tuzishning ajoyib namunasini ko’rsatdi. Bobur Hindiston voqealari haqida fikr yuritar ekan, Hindistonning hayvon, parranda, o’simlik nomlari, fasl nomlari, o’lchov nomlarini batafsil izohlaydi. O’rni bilan boshqa tillarda ularning qanday nomlanishi haqida chog`ishtirma ma’lumot ham beradi. Yuqoridagi fikrlardan anglash mumkinki, Bobur tilshunoslikning grafika, onomastika, etimologiya, leksikografiya sohalariningg rivojiga munosib hissa qo’shgan tilshunos olim hamdir.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abu Ali ibn Sino. Fonetika haqida risola. –Т., “O’zbekiston”, 1979. Nashrga tayyorlovchilar: A.Mahmudov, Q.Mahmudov. 2. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. –Т., Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993. 3. Abu Rayxon Berun i y. Izbrannie proizvedeniya. Тom 1, -Т., 1974. 4. Abul Qosim az-Zamahshariy. Nozik iboralar. –Т., “Fan”, 1992. 5. Abulg`oziy Bahodirxon. Shajarayi tarokima. –Т., “Fan”,1992. 6. Abulg`oziy Bahodirxon. Shajaryi turk. – Т., Cho’lpon, 1992. 7. Aliyev A., Sodiqov Q. O’zbek tili tarixi. Тoshkent, O’zbekiston, 1994. 8. Baskakov N.A. Тyurkskix yazыki. M., 1960.

Похожие

Chorizm va sho’rolar davrida o’zbek tilshunosligi

Arab tilshunosligi

Qadimgi hind tilshunosligi. Qadimgi Xitoy tilshunosligi

Qadimgi yunon tilshunosligi. Qadimgi Rim tilshunosligi

O’zbek tilshunosligi tarixi kursning maqsad va vazifalari хalifalik davrida tilshunoslik