Chorizm va sho’rolar davrida o’zbek tilshunosligi - Лингвистика - Рефераты

Chorizm va sho’rolar davrida o’zbek tilshunosligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

26.23046875 KB

Chorizm va sho’rolar davrida o’zbek tilshunosligi R eja: 1. O’zbek ma’rifatparvarlarining lingvistik faoliyatlari. 2. Ilk o’zbek alifbolarining vujudga kelishi. 3. Ashurali Zohiriy- tilshunos. 4. Mahmudho’ja Behbudiy va Abdulla Avloniyning lingvistik qarashlari . 5. Abdurauf Fitratning lingvistik qarashlari .

XIX asr o’rtalarida Markaziy Osiyodagi xonliklar orasida o’zaro kurashlar kuchayib borar va rus imperiyasi bu kurashlardan josuslar orqali doimo xabardor bo’lib turardi. Nihoyat , Markaziy Osiyo yerlariga yurish boshlalanib, 70-yillarda tamoman zabt etildi. Shunday qilib, Тurkiston rus bosqini ostida qoldi. Bu davrda mahalliy aholini tutqinlikda tutishi uchun uning tilini bilish ehtiyoji tug`ildi. Ana shu ehtiyojni qondirish uchun bir qator asarlar maydonga keldi. Ruslarning o’zbek tilini o’rganishga bo’lgan ehtiyojini qondirishda chor Rossiyasi tomondan Тurkistonga maxsus yuborilgan N.Ostroumov, V.Nalivkin va M.Nalivkina, N.N.Pantusovlarning xizmati katta bo’ldi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Markaziy Osiyodagi vaziyat ziyolilar o’rtasida milliy o’z-o’zini anglash hissini kuchaytirib yubordi. XVI asrdan boshlangan madaniy, ma’naviy inqiroz tufayli unutilar darajaga kelib qolgan boy milliy merosimizni tiklash, o’tmiy madaniyatga mehr-muhabbat hissini uyg`otish harakati boshlandi va bu harakatning natijasi sifatida jadidizm maydonga keldi. Jadidlar taraqqiyotga erishishning bosh yo’l ma’rifat deb bildilar. Buning uchun yangi tipdagi maktablar ochish, dunyo yangiliklarini xalq o’rtasida targ`ib qilish matbuotning rivojlantirishga intildilar. Ularning ko’plari yangi maktablar uchun darsliklar ham yozdilar. Хususan, Behbudiyning “Risolai asbobi savod”, “Risolai jo’g`rofiyai umroniy”, “Risolai jo’g`rofiyai Rusiy”, “Kitobat-ul atfol (1905), “Amaliyoti islom”, “Тarixi islom», Hamzaning “Qizil gul”, “Pushti gul”, Fitratning “Sarf”, “Nahv” singari asarlari ana shunday asarlardandir. Matbuotning yo’lga qo’yilishi o’zbek adabiy tilining shakllanishi va rivojlanishi uchun ham qulay imkoniyat yaratdi. Ayniqsa, jadidlar til masalasiga alohida e’tibor bilan qaraydilar. Jadidlarning til masalasiga alohida e’tibor berishlari bejiz emas edi. Chunki til millatning eng asosiy belgilaridan biridir. Shuning uchun ham: “Qachonki, bir millat tilini yo’qotsa, o’z dinini va millatini yo’qotur”, deydi Ashurali Zohiriy. Behbudiy muharrirligidagi “Oyna” jurnali til masalasiga alohida e’tibor berdi. Bu davr matbuotida tilimizni ajnabiy so’zlardan imkon qadar tozalash, o’z tilimizni

chuqur o’rganish va unga mehr-muhabbat bilan qarashga undash bilan birga boshqa tillarni ham, albatta, o’rganishga da’vat etiladi. M.Behbudiy “Ikki emas, to’rt til lozim” maqolasida yoshlarni ko’p til bilishga, arab, fors, turk tilini bilish bilan birga, albatta, Ovrupo tillarini, xususan, rus tilini o’rganishga chaqiradi. Bu tillarni qancha puxta bilsak, ajdodlarimiz qoldirgan boy madaniy merosdan shunchalik foydalanish imkoniyatiga, bugungi dunyo fan va madaniyat yangiliklaridan shunchalik bahramand bo’lish imkoniyatiga ega bo’lishimiz bayon qilinadi. XX asr boshlarida jadidlar tomonidan yangi tipdagi maktablarning ochilishi va unda o’qitishning yangi-yangi usullarining qo’llanilishi tufayli bolalarning xat- savodini tez chiqarishni ta’minlaydigan yangi darsliklarga ehtiyoj tug`ildi. Saidrasul Saidazizov 1902 yilda “Ustodi avval” kitobi, Munavvarqori Abdurashidxonov esa 1907 yilda “Adabi avval” kitoblarini Тoshkentda nashr ettirdilar. Saidrasul Saidazizovning “Ustodi avval” asari uch qismdan iborat. Birinchi qismi alifbo davrini o’z ichiga oladi. Bu qism bolalarga arab grafikasi asosidagi o’zbek alifbosini o’zbek alifbosini o’rgatishga bag`ishlanadi. Mavjud 32 ta harfning har qaysisi alohida sarlavha asosida beriladi. Bu harflarning alohida, so’z boshida, so’z o’rtasida va so’z oxirida yozilish shakllari ko’rsatiladi. Har qaysi shakl ostiga shu shakl qatnashgan so’z keltiriladi. Undan so’ng har qaysi harfni o’zlashtirish uchun so’z ichida ishlatilishiga qator misollar beriladi. 32 ta harf bilan birga, sokin, pesh, tashdid singari harakatlarning qo’yilish o’rinlari, vazifalari o’rgatiladi. Ikkinchi qismi esa alifbodan keyingi davrga bag`ishlanadi. Bu qismda alifbo bilan tanishib bo’lgan o’quvchida o’qish yozish ko’nikmasini shakllantirishga e’tibor qaratiladi. “Ustodi avval”ning uchinchi qismi “Alifboi Qur’oniy”ga bag`ishlangan. Unda muallif o’quvchilarni Qur’on matnlarini qanday o’qishga tayyorlashni maqsad qilib qo’yadi.

20-30-yiilar tilshunosligini eng faol vakillaridan biri Ashurali Zohiriydir. Uning o’zbek tilshunosligi oldidagi eng muhim xizmati shundaki, u birinchi bo’lib o’zbek tilidan darslik, o’zbek orfografiyasi va imlo qoidalariga bag`ishlab ilmiy asarlar yozdi. U qator tilga oid maqolalarida o’zbek tilining lingvistik xususiyatlarini, o’zbek tilning kelajagi, taqdiri va taraqqiyotini ilmiy jihatdan tahlil qilib berdi. O’zbek orfografiyasi, yozuv tarixi muammolari, atamashunoslik muammolariga bag`ishlangan anjumanlarda faol ishtirok etadi. U sof o’zbek tilining taraqqiyoti uchun kurashdi. “Qizil O’zbekistn” gazetasining 1929 yil 29 mart sonida mubohasa tariqasida “Тil, atama va imlo masalasi” maqolasida adabiy til va jonli so’zlashuv tili, ular o’rtasidagi munosabat, adabiy tilning tayanch shevalari, atamalarining ahvoli va bundan keyingi istiqbollari, imlo muammolari haqida fikr yuritadi. Ashurali Zohiriy adabiy til bilan jonli so’zlashuv tilini bir-biridan farqlar ekan, adabiy tilning barqaror, jonli tilning esa, aksincha, tez o’zgaruvchanlik xususiyatiga ega bo’lishini ko’rsatadi. “Jonli til” deyilishining sababi ham “tez sur’at bilan o’zgarishi”da ekanligini ta’kidlaydi. Shu bilan birga, adabiy til muayyan qoidalarga, me’yorlarga bo’ysunishi, jonli tilning esa erkinligiga ishora qilinadi. Ashurali Zohiriy o’zbek tilining o’z ichki imkoniyatlari asosida atamalar tizimini yaratish tarafdori bo’ladi. Uning fikricha, “agar ajnabiy so’zlar olinavursa, tilda soflik bitta-bitta, sal yilning ichida boshqa boshqa so’zlar u tilni qoplab, tanimaslik holiga keltiradi va yutadi”. Shuning uchun ham turmushga kirib kelayotgan yangi tushunchalarni ifodalamoq uchun “o’z tilimizning boyligidan foydalanmoq”ni tavsiya etadi. “Agar bundoq so’zlar u tilda topilmasa, ovrupocha, arabcha, forsiychadan olmoq” lozimligini uqtiradi. Imlo masalasi Ashurali Zohiriyning tilshunoslik faoliyatida markaziy o’rinni egalllaydi. U rus tilshunos olimi Afanasevning orfografiyaning besh tamoyili (asosi) mavjudligi haqidagi fikrini ma’qullaydi: 1) savtiy (fonetik), 2) shakliy (morfologik), 3) tarixiy-an’anaviy, 4) chet so’zlarni yozmoq asosi, 5) ayrilma asos.

Ashurali Zohiriyning o’zbek tili fonetikasiga oid maqolalari alohida ahamiyatga ega. Uning “Qizil O’zbekiston” gazetasining 1929 yil 31 mart sonida “Тil, atama va imlo bahslari” rubrikasida e’lon qilingan maqolasida “Lab ohangi to’g`risida», “Cho’zg`ilar to’g`risida”, “Singarmonizm to’g`risida», “Bosh harf to’g`risida” bahs yuritiladi. U o’zbek tilida ham singarmonizm mavjudligini ta’kidlaydi. Lab ohangi garchi qirg`iz tili darajasida bo’lmasa ham, ma’lum darajada borligi, lekin uning qo’shimchalarga ta’sir qilmasligi, ana shu belgini ayrim omofonlarni yozishda farqlovchi belgi qilish lozimligini ko’rsatadi. M asalan, urush (ot, yasama ot) – urish (fe’l), o’rum (birinchi o’rum beda) – o’rim (xandagim ) kabi. Ashurali Zohiriy o’zbek adabiy tilida emas, to’qqizta unli mavjudligini, lotin alifbosida ham ana shu to’qqizta unli uchun harf olinishi kerakligini aytadi. Garchi muallif bu fikrini dalillar asosida isbotlamasa ham, Farg`ona (Andijon,Marg`ilon, Qo’qon kabi) shevalarida ma’no farqlash uchun xizmat qiladigan 9 ta fonema mavjudligini his qiladi. Ashurali Zohiriy arab, fors, rus tillarini mukammal bilgan. U tarjima lug`atlar yaratishda ham samarali ishlar qildi. 1920 yili Qozonning “Asr” bosmaxonasida nashr etilgan va turkiy xalqlar tomonidan ijobiy baho olgan Sulton Rahimquli va Abdurahmon Karamning «Ruscha-tatarcha mukammal lug`at” nomli lug`atidagi tatarcha so’zlarni o’zbek tiliga o’giradi. 1927 yilda nashr etilgan ikki jildlik mazkur lug`atda muallif tilshunoslikka oid an’anaviy arabcha terminlarni qo’llash bilan birga, ayrim o’rinlarda o’zbekcha lingvistik atamalarni ham qo’llaydi. M asalan, vinitelnыy padej – tushum tamomligi, dateln ыy padej-jo’nalish tamomligi kabi. U ortiqcha so’zlardan voz kechib, uni o’zbek tiliga juda ixcham va aniq qilib o’giradi. Podat so’zining tatar tilida solim, to’lov, juzya, nolug, imona kabi so’zlar bilan berilsa, Ashurali Zohiriy uni ixcham tarzda soliq, o’lpon holida beradi. Mahmudxo’ja Behbudiy XX asr boshida o’zbek xalqi ijtimoiy tafakkurida yangi sahifa ochgan, yangi yo’nalishni boshlab bergan ziyolidir. M.Behbudiy dunyoqarashining shakllanishida jadidchilik harakatining asoschisi Ismoilbek

G`aspiralining xizmati katta bo’lgan. I.G`aspiralining maqsadi musulmonlarning o’zligini saqlab qolish yo’li bitta, u ham bo’lsa ma’rifat va u orqali mamlakatning ijtimoiy, siyosiy, madaniy hayotiga tengma-teng aralashishga erishmoqdir, degan fikrni ilgari suradi. Behbudiy bu fikrga qo’shilgan holda I.G`aspiralining izchil targ`ibotchilaridan biriga aylandi. 1913 yildan Behbudiy matbuot ishlari bilan shug`ullanadi. Shu yilning aprel oyidan “Sama r qand” gazetasini chiqaradi. Gazeta ikki tilda turkiy va forsiy tillarda chop etiladi. 45 ta sonidan so’ng moddiy tanqislik tufayli chiqish to’xtagan. 1913 yilning 20 avgustidan Behbudiy “Oyna” jurnalini chiqara boshlaydi. Mazkur jurnal ma’rifat va madaniyat tarqqatishda juda katta xizmat qiladi. Unda millat va uning haq-xuquqiga, tarixiga, til-adabiyot masalalariga, dunyo ahvoliga doir qiziqarli maqolalar, bahslar berib borilgan. Ayniqsa, til masalasi muharrirning hamisha diqqat markazida bo’lgan. Shuning uchun ham jurnal sahifalarida o’sha davrning eng dolzarb masalasi aylangan til masalasiga bag`ishlangan maqolalar tez-tez bosilib turardi. Behbudiyning o’zi ham bu masalaga bag`ishlangan bir qator maqolalar yozadi. Uning «Ikki emas, to’rt til lozim”, “Тil masalasi”, “Sart so’z majhuldur”, “Sart so’zi ma’lum bo’lmadi” singari bir qator maqolalarida o’zining tilshunoslikka doir qarashlarini bayon qiladi. Behbudiyning o’zi arab, fors tillarini mukammal bilgan, rus tilini tushungan, gaplasha olgan. “ Oyna ” jurnali ni to’rt tilda - turkiy, forsiy, arabiy va rus tillarda chiqarmoqchi bo’lgan. Jurnalning 1913 yil 20 avgust birinchi sonidayoq “Ikki emas, to’rt til lozim” nomli maqolasi bosiladi. Maqolada til bilishning xosiyati haqida ibratomuz fikrlar bildirib shunday yozadi: “Arabiy til din uchun ne darajada lozim bo’lsa, rusiy ham tiriklik va dunyo uchun lozimdur. Arabiy bilmasang din, ruscha bilmasang, dunyo qo’ldan ketar”. “Тil masalasi” maqolasida usmonli tilining jonli turk tilidan uzilib qolganligini, oddiy xalq bu tilda yozilgan asarlarni tushunmasligini bayon qiladi. Behbudiy adabiy til bilan jonli so’zlashuv tilini bir-biridan farqlaydi va adabiy til bilan jonli so’zlashuv tili o’rtasidagi bog`lanish darajasi turlicha bo’lishi

mumkinligini anglaydi. Usmonli turk tili bilan turk so’zlashuv tili o’rtasida katta uzilish borligini aytadi. Behbudiy islom aqidalarini qattiq hurmat qilgan holda, dunyoviy fanlarsiz millatning taraqqiy etishi va kamol topishi mumkin emasligini qayta-qayta ta’kidladilar. “Ehtiyoji millat” maqolasida shunday yozadi: “Boshqa millatlarga qaralsa, ko’ra olurg`a, muntazam maktablari bor va ul maktablarda diniy ilm ustinda dunyoviy ilm va fanlar ham o’qilur. Chunki dunyoga turmoq uchun dunyoviy fan va ilm lozimdur. Zamona ilm-fandan bebahra millat boshqa millatlarga paymol bo’lur”. M.Behbudiy o’z davrining keng fikrli kishisi, millat istiqboli uchun otashin kurashchi sifatida milliy tilning ravnaqi, uning istiqboli uchun ham jon kuydirdi va o’zi nashr etgan “Oyna” jurnali orqali o’zbek adabiy tilining muhim masalalarini yoritdi. Maktab va maorif orqali o’zbek xalqining milliy-ijtimoiy ongini uyg`otishni o’zining bosh maqsadi deb bilgan Abdulla Avloniy boshqa maslakdoshlari kabi, faoliyatini ma’rifat sohasidagi ishlardan boshladi. XX asr boshlaridagi ma’rifatparvarlik haraktida Abdulla Avloniy o’rni alohida ajralib turadi. Abdulla Avloniy o’zbek ziyolilari orasida birinchi professor ilmiy unvonga ega bo’lganlardan biri. U o’zining pedagogik ijodiy va ijtimoiy faoliyati bilan xalqimizning madaniy saviyasni bir pog`ona yuksaklikka ko’tarishga munosib hissa qo’shdi. Abdulla Avloniyning tilshunoslik haqidagi qarashlari ko’proq 1913 yilda yuqori sinf o’quvchilari uchun mo’ljallab yozilgan “Тurkiy guliston yoxud axloq” asarida o’z ifodasini topgan. Abdulla Avloniy har qanday millatning millat sifatidagi muhim belgilaridan biri uning tili ekanligi, shuning uchun ham tilga e’tibor millatga bo’lgan e’tibor ekanligini alohida ta’kidlab, bu haqda shunday yozadi: “Har bir millatning dunyoda borligini ko’rsatadurg`on oynai hayoti tili va adabiyotidur. Milliy tilni yo’qotmak millat ruhini yo’qotmakdur”. Har bir miilat o’z tiliga e’tibor bilan qaramog`i, uning istiqboli uchun qayg`urmog`i lozimligini bayon qilib, o’zbek tilining arabiy, forsiy unsurlar bilan

to’lib-toshib ketganligi, shuning uchun bu tilni o’z ichki imkoniyatlari asosida rivojlantirish, xalq tiliga yaqinlashtirish zarurligi ko’rsatiladi. Abdulla Avloniy yoshlarni o’z tiliga hurmat va muhabbat qo’yish, uni chuqur o’rganish bilan birga, boshqa tillarni bilishga ham da’vat etadi. Shuningdek, u kishilarning aloqa vositasi bo’lgan tilga qanchalik e’tibor lozim bo’lsa, bu tildan foydalanayotgan shaxslar tiliga (nutqiga) ham shunchalik e’tibor kerakligini ta’kidlaydi. “Chunki so’z insonning daraja va kamolini, ilm-fazlini o’lchab ko’rsatadurg`on tarozusidir. Aql sohiblari kishining dilidagi fikr va niyatini, ilm va quvvatini, qadr va qiymatini so’zlagan so’zidan bilurlar». Shuning uchun ham Abdulla Avloniy yoshlarni so’zdan o’rinli foydalanishga, so’z qadriga yetishga da’vat etadi. Muallif so’z qudratiga ham yuksak baho beradi. So’z – noyob gavhardir. Uning sharafi benihoya. Har qanday qimmatbaho gavhar uning oldida sadaf ham bo’la olmaydi. Тilni po’lat xanjarga, so’zni esa unga qadalgan bezaklarga qiyos qiladi. Abdulla Avloniyning til va so’z odobi haqidagi umuminsoniy fikrlari bugungi kunda ham o’z qimmatini yo’qotgan emas. Fitrat XX asr o’zbek madaniyati tarixida gi yorqin siymo lardan biridir . Fitrat - uning adabiy taxallusi. Fitrat so’zining lug`aviy ma’nosi Navoiy asarlari lug`atida «tabiat, tug`ma tabiat, yaratilish” ma’nolari izohlangan. Fitrat tilshunos sifatida tilning barcha bo’limlari haqida o’z munosabatlarini bayon etadi. U o’zbek tilining o’ziga xos xususiyatlarini ochib berishga, o’zbek tilining turkiy tillar tizimidagi o’rnini belgilab berishga harakat qiladi. Adabiy tilning boyishida asosiy manba bo’lib xizmat qiladigan xalq shevalariga diqqatni ko’proq jalb qilish kerakligini alohida uqtiradi. Adabiy tilning shakllantirishda shahar shevalariga emas, balki qishloq shevalariga tayanish kerak ekanligini ta’kilaydilar. Bu haqda Fitrat «Sarf” kitobida shunday yozadi: “Bilamizki, bizning shaharlarimiz yuzlab yillardan beri arab, forsiy adabiyotning hukmi ostida yashaydi, shuning uchun bizda shahar tili buzulg`ondur. Тilimizning sof shaklini daladagi el-aymoqlarimimzda ko’ra olamiz”. Bu bilan singarmonizmli shevalar o’zbek adabiy tilining tayanch shevalari bo’lishi kerak degan fikrni ilgari

suradi. Fitratning o’zbek tilining turli masalalariga bag`ishlangan asari “O’zbek tili qoidalari to’g`risia bir tajriba” deb nomlanadi. B u asar o’zbek tilining fonetikasi, morfologiyasi va sintaksisini izchil ravishda berilgan birinchi grammatikadir. Fitratning fonetik qarashlari o’zbek imlosiga bag`ishlangan bir qator maqolalarida va «O’zbek tili qoidalari to’g`risida bir tajriba. Sarf» asarida o’z aksini topgan. Unlilarni ikkiga bo’ladi. Sof undan iborat bo’lgan fonemalar unlilar, ovozga ega bo’lmagan fonemalarni unsizlarga bo’ladi. O’zbek adabiy tilida 23 ta unsiz fonema mavjudligini ko’rsatib, ulardan x, h, f fonemalari asl turkcha so’zlarda kam uchrashini ta’kidlaydi. Fitrat o’zbek tilida mavjud bo’lgan singarmonizm qonuniyatini aks ettirishini, bu holat esa shahar shevalarida fors tilining ta’sirida bo’lganini, shuning uchun ham umumturkiy fonetik xususiyatni ko’proq saqlab qolgan qishloq shevalariga tayanish kerakligini alohida uqtiradi. Ana shu asosda unlilarni ikkiga yo’g`onlik va ingichkalik belgisi bilan belgilaydi. y o’g`on (orqa qator) ingichka (oldi qator) a, o’, u, i e, o, y, i Yo’g`onlik-ingichkalik belgisiga ko’ra farqlanishga ega bo’lmagan “e” unlisi ham mavjud ekanligi , jami 9 ta unli fonema borligini ko’rsatadi. Fitrat “Sarf” asarida so’z turkumlari haqida ma’lumot beradi. So’z turkumlarini 4 ga bo’ladi. Ot, sifat, fe’l, ko’makchi. Asarda olmosh, son haqida ham so’z yuritadi, biroq ularni alohida so’z turkumi sifatida ajratmaydi. Otlarni tub va yasama otlarga bo’ladi . Yasama otlarni o’run oti, qurol oti, ish oti, kichiklagan ot, qo’shma otlar kabi mayda bo’laklarga bo’lib, ularga alohida- alohida izoh beradi. Masalan, ish oti atamasi hozirgi tilshunoslikdagi funksional fe’l shakllaridan harakat nomiga to’g`ri keladi. Ular quyidagi qo’shimchalar orqali yasalishini ko’rsatadi: -moq, -ish, (bilish), -im, -uv, -nch (ishonch) kabi. Sifatni ham ikkiga bo’ladi. Тub va yasama sifatlarga. -li, -siz, -gi, -ki, -g`i, - imtil, -ma, -lik. Yasama sifatlar ma’nosiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: 1) nisbat sifati – g`iy, -viy . 2) o’rtoqlik sifati -dosh/dash

3) jins sifati kumush qoshiq, oltin uzuk . 4) o’xshatish sifati kabi, o’xshash, -dek/day, yanglig`, singari. Sonlarni alohida so’z turkumi sifatida bermaydi. Sifat tarkibida aytib o’tadi. Yasama sonlar ma’nosi va yasovchi qo’shimchalariga ko’ra: sira son: – i(nchi) , ulush son (–ar), (-tadan), chama son –(lab ), sanalmishsiz son (–ov) , o’rtoqlik son (-ala), oshirma son (-larcha), o’lchov sonlari (numerativ) qadaq , yutum kabi. Fitratning fikricha, “ot shrnida almashtirilib” qo’llaniladigan so’zlarga “ ot olmoshlari” yoki “olmosh” deyiladi. Olmoshlar uch turga bo’linadi: 1) Ot olmoshlari - u, m en, sen, ular, biz-bizlar, siz-sizlar. 2) Ko’rsatish olmoshlari – bu-bul, shu-shul, bular-bunlar, shular. 3) So’rash olmoshi – kim, n ima, qanday, nega, nuchuk, nechun kabi. Fe’l so’z turkumi ancha mukammal yozilgan. Fitrat fe’lning shaxs, son, bo’lishli-bo’lishsiz va zamon kategoriyalariga ega ekanligi haqida ma’lumot beradi. Fitrat ko’makchi so’zlar haqida ham alohida to’xtaladi. Hozirgi tilshunoslikda yuklama, bog`lovchi, ko’makchilar hamda modal, undov so’zlar tarkibida o’rganilayotgan lisoniy birliklarning hammasi ko’makchi so’zlar atamasi ostida beriladi. Fitratning sintaktik qarashlari uning «O’zbek tili qoidalari to’g`risida bir tajriba. Nahv» asarida o’z aksini topgan. Bu asar haqida muallif: “O’zbek nahvi to’g`risida mening bir tajribamdir” – deb yozadi. Hali o’zbek tili sintaksisining mundarjasi belgilanmagan, sintaktik tushunchalarni ifodalovchi atamalar tizimi izga solinmagan bir davrda mazkur asarning vujudga kelishi o’zbek tilshunosligi tarixi uchun katta voqea edi. ”Nahv” “butundan qismga” tamoyiliga amal qiladi. Shuning uchun ham sintaksisning asosiy o’rganish birligi bo’lgan gap haqida ma’lumot berishdan boshlanadi. 1 1 1 Nurmonov A. O`zbek tilshunosligi tarixi . –Т., O`zbekiston, 2002, 155-bet.

Gap haqida ma’lumot bergandan keyin, tinish belgilari to’g`risida ham so’z yuritadi. Muallif punktuatsion belgilarni «turush belgilar” atamasi bilan nomlaydi. Fitrat 12 ta tinish belgisi va ularning vazifalari haqida ma’lumot beradi. Gap bo’laklari haqida gap ketganda, Fitrat ega va kesimni bosh so’zlar tarkibiga kiritadi. Bosh so’zlardan boshqa barcha bo’laklarni “to’ldirg`ichlar” atamasi bilan nomlaydi. Тo’ldirg`ichlar quyidagi turlarga bo’linadi: 1) tushum, 2) borish, 3) chiqish, 4) o’run, 5) birgalik, 6) chog`, 7) nechunlilik, 8) nechuklik to’ldiruvchilari. Asarda to’ldirg`ichlarning har bir haqida alohida-alohida to’xtalib o’tadi. Fitrat kirish so’z, kirish gap va kiritmalar haqida ham ma’lumot beradi. B u uch lingvistik hodisa bir termin – kirish so’z atamasi ostida o’rganiladi. U bu atamaning arablarning “mo’’tariza”, ruslarning “vvo d noye slovo” atamalariga teng kelishini ta’kidlaydi. Kirish so’zlarning gapning boshqa qismlaridan yozuvda vergul bilan ajratilishi, kirish so’zlar gapdan tushirib qoldirilganda ham gapning ma’nosiga zarar yetmasligi haqida so’z yuritiladi. Fitrat ko’rsatib o’tgan sintaksis haqidagi fikrlar bugungi kunda ham mavjudligini darsliklarda ko’rishimiz mumkin. O’zbek tili morfologiyasi va sintaksisining fan sifatida shakllanishida Fitratning xizmatlari katta. U birinchilardan bo’lib o’zbek tili morfologiyasi va sintaksisi haqida izchil ravishda ma’lumot berdi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abu Ali ibn Sino. Fonetika haqida risola. –Т., “O’zbekiston”, 1979. Nashrga tayyorlovchilar: A.Mahmudov, Q.Mahmudov. 2. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. –Т., Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993. 3. Abu Rayxon Berun i y. Izbrannie proizvedeniya. Тom 1, -Т., 1974. 4. Abul Qosim az-Zamahshariy. Nozik iboralar. –Т., “Fan”, 1992. 5. Abulg`oziy Bahodirxon. Shajarayi tarokima. –Т., “Fan”,1992. 6. Abulg`oziy Bahodirxon. Shajaryi turk. – Т., Cho’lpon, 1992. 7. Aliyev A., Sodiqov Q. O’zbek tili tarixi. Тoshkent, O’zbekiston, 1994. 8. Baskakov N.A. Тyurkskix yazыki. M., 1960.

Похожие

Sho’rolar davrida turkiy tilshunoslik

Тemuriylar davrida tilshunosligi

O’zbek tilshunosligi tarixi kursning maqsad va vazifalari хalifalik davrida tilshunoslik

O’zbek tilshunosligi tarixi kursning maqsad va vazifalari хalifalik davrida tilshunoslik

Mustaqillik davri o’zbek tilshunosligi