Qadimgi hind tilshunosligi. Qadimgi Xitoy tilshunosligi - Лингвистика - Рефераты

Qadimgi hind tilshunosligi. Qadimgi Xitoy tilshunosligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

34.5 KB

Qadimgi hind tilshunosligi. Qadimgi Xitoy tilshunosligi Reja: 1. Qadimgi hind tilshunosligining o’ziga xos jihatlari. 2. Panini grammatikasi. 3. Qadimgi Xitoy tilshunoslari haqida ma‘lumot.

Qadimgi Hindiston jahon tilshunosligi tarixida tilshunoslik fanining beshigi, markazi sifatida tan olinadi va umum tomonidan e‘tirof etiladi. Bu-mutlaq haqiqat. Chunki til masalalariga bo’lgan qiziqish, tilga oid hodisalar bilan jiddiy va puxta shug’ullanish ilk bor Hindistonda - hind olimlari, filologlari tomonidan boshlab berildi. Ayni jarayonning boshlanishi dastavval sof amaliy ahamiyatga ega bo’ldi. Aniqrog’i, 15 asr ilgari yozilgan qadimgi hind adabiy tili yozuvida - sanskritda yaratilgan qadimgi hindlarning diniy madhiyalari - Vedalar1 tili davrlar o’tishi bilan mamlakat aholisining so’zlashuv tilidan (prakritdan) farqlanib qola boshladi. Ya‘ni qadimgi yozma yodgorliklar tili (yozma nutq) bilan so’zlashuv tili (jonli nutq) orasida ajralish, nomoslik, «ziddiyat» yuzaga keldi. Ushbu ziddiyatni, farqlanishni yo’qotish uchun hind olimlari qadimiy yozma yodgorliklar tilini o’rganishga, tadqiq qilishga, ularni ommaviylashtirishga jiddiy kirishdilar. Ular qadimgi Hindistonda alohida e‘tiborga, hurmatga sazovor bo’lgan Vedalardagi ma‘nosi tushunarli bo’lmagan so’zlarni aniqlab, ularning ma‘nosini izohladilar, sharhladilar. Vedalar tiliga oid maxsus izohli lug’atlar tuzdilar, matnni fonetik va grammatik jihatdan tahlil qildilar. Xullas, Vedalar tilidagi so’z va jumlalar ma‘nosini, ularning aniq talaffuzini, shaklini saqlab qolishga bo’lgan qat‘iy intilish qadimgi Hindistonda tilshunoslikning yuzaga kelishiga asosiy sabab bo’ldi. Hindlar qadimiy davrda eng buyuk fonetikachi va gram-matikachi sifatida tanilganlar. Ular fonetika sohasida Yunonlardan ham oldin unli va undosh tovushlarni farq-laganlar, portlovchi va sirg’aluvchi, jarangli va jarangsiz to- vushlarni, tovush birikmalarini, bo’g’in, urg’u, intonatsiya, cho’-ziqlik va qisqalik kabi fonetik hodisalarni, jarayonlarni bilganlar. Shular yuzasidan mukammal ma‘lumotlar qoldirganlar. Qadimgi hind tilshunosligida fonema haqida ham muayyan tushunchalar bo’lgan. Qadimgi hindlar so’zlarning faqat ma‘no tomonidagina emas, balki tovush tomonida ham o’zgarishlar bo’lishini bil-ganlar. Shunga ko’ra ular so’zlarning tovush jihatiga alohida e‘tibor berganlar. Tovush haqida, tovushlarning o’zgarishi ha-qida tadqiqot ishlarini olib borganlar. Shuningdek, qadimgi hindlar tovushlarning fiziologik - artikulyatsion xususiyat-lari, boshqa tovushlar bilan

almashinishi, bir tovushning boshqa tovush ta‘siri bilan o’zgarishi (kombinator o’zgarish) kabi hodisalarni aniqlashga ham e‘tibor berganlar. Ular tovushlarning artikulyatsion – fiziologik xususiyatlarini hi-sobga olgan holda tasnif qilganlar. Shu asosda, yuqorida ay-tilganidek, tovushlarni unli va undoshlarga ajratganlar, nutq a‘zolarining yaqinlashuvidan unlilar, bir-birlariga ta‘siridan, ya‘ni tegishidan undoshlar hosil bo’lishini qayd etganlar. Agar yunon filologlari tovush almashinuvi masalasiga umuman ahamiyat bermagan bo’lsalar, hind tilshunoslari bu ja-rayonga alohida e‘tibor berganlar, tadqiqot olib borganlar, ayni jarayonning o’ziga xosliklarini aniqlab berganlar. Qiyoslang: sanskrit tiliga oid so’zlarda, masalan, vidma so’zi «biz bilamiz» ma‘nosini bersa, veda «men bilaman» tushunchasini, vaidyas so’zi esa «olim», «ilmli» ma‘nosini berishini ko’rsatib berganlar. Qayd etilgan ma‘no (tushuncha) o’zgarishlari esa i – e - ai unli tovushlarning almashinuvi natijasi ekanligi haqida ishonarli, asosli fikrlarni bayon qilganlar. Qadimgi hind tilshunoslari grammatika - morfologiya sohasida ham ancha ishlarni amalga oshirdilar. Ular bu yo’nalishda ham grek tilshunoslaridan ancha o’tib ketdilar. Aniqrog’i, hind tilshunosi Guru morfologiyaning uch bo’limdan tashkil topishini aniq ko’rsatib beradi va unga quyidagilarni kiritadi: 1. So’zlar tasnifi (so’z turkumlari). 2. So’z yasalishi. 3. So’z o’zgarishi. Hindlar to’rtta so’z turkumini farqlaganlar: ot,fe‘l, old ko’makchi va yuklama. Panini grammatikasi. Qadimgi hindlarning eng mashhur tilshunosi Paninidir. U bizning eramizgacha bo’lgan IV asrda yashab ijod etdi. Panini o’zigacha bo’lgan davr tilshunoslarining qo’lga kiritgan yutuqlarini umumlashtirib, ulardan foydalangan holda klassik sanskritning (qadimgi hind adabiy tilining) eng mashhur grammatikasini yaratdi. Uning ushbu asari «Ashtadxyan» nomi bilan ataladi. Panini grammatikasi to’rt mingga yaqin (3996 ta) qisqa va lo’nda she‘riy usulda yozilgan, osonlik bilan esda qoladigan qoidalarni (sutr) o’z ichiga oladi. Panini grammatikasi sof empirik va tasviriy xarakterga ega bo’lib, unda sanskrit (qisman Veda) tilining fonetikasiga, morfologiyasiga, so’z yasalishi va sintaksisiga oid fikrlar jamlangan.

Ushbu tadqiqot tili - undagi qoidalar nihoyatda ixcham va qisqa bo’lganligi, asar tili o’ziga xos terminologiyaga egaligi sababli Panini tadqiqoti uzoq vaqtgacha ovrupolik olimlarga tushunarli bo’lmadi. Birinchi bo’lib, asar mazmunini, undagi g’oyani rus tilshunos olimi O.Byotling izohlab berdi. Panini o’z davridayoq tilni sistema sifatida tushundi, so’z turkumlarini farqladi, so’z tarkibini o’rgandi, o’zak, qo’shimcha, urg’u, intonatsiya va boshqa hodisalar haqida ma‘lumot berdi. Paninining sakkiz bo’limdan iborat klassik sanskrit masalalariga oid grammatikasi Hindistonda deyarli ikki ming yil davomida eng asosiy va eng muhim qo’llanma bo’lib xizmat qildi. Eramizning XIII asrlaridagina sanskritning hind olimi Vopadeva tuzgan yangi grammatikasi maydonga keldi. Qadimgi Xitoy tilshunosligi Qadimgi Xitoy tilshunosligida yozma manbalar alohida ahamiyatga ega bo’lgan. Bizning kunlarimizgacha yetib kelgan Xitoy yozuvining eng qadimiy yozma yodgorliklari eramizgacha bo’lgan XIII-XI asrlarga borib taqaladi. Ushbu yozma yodgorliklar hayvon (qo’y) suyaklari va toshbaqa qalqonlari bo’lib, ularda fol ochish jarayoni haqida ma‘lumot beriladi. Bu qadimgi «manbalar» Xitoy tilshunosligi tarixida va taraqqiyotida muhim o’rin egallaydi. Fikr yuritilgan davrlardayoq Xitoy ieroglifi muayyan so’z sifatida, so’zni anglatuvchi, ifodalovchi sifatida xizmat qilgan. Ya‘ni Xitoy ieroglifi logogramma hisoblangan. Xitoy madaniy taraqqiyotiga hind madaniyatining ta‘siri natijasida (ya‘ni Xitoyga Hindistondan buddizmning kirib kelishi sababli) hind tilshunosligining ta‘siri bilan Xitoy tilshunoslari ona tillarining fonetik - prosodemik hodisasi – intonatsiyaning to’rtta turini, ko’rinishini ishlab chiqdilar. Xitoy tilshunoslari tomonidan, ayniqsa, xan davrida (bizning eramizgacha bo’lgan 206 y – bizning eramizning 220 y) leksikologiya, leksikografiya, ieroglifika, fonetika, gram-matika va dialektologiya masalalariga katta e‘tibor berilgan.

Ushbu davrning eng buyuk tilshunosi Syuy Shen «Elementlar va murakkab belgilar haqida» asari bilan yozuv nazariyasining asoslarini yaratdi. Bu manba Xitoy tilshunosligida shu kunlarda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Xitoy tilshunosligi, ayniqsa, XVII – XIX asrlarda keng quloch yoydi. Bu davrlarda tarixiy fonetika, etimologiya va sintaksisga (sintagmaga) oid faktlar ustida ish olib borildi. Shuningdek, tanqidiy matnshunoslik taraqqiy qildi. Xitoy tilshunosligi taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan ota bola Van Nyan – Sun (1744-1832) va Van In-CHji (1766-1834) Xitoy grammatikasining asoschilari sifatida tan olinadi. Xitoy tilshunoslari so’z masalasida mustaqil so’zlarni va yordamchi so’zlarni farqlaganlar. Mustaqil so’zlarni ot, sifat va fe‘l turkumiga ajratganlar. Yangi davr tilshunosligining yirik vakili tadqiqotchi Chjan Bin-Lin (1869- 1936) bo’lib, u Xitoy tilining meyoriy va tarixiy fonetikasi, dialektologiyasi masalalarini ishlab chiqdi. Shuningdek, u fonetik yozuv loyihasini ham tuzdi. Umuman olganda, Xitoy tilshunosligining asosiy yo’nalishi, ayniqsa, o’rta asrlarda fonetika (yoki fonologiya) hisoblangan. Xitoy yozuvi-ideografik yozuv bo’lib, har bir belgi so’zga yoki o’zakka muvofiq keladi. Fonetik jihatdan esa har bir belgi bo’g’inga to’g’ri keladi. Aslida amaliy jihatdan barcha o’zaklar bir bo’g’inlidir. XVII-XVIII asrlarda Xitoyda fan-tarixiy fonetika katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Agar Xitoyda tasviriy fonetika poetika bilan bog’langan bo’lsa, tarixiy fonetika qadimgi matnlarni sharhlashda yuzaga kelgan ayrim masalalarga javob berish bilan shug’ullandi. Tayanch tushunchalar: qadimgi hind yodnomalari, Vedalar, so’z turkumlari, fonetika, morfologiya, lug’atlar, Panini grammatikasi. Xitoy ieroglifi.

Adabiyotlar: 1. S.Usmonov. Umumiy tilshunoslik. T., 1972. 2. V.I.Koduxov. Obshee yazkoznanie. M., 1974. 3. N.A.Kondrashov. Istoriya lingvisticheskix ucheniy. M.,1979. 4. Ya.V.Loya. Istoriya lingvisticheskix ucheniy. M., 1968. 5. T.A.Amirova, B.A.Olxovikov, Yu.V.Rojdestvenskiy. Ocherki po istorii lingvistiki. M., 1975. 6. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik. 1-qism. –T., 2005.

Похожие

Qadimgi yunon tilshunosligi. Qadimgi Rim tilshunosligi

Arab tilshunosligi

Tilshunoslik fanining shakllanish tarixi. Qadimgi hind, Grek va Arab tilshunosligi. O‘rta osiyoda tilshunoslikning rivojlanishi

Тemuriylar davrida tilshunosligi

Mustaqillik davri o’zbek tilshunosligi