Tilshunoslik fanining shakllanish tarixi. Qadimgi hind, Grek va Arab tilshunosligi. O‘rta osiyoda tilshunoslikning rivojlanishi - Лингвистика - Рефераты

Tilshunoslik fanining shakllanish tarixi. Qadimgi hind, Grek va Arab tilshunosligi. O‘rta osiyoda tilshunoslikning rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101.5 KB

Tilshunoslik fanining shakllanish tarixi. Qadimgi hind, Grek va Arab tilshunosligi. O‘rta osiyoda tilshunoslikning rivojlanishi Reja: 1. Qadimgi hind tilshunosligi. 2. Antik davrda grek va Rim tilshunosligi. 3. Arab tilshunosligi maktablari. 4. O ‘ rta Osiyoda tilshunoslikning rivojlanishi

Asosiy tushunchalar: qadimgi tilshunoslik, antik davr, hind tilshunosligi, vedalar, sanskrit va prakrit, Panini grammatikasi, grek tilshunosligi, falsafiy davr, anologistlar, anomalistlar, grammatika davri, Aleksandriya maktabi, ellinizm, Rim tilshunosligi, arab tilshunosligi, Basra, Kufa, Bag‘dod maktablari, O‘rta Osiyo tilshunosligi, “Devonu lug‘otit turk”. TILSHUNOSLIK FANINING SHAKLLANISH TARIXI Lingvistik ta’limotning vujudga kelishi va rivojlanish jarayoni qariyb 3 ming yillik tarixni o‘z ichiga olgan bo‘lsa-da, til haqidagi fan faqat XIX-XX asrlardagina mustaqil fan sifatida shakllandi. Aniqrog‘i, tilshunoslik O‘rta Osiyoda XI-XV asrlarda, Yevropada esa XIX asrning boshlaridan boshqa fanlar qatorida mustaqil fan sifatida tan olindi. Ammo insonlarning til ilmiga qiziqishlari ancha ilgari boshlangan bo‘lib, tilshunoslikning ildizlari taxminan eramizdan avvalgi VI ming yillikda Hindistonda, IV ming yillikda Yunonistonda, III ming yillikda shumerlar yashagan Mesopotamiyada, II ming yillikda misrliklarda, eramizning I ming yillik boshida Turon qabilalarida vujudga kelgan. Eramizdan oldingi VI asrlarda Xitoyda mashhur faylasuf Konfutsiy (554- 449 yy.) tomonidan yozilgan solnomalarda qadimgi xitoy yozma yodgorliklari haqida ma’lumotlar berilgan. “Bahor va kuz” deb atalgan ushbu asarlarda eramizdan oldingi 722-481 yillar orasidagi davrlar aks ettirilgan. Qadimgi xitoyliklar eramizdan 10 asr ilgari lug‘at tuzganlar, eramizning boshlarida esa ular sinonimlar lug‘atini ham tuzganlar. Keltirilgan dalillar tilshunoslik fanining shakllanish davri nihoyatda uzoq va murakkab tarixiy yo‘lni bosib o‘tganligini ko‘rsatadi. Tilshunoslik fanining eng qadimgi manbalari 2 mintaqada, 2 xil madaniyat o‘chog‘ida, ya’ni qadimgi Sharq - Hindiston va Arabiston hamda qadimgi G‘arb - Yunoniston va Rimda vujudga kelgan. Shuning uchun tilshunoslik fanining tarixiy yo‘lini qadimgi tilshunoslik, o‘rta asrlar tilshunosligi, XIX asr tilshunosligi va zamonaviy tilshunoslik kabi tarixiy-xronologik davrlarga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiq.

QADIMGI HIND TILSHUNOSLIGI Jahon tilshunosligining markazi, beshigi sifatida qadimgi Hindiston tan olingan bo‘lib, hindlar til bilan dastlab sof amaliy maqsadlarda - qadimgi yozma yodgorliklarning turli o‘zgarishlarga uchragan so‘z va qo‘shimchalarini qayta izohlash maqsadida shug‘ullanganlar. Hind olimlari eramizdan oldingi XV asrdan (ba’zi manbalarga qaraganda hatto eramizdan oldingi 45-25 asrlarda) qadimgi sanskrit tilida yozilgan Vedalar - 10 qismdan iborat diniy madhiyalar: gimnlar, diniy qo‘shiqlar va afsonalar to‘plamini hamda o‘rganishni boshlaganlar. Vedalar (sanskrit tilida veda “bilim”, sanskrit atamasi esa “ishlangan”, “mukammal” degan ma’nolarni bildiradi) braxmanizm deb ataladigan induizm dinining diniy- falsafiy ta’limoti aks ettirilgan muqaddas kitoblari bo‘lib, miloddan oldingi VI asrdan avval paydo bo‘lgan va bugungi kungacha o‘z mohiyatini yo‘qotmagan. Eng qadimgi vedalardan biri - “Rigveda” vedalarning madhiyasi bo‘lib, turli she’riy uslubda yozilgan 1028 satrdan iborat lirik asar hisoblanadi. Rigveda hindlarning qadimgi tili – sanskrit tilida yozilgan bo‘lib, bu til hozirgi kunda ham milliondan ortiq hindlarning diniy muloqot tili hisoblanadi. davrlar o‘tishi bilan sanskrit - braxmanlarning kanonlashtirilgan til bilan jonli xalq tili – prakrit ( prakrit – “oddiy”, “tabiiy” degan ma’noni bildiradi) o‘rtasida katta tafovut yuzaga keladi. Hind olimlari sanskritda yozilgan vedalarni o‘rganish, tahlil qilish orqali qadimgi adabiy tilni tiklashga, matnlardagi so‘zlarni bir-biriga qiyoslab, ularni o‘xshash va noo‘xshash qismlarga ajratishga uringanlar. Vedalardagi ma’nosini tushunib bo‘lmaydigan atamalarning izohli lug‘atini tuzganlar, matnlarni fonetik va morfologik nuqtai nazardan tahlil qilganlar. Ular ushbu matnlardagi so‘zlarni ma’noli qismlarga (ya’ni morfemalarga) ajratishni “v’yakarana” – tahlil deb ataganlar. Natijada, bir tomondan, so‘z shakllari uchun umumiy bo‘lgan o‘zak va negiz, ikkinchi tomondan, so‘zdagi o‘zgarib turadigan qism – so‘z yasovchi va o‘zgartiruvchi affikslarni aniqlashgan. Shu tariqa so‘z yoki so‘z shakllari amalda birlamchi elementlarga (hozirgi morfemalarga) ajratilgan. Shunday tahlillar yordamida hatto har bir so‘zning sinonimik shakllarini topishga muvaffaq bo‘lishgan

Bu sohada yaratilgan qo‘llanmalarning eng mashhuri miloddan oldingi IV asrda Panini tomonidan yaratilgan “Ashtadx’yan” bo‘lib, hind tilshunoslari Panini davrini o‘zining eng taraqqiy etgan davri, deb hisoblaydilar. “Ashtadx’yan” grammatik qoidalar mujassamlangan 8 qismdan va 3996 she’riy qoidadan iborat bo‘lib, xotirada yaxshi saqlanib qolinadigan uslubda yozilgan. Qadimgi hind olimlari orasida so‘zlarni turkumlarga ajratish masalasida yagona fikr mavjud emas edi. Ba’zilari so‘zlarni 4ta turkumga ajratishsa, ba’zilari esa 3ta bo‘lishardi. Qadimgi hind grammatikachilari fikricha, so‘z gapdan tashqarida ma’no bildirmaydi, tilning asosiy birligi gapdir. Panini va uning izdoshlari sanskrit tilidagi qo‘shma so‘zlarni chuqur tasnif qilishgan, ularning tasnifi hozirgi klassifikatsiyaga juda yaqinligini ta’kidlash mumkin. Panini o‘z grammatikasida so‘zlarni 4 turkumga ajratadi: ot ( ratan ), fe’l ( akhyata ), old qo‘shimcha ( upadarda) va yuklama ( pipata ). “Ashtadx’yan”da tovushlar tasnifining fiziologik asoslariga alohida to‘xtalingan bo‘lib, nutqning tovush artikulyatsiyasi va artikulyator (karana) yordamida vujudga kelishi, ularda unli tovushlar mustaqil fonetik element hisoblanishi va bo‘g‘inning asosini tashkil qilishi aniq izohlangan. Qadimgi hind grammatikachilari so‘zlarning ma’no tomonigagina emas, tovush jihatiga ham alohida e’tibor qaratganlar. Tovush, tovushlarning fiziologik-artikulyatsion xususiyatlari, bir tovushning boshqa tovush ta’sirida o‘zgarishi (kombinator o‘zgarish) kabi hodisalarni ham o‘rganganlar. Ular tovushlarni unli va undoshlarga ajratganlar, nutq a’zolarining yaqinlashuvidan unlilar, bir-biriga tegishidan undoshlar hosil bo‘lishini qayd etganlar. Umuman, qadimgi hind olimlari fonetikani juda chuqur o‘rganganlar. Ular unli tovushlarga mustaqil qo‘llana oladigan, undoshlarga mustaqil qo‘llana olmaydigan elementlar, deya ta’rif berishgan. Hindlar musiqiy urg‘uga katta e’tibor qaratganlar, hatto fonema tushunchasini ham tahlil qilganlar, bo‘g‘in tuzilishi to‘g‘risida ham ko‘p foydali fikrlar bildirganlar. Shuni qayd etish kerakki, eramizdan avvalgi VI ming yillikda yaratilgan ko‘pchilik fonetik qonun-

qoidalar an’anaviy ravishda avloddan-avlodga o‘tib kelgan va hozirgi zamon tilshunosligi aynan shu an’analarga tayangan holda rivojlanib bormoqda. Panini grammatikasi deyarli 10 asr davomida asosiy qo‘llanma sifatida foydalanib kelingan. Panining qarashlari Mesopotamiya orqali qadimgi Gresiyaga, Suriya orqali arab tilshunosligiga tarqalgan va ularga sezilarli ta’sir qilgan. Shunday qilib, qadimgi hind tilshunoslari jahon tilshunosligiga katta hissa qo‘shgan va o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Hind tilshunosligi Yevropaga faqat XVIII asrdagina yetib kelgan. Ammo Hind tilshunosligi O‘rta Osiyoga ancha ilgari ma’lum bo‘lgan, Jumladan, sanskrit tilini yaxshi bilgan mashhur olim Abu Rayhon Beruniy (X-XI asrlar) o‘zining Hindistonga bag‘ishlagan asarida hindlarning nozik tabiatli va didli faylasuf, tilshunos, shoir ekanliklarini qayd qilib o‘tgan. QADIMGI GREK VA RIM TILSHUNOSLIGI Eramizdan avvalgi VI-V asrlarda qadimgi Afinada falsafa barcha bilim tarmoqlarini o‘z ichiga olgan yagona fan bo‘lgan. Antik dunyo faylasuflari tilga ham falsafaning ajralmas bir qismi sifatida qaraganlar va til hodisalarining mohiyatini falsafiy nuqtai-nazardan izohlashga harakat qilganlar. Ular so‘z bilan predmet o‘rtasidagi munosabatni tabiat va jamiyat o‘rtasidagi bog‘lanish, “garmoniya” (ya’ni monandlik, moslik, uyg‘unlik) haqidagi ta’limot asosida izohlashga intilganlar. So‘zlar va ularning nomlanishi, ularning ichki mohiyati to‘g‘risidagi fikrlar mashhur faylasuflarning munozara va mushoirlarida aks etardi. Shundan kelib chiqib, qadimgi grek (yunon) tilshunosligi taraqqiyotini shartli ravishda quyidagi 2 davrga bo‘lib o‘rganish mumkin: 1. Falsafiy davr. 2. Grammatik (yoki filologik) davri. Xususan, ushbu munozaralar Platonning (er.av. 427-347 yy.) “Kratil” nomli asarida Germogen va Kratil orasidagi bahslashuvda bayon etiladi. Kratilning fikricha, har bir nom (ot) predmetning mohiyatidan kelib chiqadi, ya’ni uning

tabiatiga mosdir. Germogenning zamondoshi Sokratni ham (er.av. 469-399 yy.) Kratilni yoqlab, hech kim o‘z ixtiyori bilan so‘zni o‘zgartira olmasligini bildiradi. Ularning fikricha, til kishilarning ruhida tabiat talabiga ko‘ra paydo bo‘lgan hamda so‘z predmetning tabiiy xususiyatini ifoda qiladi. Ya’ni, ular so‘zlovchi gapirganida so‘z orqali predmetning tabiati haqida qanday taassurot hosil bo‘lsa, eshituvchida ham shunday taassurot tug‘iladi, har bir nom o‘zi anglatayotgan narsa, buyum, hodisa bilan aloqada, bog‘lanishda bo‘lib nomlarda ularning mohiyati aks etadi, «ochiladi», deb hisoblaganlar. Aniqrog‘i, suvda daraxtlar, ko‘zguda biz aks etganidek, har bir nom o‘zi ifodalayotgan predmetning mohiyatini aks ettiradi va bu bog‘lanish tabiat tomonidan berilgan zaruriy bog‘lanish hisoblanadi. Ya’ni, narsalargina emas, ularning nomlari bo‘lgan so‘zlar ham tabiat tomonidan yaratilgan, ularga tabiatan berilgan «to‘g‘ri» nomlar bor. Bu qarash onomatopeya - tovushga taqlid nazariyasini ilgari surishga olib keldi. Unga ko‘ra, so‘zning tovush tarkibi bilan so‘z anglatgan predmet orasida qandaydir ichki o‘xshashlik, moslik mavjud va bu predmet haqidagi tasavvurda ham aks etadi. Masalan, shirin, yoqimli, xushbo‘y narsalarning nomlari yumshoq tovushlardan, aksincha, achchiq, yoqimsiz, badbo‘y narsalarning nomlari dag‘al tovushlardan tashkil topgan bo‘ladi. Bu etimologiya ta’limotini yuzaga keltirdi, biroq bu, albatta, ilmiy etimologiya emas edi. Mashhur yunon faylasufi Aristarx (e.av.II asr oxiri) boshchiligidagi anologistlar tilning grammatik qurilishi va lug‘at tarkibi bilan borliq o‘rtasida tabiiy muvofiqlik mavjud, degan g‘oyani ilgari surganlar. Ular grek va lotin tillarida otlar 3 xil: erkaklar jinsi, ayollar jinsi va har 2 jinsga ham tegishli bo‘lmagan jins mavjud, shunga ko‘ra ayrim predmetlar erkaklar jinsiga, ayrimlari esa ayollar jinsiga yoki oraliq jinsga tegishli bo‘ladi, deb hisoblashgan. Anomalistlar oqimi yetakchisi Krates hamda uning tarafdorlari esa borliqdagi narsalarni 3 xil grammatik jinsga bo‘linishi bema’nilikdir, deydilar. Masalan, rus tilidagi cherepaxa (toshbaqa), belka (olmaxon) so‘zlari shakliga ko‘ra grammatik jihatdan ayollar jinsiga tegishli bo‘lishi kerak edi, amalda esa

ushbu hayvonlarning erkagi ham, urg‘ochisi ham bir xil ataladi. Ushbu misollar so‘z shakli va mazmuni o‘rtasida muvofiqlik mavjud emasligini dalillaydi. Antik tilshunoslikning falsafiy davri namoyondalari  Anaksimen (e.av. 560-502 yy.) - «Ritorika» asarida stilistika asoslarini yaratgan olim.  Prodik (e.av. V asr) - sinonimlar, ma’nodosh so‘zlarning xususiyatlari, ma’no qirralarni o‘rgangan.  Protagor (e.av. 480-410 yy.) - otlarning jinslari, fe’l zamonlari va gaplarning turlarini o‘rgangan olim.  Platon ((e.av. 427-347 yy.) - etimologiya faniga asos solgan, mantiqan jihatdan nutqda otlarni va fe’llarni farqlagan, gapda ega vazifasida kelgan so‘zlarni ot deb, kesim vazifasida kelgan so‘zlarni fe’l deb atab, fe’lni ot haqidagi xabarlarni tasdiqlovchi so‘zligini qayd etgan. Tilshunoslikning grammatik davri qadimgi yunon tilshunosligida Iskandariya davri deb ham yuritiladi va u makedoniyalik Aleksandr Makedonskiy nomi bilan bog‘liqdir. Makedonskiyning harbiy yurishlari tufayli O‘rta Yer dengizi, O‘rta Sharq, Qora dengiz atroflari hamda hozirgi Yevropa mintaqalariga grek madaniyati, ilm-fani tarqaldi va Sharq madaniyati bilan qo‘shilib ketib, aralash madaniyat – ellinizmni vujudga keltirdi. Iskandariya ellinizm madaniyatining va ilm-fanning eng yirik markazi hisoblandi va e. av. III asrdan boshlab hatto Afina va Rim ham Iskandariya bilan tenglasholmadi. Harbiy yurishlar natijasida to‘plangan 700 ming jildga yaqin nodir asarlar olamshumul Aleksandriya kutubxonasining hamda shu asosda Aleksandriya maktabining yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Tilshunoslikning grammatik davrida Iskandariya maktabi vakillari yunon tili fonetikasi, morfologiyasi va sintaksisi bo‘yicha jiddiy tadqiqot ishlari olib borganlar, xususan, morfologiyaga oid masalalar mukammal ishlab chiqilgan. Ular tovushlarni akustik prinsip asosida tahlil qilib, tovush va harflarni bir narsa, deb hisobladilar, harflarni unli va undoshga ajratdilar. Unli harflarga o‘zini

alohida eshitish mumkin bo‘lgan tovushlar sifatida, undosh harflarga esa unlilar bilangina talaffuz qilinadigan talaffuz qilinadigan tovushlar sifatida qaradilar. Shuningdek, bo‘g‘in, urg‘u masalalar bo‘yicha ham ayrim ma’lumotlar berishdi. Iskandariya maktabining asosiy xizmati shunda bo‘ldiki, ular grammatikani falsafadan ajratdilar. Bunda, albatta, Sharqdan keltirilgan nodir qo‘lyozmalarning ta’siri katta bo‘lgan. Demak, qadimgi Yunoniston va Rim madaniyatining rivojlanishida qadimgi misrliklar, shumerlar, finikiyaliklar, qadimgi Eron va Turon xalqlarining ham sezilarli hissasi bor. Aleksandriya maktabida ulug‘ shoir, yozuvchilar, matnchilar ijod qilishgan. Ularning oldiga qo‘yilgan dastlabki vazifa - qadimgi qo‘lyozmalarni, ayniqsa, Gomer asarlarini o‘rganish, shuningdek, Sharqdan keltirilgan nodir qo‘lyozmalarni tarjima qilish va tahlil qilishdan iborat edi. Ushbu maktabning eng yirik namoyandalari Zenodot, Aristarx (e.av.II asr oxiri), Dionisiy (eramizning II asri boshlari), Appoloniy Diskol (II asrning 2-yarmi) larning tahliliy ishlari natijasida grammatik kategoriyalar, klassifikatsiya ta’limotlari yaratildi. Zenodot (eramizgacha bo‘lgan 250 y.) – Iskandariya kutubxonasining birinchi rahbari, Gomer, Esxil, Sofokllarning asarlari ustida tadqiqot ishlari olib borgan, artikl, olmoshlarni farqlagan olim. Dionisiy (e. Av. 170-90 yy.) – Aristarxning shogirdi, dastlabki tizimlashtirilgan «Grammatika san’ati» kitobini yaratgan. Uning ta’limotiga ko‘ra, so‘z nutqning eng kichik bo‘lagi, gap fikr ifodalaydi va so‘zlarning o‘zaro munosabatidan hosil bo‘ladi. U otni kelishik va songa ko‘ra o‘zgaruvchi turkum deb bilgan, sifatni ham uning tarkibiga kiritgan. Fe’lni kelishiksiz so‘z turkumi deb hisoblab, zamon, shaxs-son, mayl, tuslanish, nisbatga ega ekanligini qayd etgan. Sifatdoshlarni fe’l va otlarga xos belgilarni birlashtirgan kategoriya sifatida talqin etadi. Artikl, uning fikricha, turlanuvchi so‘z turkumi va u otdan oldin ham, keyin ham kela oladi. Olmoshlar ot o‘rnida qo‘llanadigan so‘zlar bo‘lib, shaxslarni ko‘rsata oladi. Ravish fe’lga birikadigan, fe’l haqida ma’lumot

beradigan, turlanmaydigan so‘z turkumidir. Bog‘lovchi fikrni ma’lum tartibda bog‘laydigan va fikrni ifodalashdagi oraliqlarni ko‘rsatadigan so‘zdir. Aristarx (e. av. 215-143 yy.) Iskandariya maktabining eng yetakchi olimi, Iskandariya kutubxonasini boshqargan. 40 qa yaqin shogirdlari bilan Gomer asarlari matnlarini to‘liq tiklagan, so‘zlarni 8ta turkum: ot, fe’l, sifatdosh, artikl, olmosh, old ko‘makchi, ravish va bog‘lovchiga ajratgan. Aristotel (e. b. 324-322 yy.) Antik tilshunoslikning grammatik davri buyuk mutafakkir Aristotel nomi va xizmati bilan bog‘liq. Uning so‘z turkumlari haqidagi ta’limoti so‘zni falsafiy-mantiqiy tomoni va grammatik jihatini uyg‘unlikda o‘rganish negizida vujudga kelgan edi. Aristotel “Poetika” asarida 8ta so‘z turkumini ajratadi: element (ya’ni tovush), bo‘g‘in, bog‘lovchi, chlen, ot, fe’l, kelishik va gap (nutq). Appoloniy Diskol (e. II asri 1-yarmi) –yunon tili sintaksisi bo‘yicha «Sintaksis haqida» asarini yozgan. O‘RTA ASR RIM TILSHUNOSLIGI Rim tilshunosligi yunonlar erishgan barcha yutuqlarni tahrir qilish va tartibga keltirish bilan shug‘ullandi. Rim grammatiklaridan Mark Terentiy Varron, Donata, Prissianlar lotin tilini o‘rganishdi va grammatikasini yaratishdi. O‘rta asrlarda got, arman, irland, qadimgi ingliz va slavyan tillarining yozuv tizimi paydo bo‘lgan va lotin tili o‘lik tilga aylanib bo‘lgan bo‘lsa-da, lotin grammatikasining barcha tillar uchun umumiy hisoblanib, qoidalari va tushunchalari yangi tillar grammatikasiga ko‘chirilar edi. Natijada, boshqa tillarning o‘ziga xosligi yo‘qolib, lotin tilidagi atamalar barcha tillarning grammatikalari tarkibiga kirib ketdi. Atamalarning asosiy qismining lotin yoki grek tilidaligining asosiy sababi ham shunda. Antik davr tilshunoslarining nomlar to‘g‘risidagi munozaralari o‘rta asrlarda ham davom ettirilib, ular falsafiy realizm va nominalizm ta’limotlari nomini oldi. Rim tilshunosligida ruhoniy yepiskop Anselm (1033-1109) boshchiligidagi realistlar faqat umumiy tushunchalar mavjud, Rossellin (1050-1110) real

buyumlar ularning soyasi deb hisoblashar, yetakchiligidagi nominalistlar esa aksincha borliqda konkret buyumlar mavjud, insonlar faqat o‘z tasavvurlaridagina ushbu xususiyatlarni umumlashtiradilar, der edilar. Per Abelyar (1079-1142) boshchiligidagi konseptualistlar mo‘tadil nominalistlar deb atalib, umumiy tushunchalar alohida mavjud bo‘lmaydi, ular real mavjud narsa-predmetlar xususiyatlarini aks ettirish orqali hosil qilinadi, degan haqiqatga mos g‘oyani ilgari surganlar. ARAB TILSHUNOSLIGINING RIVOJLANISHI Ayni davrda Sharqda arab tilshunosligi tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan va Sharq mamlakatlariga tarqalayotgan edi. Arab tilshunosligining rivojlanishi masalasida turlicha fikrlar bor :  Arab tili grammatikasi grek falsafasi ta’sir qilmagan holda mustaqil ravishda yaratilgan (Iogann Veyss).  Grek tili bilan arab tili bir-biridan butunlay farq qilgani uchun grek grammatikasiga oid tushunchalar arab grammatikasiga qabul qilingan emas (Karl Brokkelman).  Arab grammatikasidagi asosiy tushunchalar grek fanidan, Aristotel mantig‘idan olingan.  Arab grammatikasi hind grammatikasi ta’sirida yaratilgan. Aslida arab tilshunosligining rivojlanishi VII asrdan boshlab islom dinining Sharq mamlakatlariga keng miqyosda tarqalishi bilan bog‘liq edi. Aslida arab tilining o‘rganilishida asosan quyidagi amaliy maqsadlar ko‘zda tutilgan edi: 1) islom dinini qabul qilgan mamlakatlar xalqlariga arab tilini o‘rgatish; 2) muqaddas “Qur’on” oyatlari va hadislardagi so‘zlarning tarixiy shaklllari va ma’nolarini sharhlash va izohlash. Arab tilshunosligi rivojida quyidagi 3ta yo‘nalishni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin: 1. Basra analogistlar maktabi (klassikani saqlash) 2. Kufa analitiklar maktabi (erkin munosabat)

3. Bag‘dod ekletiklar maktabi (aralash munosabat). Ushbu maktablar vakillari tomonidan arab tilidan dastlabki lug‘atlar, arablar uchun va g‘ayri arablar uchun qo‘llanmalar yaratildi. Bu asarlar arab leksikografiyasi va grammatikasining rivojlanishiga, arab tiliining Sharq mamlakatlariga tarqalishiga amaliy xizmat qildi. Jumladan, Basra maktabining asoschilaridan biri Xalil al-Farohidiy (taxminan 718-791yy) arab tilining “Kitobul ayn” (“Ayn harfi kitobi”) nomli dastlabki lug‘atni va “Kitobul avomil” (“Boshqaruvchilar kitobi”) qo‘llanmasini yaratdi. Biroq bu kitoblar bizgacha yetib kelmagan. Uning shogirdi, shhur arab tilshunoslaridan biri Amir bin Usmon Sibavayxiy (733-yilda vafot etgan) “Al- Kitab” asarini yaratdi. O‘sha davrdagi barcha ta’limotlar, qarashlarni umumlashtirgan mazkur kitob Basra va Kufa maktabi vakillari tomonidan yuqori baholangan hamda o‘sha davr arab adabiy tilining sintaktik va morfologik tuzilishi, so‘z yasalish va fonetik tizimi to‘liq aks ettirilgan qo‘llanma sifatida uzoq yillargacha islom dinini qabul qilgan mamlakatlar xalqlariga arab tilini o‘rgatishda asosiy darslik vazifasini o‘tagan. “Kitob al turk” (“Turk tilini tushunish kitobi”) Ispaniyaning Andaluziya viloyatidagi Grenada shahrida tug‘ilib, Misrda yashagan, aslida Afrikaning berber qabilasiga mansub Asruddin Abu Hayen Andalusning (1256-1345) 60ga yaqin asari bo‘lib, bularning 15 tasigina bizgacha yetib kelgan, ularning ba’zilari turkiy tillarga bag‘ishlangan. “Attuhfatuz zakiyatu fillug‘atit turk”. Bu asarning muallifi, chop qilingan joyi va vaqti noma’lum, ammo ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, “Kitob al idrok”dan keyin yozilgan. Demak, “Attuhfa” XVI asrga oid. U 1891-1892 va 1931 yillarda Qohirada 40 marta nashr kilingan. Kitobning asl nusxasi Istambuldagi Boyazit machitining Validdin Afandi kutubxonasida saqlanmoqda. Arab tilshunoslari ayniqsa leksikografiyaga jiddiy ahamiyat berganlar va juda ko‘p lug‘atlar yaratganlar. Bag‘dod maktabi vakili hind Sag‘ani (1181-1252 yy.) tuzgan va “To‘lqinlar toshqini” deb nomlangan 20 tomlik lug‘at, Feruzobodiy (1329-1414 yy.) tuzgan va “Qomus” deb atalgan 60 tomlik lug‘at,

misrlik ibn Mansur (1232-1311 yy.) tuzgan noyob so‘zlar lug‘ati shular jumlasidandir. Arab leksikografiyasida lug‘atlar mazmuniga ko‘ra 6 guruhga bo‘linadi: 1.To‘liq izohli lug‘atlar. 2. Mavzuviy lug‘atlar. 3. Sinonimlar lug‘ati. 4. Noyob so‘zlar lug‘ati. 5. O‘zlashgan so‘zlar lug‘ati. 6. Tarjima lug‘atlari. Arab lesikografiyasi sharq mamlakatlariga, keyinroq Yevropa mamlakatlariga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Lug‘at yaratish borasida arablar o‘z ona tillaridan tashqari fors, mo‘g‘ul, turkiy tillar masalalari bilan ham shug‘ullanganlar. O‘RTA OSIYODA TILSHUNOSLIKNING RIVOJLANISHI IX-XII asrlarda O‘rta Osiyoda milliy tafakkur yuqori darajaga ko‘tarildi. Aynan ushbu davrda O‘rta Osiyo juda ko‘p fanlar poydevori, asosini yaratgan buyuk allomalar dunyoga kelgani bois u birlamchi Uyg‘onish davri deb ham yuritiladi. Buyuk bobokalonlarimiz bo‘lgan Abu Rayhon Beruniy, Muso AlXorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Al-Farg‘oniy kabi qomusiy olimlarning matematika, kimyo, geodeziya, astronomiya, tibbiyot, musiqa, tarix, falsafa kabi qator fanlar bo‘yicha yaratgan asarlari jahonning durdona asarlari sifatida butun dunyoda e’tirof etiladi. Ushbu asarlar arab tilida yozilgani, tabiiyki, arab tilining amaliy qo‘llanishi va rivojiga sezilarli ta’sir qilgan. Ayni paytda buyuk allomalar tomonidan bevosita tilning fonetik, mofologik, sintaktik qurilishi, so‘zning ma’no xususiyatlariga bag‘ishlangan asarlar ham yaratilganki, bu O‘rta Osiyoda tilshunoslik fanining shakllanishi va rivojlanishiga bevosita ta’sir qilmay qolmadi. Xususan, o‘zbek adabiy tilining shakllanishi va o‘z o‘rnini egallashida hamda keyingi taraqqiyotida buyuk mutafakkir bobomiz Alisher Navoiyning xizmatlari beqiyosdir. Biroq Navoiygacha bo‘lgan davrda yaratilgan barcha ilmiy asarlar arab tilida, badiiy asarlar fors tilida yozilgani bois O‘rta Osiyoda tilshunoslikning shakllanish va rivojlanish davrini 2 davrga:  Navoiygacha bo‘lgan davr  Navoiydan keyingi davrlarga bo‘lib o‘rganish mumkin.

Xususan, Navoiygacha bo‘lgan davrda O‘rta Osiyoda tilshunoslikka oid quyidagi asarlar yaratilgan: Abu Nasr Forobiy (873-930 yy.) – “ Fanlar tasnifi ” asarida fonetika, morfologiya, sitaksis, grammatika, orfografiya, orfoepiya, stilistika masalalarini yoritgan. Nutq tovushlarini unli-undoshlarga ajratadi, ularning hosil bo‘lishi, xususiyatlarini tavsiflaydi. So‘z ma’nolarini tasniflaydi, sodda va qo‘shma so‘zlarni ajratadi, arab tilidagi turdash va atoqli otlar, son kategoriyasi, fe’l zamonlari, so‘z birikmasi va so‘zlarning birikishi haqida fikrlar bildiradi. U grammatikani to‘g‘ri yozish san’ati, deb baholaydi, so‘zlarni yozish qoidalari, she’r yozish o‘lchovlari haqida dastlabki ma’lumotlarni beradi. Abu Rayhon Beruniy (937-1048 yy.) – matematika, kimyo, astronomiya, geografiya, geometriya, tarix, musiqa, tilshunoslik bo‘yicha 150dan ortiq durdona asarlar yaratgan. (“O‘tmish avlodlar yodgorligi”, “Hindiston tarixi”). Ular orasida “Saydana” bevosita tilga oid bo‘lib, 29 bob, 1116 misradan iborat. Unda 4500 dan ortiq dorivor o‘simliklarning 8 tildagi nomlari izohlangan. Abu Ali ibn Sino (980-1037 yy.) – Sharq olamida “Shayx ur-rais”, G‘arbda “Avitsenna” nomlari bilan mashhur bo‘lgan, ko‘p asrlar davomida jahon tibbiyot ilmining asosi bo‘lgan “Tib qonunlari” kitobi muallifi, shuningdek, “Kitabi al milh finnahv” (“O‘tkirlik sintaksisda ekanligi”), “Kitob lisonul arab”, “Asbobi xudut al huruf” (“Tovushlarning chegaralanish sabablari”) kabi tilshunoslikka oid asarlar yaratgan. Allomaning fikricha, tovush havoning to‘lqinsimon harakati natijasida hosil bo‘ladi, fizikaviy ( savt ) va nutqiy ( harf ) tovushlari mavjud. U arab tilidagi 3ta unli, 28ta undosh borligini qayd etadi va undoshlarning har birini mukammal tavsiflaydi. Ibn Sinoning tovushlar artikulyatsisi, nutq a’zolari, unli va undoshlar haqidagi fikrlari fonetika sohasiga qo‘shilgan salmoqli hissadir. Mahmud ibn Husayn ibn Muhammad Koshg‘ariy (XI asr) Qoshg‘arda tug‘ilgan, Samarqand, Buxoro, Nishopur va Marv shaharlarida o‘qigan, Bag‘dodda arab adabiyoti, tilshunosligi, tarixi, tabiiy fanlar bo‘yicha o‘z malakasini oshirgan. U turkiy tilshunoslikning ensiklopediyasi hisoblangan

mashhur «Devonu lug‘atit turk» («Turkiy so‘zlar devoni») asari orqali turkiy tillarning leksikologiyasiga asos soldi, turkiy tillarning qiyosiy grammatikasini yaratdi. “Devon”ning faqat bir nusxasi 1914 yilda Turkiyada topilgan. Bu kitob kotib Muhammad bin Abu Bakir Damashqiy tomonidan 1265- 66 yillarda M.Qoshg‘ariyning o‘z qo‘li bilan yozgan nusxasidan ko‘chirilgan. Shu nusxa asosida 1905-1917 yillarda Turkiyada “Devon”ning uch jildi nashr qilingan. 1928 yilda Karl Brokkelman tomonidan nemis tiliga tarjima qilingan va Leypsigda chop etilgan; Bosim Atalay tomonidan turk tiliga o‘girilib, 1939 yilda Anqarada chop etilgan; Solih Mutallibov tomonidan o‘zbek tiliga o‘girilgan va 1960-1963 yillarda Toshkentda chop etilgan. «Devon»ning muqaddima qismida turkiy xalqlarning etnografiyasi, lahjalari haqida ma’lumotlar berilgan, lug‘at qismida esa 9 mingga yaqin turkiy so‘zlar arab tiliga tarjima qilingan, ushbu so‘zlarning fonetik, semantik, grammatik xususiyatlari misollar yordamida izohlangan. Koshg‘ariy o‘z lug‘atida tovushlarning fiziologik va akustik xususiyatlari haqida fikr yuritadi, tovushlarni harflardan qat’iy farqlaydi, arab yozuvidagi harflarning turkiy tillarda mavjud tovushlarni ifodalash uchun yetarli emasligini aytib, arab yozuviga yangi belgilar kiritadi. Arab yozuvidagi 18 harfdan 7tasi ustiga maxsus qo‘shimcha belgi qo‘yish orqali 25 taga yetkazadi. Natijada turkiy tillardagi 25 ta tovush yozma ifoda shakliga ega bo‘lgan. Alloma undoshlarning jarangli-jarangsiz, qattiq-yumshoq, sodda-murakkab bo‘lishi, undoshlarning ketma-ket va takror kelishi, singarmoniya, tovush tushishi, almashinishi, assimilyatsiya, metateza, reduksiya kabi fonetik hodisalarga ham to‘xtalib o‘tgan. Koshg‘ariy o‘z lug‘atidagi barcha so‘zlarni leksikolog, semasiolog, leksikograf sifatida chuqur o‘rganib, ko‘p ma’nolilik, shakldoshlik, ma’nodoshlik, zid ma’nolilik hodisalari, ma’no ko‘chishining 4 xil usullari, so‘z ma’nosining kengayishi va torayishi hodisalari haqida fikr yuritadi, har bir hodisani misollar yordamida izohlaydi. Aytish joizki, jahon miqyosida hech bir til

vakili o‘z lug‘at boyligini Mahmud Koshg‘ariychalik keng har tomonlama o‘rganib chiqmagan va chuqur tahlil qilmagan edi. Uning bugungi kungacha topilmagan «Javohirun nahv fi lug‘atit turk» («Turkiy tillar sintaksisining javohirlari») asari ham Koshg‘ariyning o‘z zamonasining buyuk tilshunos olimi ekanligidan dalolat beradi. Abul Qosim ibn Umar az Zamaxshariy (1075-1143yy.). «Ustod ul-arab va-l ajam» (arablar va g‘ayri arablar ustozi), «Faxri Xorazm» deb sharaflangan O‘rta Osiyolik allomadir. Yanada chuqur bilim olish maqsadida u Isfaxon, Bag‘dod, Makka, Marv, Nishopur, Shom, Hijoz, Iroq kabi shaharlarda tahsil oladi. Tinimsiz o‘qish-o‘rganish, izlanish natijasida o‘z zamonasining yetuk olimiga aylanadi. U tilshunoslik, lug‘atshunoslik, jug‘rofiya, adabiyot, aruz, tafsir, hadis, fikh va qiroat ilmiga oid asarlar yozgan. Xususan, uning Makkada 1,5 yil davomida yaratgan arab grammatikasiga oid «Al-mufassal» (1121 y.) kitobi alohida o‘rin tutadi. U arab tilining morfologiyasi va sintaksisiga oid tadqiqot ishi bo‘lib, musulmon olamida juda mashhur bo‘lgan va yuksak baholangan. Zamaxshariyning asosiy asarlari:  «Muqaddimat ul-adab» - 5 bo‘limdan iborat, unda so‘zlar ism (ot), fe’l, bog‘lovchi, ot o‘zgarishlari (turlanishi) va fe’l o‘zgarishlari (tuslanish) ga bo‘lib beriladi. Asar fors, eski chig‘atoy (o‘zbek), mo‘g‘ul, turk, keyinchalik nemis, fransuz va boshqa tillarga o‘girilgan. Asar qo‘lyozmasi O‘zFA Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda.  «Alfoiq fi g‘arib il-hadis» («Hadisdagi notanish so‘zlarni o‘zlashtirish») - qiyin so‘zlarning ma’nolari sharhlangan lug‘at.  «Asos ul-balog‘a» («Chechanlik asoslari») - bu asar ham lug‘atshunoslikka oid.

ALISHER NAVOIY VA UNDAN KEYINGI DAVR TILSHUNOSLIGI XV asrning 2- yarmida O‘rta Osiyoda yetishib chiqqan buyuk mutafakkir, she’riyat sultoni, o‘zbek adabiy tilining himoyachisi va targ‘ibotchisi Alisher Navoiy (1441-1501) tilshunoslik tarixida ham yorqin iz qoldirgan ulkan siymolardan biri. “Malikul shuaro” deb sharaflangan she’riyat sultoni o‘zining turkiy tilda yaratgan asarlari bilan o‘zbek tilining amaliy rivojiga, lisoniy qarashlari aks etgan tilshunoslikka oid asarlari bilan tilshunoslik fanining shakllanishiga katta xizmat qildi. Alisher Navoiyning «Muhokamat ul- lug‘atayn » (1499) asari 2 til – o‘zbek va fors tillarining qiyosiy tahliliga bag‘ishlangan bo‘lib, unda mazkur tillarning umumiy va farqli xususiyatlari tahlil qilingan, mazkur tillar haqida muhim ma’lumotlar beriladi. Mazkur asarda til va tafakkur orasidagi munosabat, tillarning kelib chiqishi, so‘z ma’nosi, so‘zning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari, so‘zlarning yasalish imkoniyatlari, morfologik kategoriyalar, so‘zning va tovushning nutqdagi o‘rni va ahamiyati kabi hodisalarni keng tahlil qiladi. O‘zbek va fors tillarini muhokama qilish orqali o‘zbek tilining adabiy-badiiy asarlar yaratishga mos ulug‘vor til ekanligi, til boyligi va imkoniyatlari, istalgan, xususan, fors tili bilan bemalol raqobat qila olishi va hatto o‘zib keta olishi mumkinligini tasviriylik imkoniyatlari nuqtai nazaridan (jumladan, 100ta fe’l misolida) asoslab bergan. Navoiyning ushbu asari nafaqat o‘zbek tilining nufuzini ko‘tarishga, balki qiyosiy tilshunoslikka va tilshunoslik nazariyasiga ham katta hissa qo‘shgan ilmiy asar hisoblanadi. Navoiydan keyingi davrda yaratilgan asarlar Navoiy dahosi o‘z zamonasidayoq tan olingan va asarlari har tomonlama o‘rganila boshlangan edi. Ma’lumki, Navoiy dunyoda eng ko‘p miqdorda - 26 ming so‘z ishlatgan buyuk ijodkor bo‘lib, uning asarlari o‘tkir falsafiy g‘oyalar bilan yo‘g‘rilgan. Ushbu dunyoviy ahamiyatga ega bo‘lgan ulkan ilmiy va adabiy

merosni o‘rganish, falsafiy-lisoniy asarlarini tahlil qilish, Navoiy ishlatgan so‘zlarning ma’nolarini izohlash, ularning ma’noviy qamrovini, matndagi quvvatini ochib berish va o‘zga tillarga tarjima qilish kabi ishlar XV asrdan boshlab filologik tadqiqotlar va leksikografik ishlarning asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lib qoldi. Shunga ko‘ra shu davrdan boshlab, ko‘plab lug‘atlar yaratila boshlandi. Bu lug‘atlar orasida Eron shohi Nodirshohning kotibi astrobodlik Nizomiddin Muhammad Nodi al Husayn as Safaviy Mehdixon - qisqacha Mirzo Mehdixon ning (XVIII asr) « Sangloh» (1760 y.) asari alohida ahamiyatga ega. O‘zbek tilining ilk grammatikasi deb hisoblangan mazkur asarda nafaqat leksikografiya, balki leksikologiya, grammatika, morfologiya va sintaksis masalalari bo‘yicha ham fikr yuritiladi. Muallif o‘zbek tilidagi 5 ta kelishik shaklini ko‘rsatib o‘tadi, kishilik olmoshlarini mustaqil olmoshlar deb, ko‘rsatish olmoshlarini ishora olmoshlari deb ataydi. Asarning lug‘at qismida, asosan Navoiy, shuningdek, Lutfiy, Bobur she’riyatidagi tushunilishi qiyin bo‘lgan so‘zlar ma’nosi izohlangan va fors tilidagi tarjimasi berilgan. «Maboni ul-lug‘at» “Sangloh”ga ilova qilingan bo‘lib, 2ta: muqaddima va tarsif (grammatika) qismlaridan iborat. “Muqaddima”da kitobning yozilish sabablari bayon etilgan, arab va o‘zbek tillari qiyoslangan, o‘zbek shevalari haqida ma’lumotlar berilgan. Tarsif qismi esa 6 bo‘limdan iborat bo‘lib, o‘zbek tilida fe’lning turli nisbat va zamon shakllari, fe’llarning vazifaviy shakllari, fe’l mayllari, fe’llarning yasalishi, ko‘makchi fe’llar, so‘zlarning imlosi, fe’l yasovchi qo‘shimchalar, olmoshlar, ularning turlari, o‘zbek tilidagi 5ta kelishik shakli (bosh kelishikdan tashqari ) haqida batafsil ma’lumotlar berilgan. Muallif o‘z asarini o‘zbek tilining 1-ilmiy gammatikasi deb ataydi. Bu davrda bir qator lug‘atlar ham yaratilgan:  “Abushqa” nomi bilan mashhur bo‘lgan muallifi noma’lum “Chig‘atoy turk” lug‘ati (1500 y.). U 1862 yilda venger olimi Vamberi tomonidan chop ettirilgan.

 Hirotiyning “Badoyi ul-lug‘at” asari, Navoiy asarlaridagi so‘zlar tavsiflangan 1000 so‘zlik lug‘at.  Fazlullaxonning “Lug‘ati turkiy” asari (XVI asr), 1925 yilda Kalkuttada nashr etilgan.  Fatx Alixon Katoriyning “Kitobi lug‘ati atrokiya” asari, unda 8000ta so‘zning turk va fors tillaridagi tarjimasi berilgan.  Shayx Sulaymon Buxoriyning “Lug‘ati chig‘atoyi va turki usmoni” lug‘ati. U 1828 yilda Istambulda chop etilgan bo‘lib, 92 ta o‘zbek qabilasi va 100ga yaqin shoirlarning asarlari haqida ma’lumot berilgan. Y Е VROPADA UYG‘ONIS Н DAVRIDAGI TILSHUNOSLIK XV asrdan XVII asrning boshlarigacha bo‘lgan davr G‘arbiy Yevropada uyg‘onish (renessans) davri deb ataladi. Feodalizm o‘zining eng yuqori taraqqiyot darajasiga chiqqan, kapitalizm endigina rivojlana boshlagan bu davrga kelib, arman, fors, o‘zbek, hungar, yapon, koreys, ispan, niderland, fransuz, ingliz, rus, ukrain, portugal, nemis, polyak, chex, auten, meksika tillari rivojlana boshlagan edi. XV-XVI asrlarda Yevropaliklar Shimoliy Amerika, Hindistondagi qator tillar, chunonchi, indoneziya, xitoy, arab, fors, turk, manchjur tillari bilan tanishdilar. Olingan ma’lumotlar asosida fan olamiga ma’lum bo‘lgan barcha tillarning kartotekalari tuzildi va tillar klassifikatsiya qilindi.

Adabiyotlar: 1. Кондрашев Н.A. История лингвистических учений. – M.,1979. 2. Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. – T., 1972. 3. Кодухов В.И. Общее языкознание. – M., 1974. 4. Baskakov N.A. va b. Umumiy tilshunoslik. – Toshkent: O‘qituvchi, 1979. 5. Щербак A.M. Сравнительная типология тюрских языков. – Л., 1970. 6. Амирова Т., Олховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очерки по истории лингвистики. -М., 1975. 7. Bo‘ronov Sh.B. Ingliz va o‘zbek tillari qiyosiy grammatikasi. – T., 1973. 8. Nurmonov A. O‘zbek tilshunosligi tarixi. – T., 2002. 9. Nurmonov A., Iskandarova Sh. Umumiy tilshunoslik. – Andijon, 2007. 10. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik. – T., 2016. 11. Ломтев Т.П. Современное языкознания и структурная лингвистика. В кн: “Тоеритическое языкознание”. – М., 1964. 12. Левицкий Ю.А. Общее языкознание. – М., 2009. 13. Попова З.Д., Стернин И.А. Общее языкознание. – М., 2007. 14. Umarxo‘jaev M. Umumiy tilshunoslik. – Andijon, 2010.

Похожие

Qadimgi hind tilshunosligi. Qadimgi Xitoy tilshunosligi

Umumiy tilshunoslik fanining maqsadi va vazifalari.Tilshunoslik tarixi va uning davrlarga bo`lininshi

Arab tilshunosligi

Tilshunoslik tarixi va uning davrlarga bo`lininshi

Vilgelm Fon Gumboldt – umumiy tilshunoslik fani Asoschisi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik va boshqa ta‘limotlar