Tarjima nazariyasi va amaliyoti fanining maqsad vazifalari - Лингвистика - Рефераты

Tarjima nazariyasi va amaliyoti fanining maqsad vazifalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85 KB

Tarjima nazariyasi va amaliyoti fanining maqsad vazifalari Reja: 1. Tarjima haqida tilshunos olimlarning fikrlari 2. Milliy kolorit va realiyalar 3. Milliylik va tarjima

Tarjima haqida tilshunos olimlarning fikrlari Mustaqil O'zbekistonimiz jahonga yuz tutib, dunyo mamlakatlari bilan nafaqat iqtisodiy va siyosiy, balki madaniy va ma'rifiy aloqalar o'rnatishi natijasida avvallari yurtimiz haqida tasavvurga ega bo'lmagan xalqlarda o'zbek xalqining boy ilmiy merosi, madaniyati va ayniqsa, adabiyotiga qiziqish uyg`onib, bu hol o'zbek adabiyoti asarlarini chet tillarga tarjimasiga ehtiyojni vujudga keltirmoqda. Jahonni yangidan kashf etayotgan o'zbek xalqida ham chet el adabiyoti asarlariga qiziqish tobora oshib bormoqda. Tarjima tillar doirasida amalga oshiriladigan madaniyatlararo aloqa vositasidir. Huddi shunday vosita sifatida u azal-azaldan ijtimoiy va xalqaro taraqqiyotga sezilarli ta'sir qilib kelgan. Shunday ekan yuqorida qayd etilgan mavzu bilan bog`liq masalalar atroflicha o'rganishi maqsadga muvofiqdir. Shu nuqtai nazardan mazkur mavzuga oid ish-tarjima ilmi va amaliyotida muhim ahamiyat kasb etadi. Mavzuga oid masalalar turli manbalarda u yoki bu tarzda o'z ifodasini topgan. Mavzuning asosiy qismini . Salomovning quyidagi mulohazasi bilan boshlaylik.«Tarjima orqali xalqlar bir-birlari bilan fikrlashganlar, adiblar bir-birlari bilan muloqotda bo'lganlar. Hamma zamonlarda-hoq adabiy, hoq ilmiy, hoq siyosiy kitoblar tarjimasi bo'lsin-xalq, u yaratgan yoki yaratayotgan madaniyat, fan, adabiyot va siyosat bundan faqat naf ko'rgan.» Olmon tilshunosi va faylasufi Fridrih Shlayermaher (1768-1834) 1813 yilda Berlinda chop etilgan "Uber die vershiedenen Methoden des Ubersetzens" (Tarjimaning turli usullari haqida) maqolasida shunday yozadi: "O'ziga hurmat va vositachilik tabiati tufayli, xalqimiz katta tarihiy davrdagi barcha o'zga ilm va san'at durdonalarini o'ziniki bilan birga o'z tilida jamlab, Е vropaning markazi va yuragida saqlashi lozimki, toki bizning tilimiz yordamida, turli zamonlar keltirgan nafosatdan har kim imkoni boricha sof va mukammal holda tanishib, bahramand bo'la oladigan bo'lsin". Yogan Volfgang Gyote (1749-1832) esa «German Romance» (Olmon Romanslari 1827) asarida tarjima haqida muloqaza yuritib, "… u jahon miqyosidagi munosabatlar uchun eng muhim va eng qadrli faoliyat va shunday bo'lib qolajak"-deya ta'kidlaydi.

Tarjimashunos olim A.V. Fyodorov «Tarjima adabiyotshunoslik jihatdan o'rganish tarjimonlar foydalangan til hodisalarini til vositalarini taqlil qilish va baholashni ko'rib chiqish zaruriyati bilan doim to'qnash keladi» degan fikrni olg`a surardi. L.S. Barhudarovning fikriga ko'ra, til birliklari va tarjima birliklari o'rtasida far? yo'q, ya'ni fonema, so'z, so'z birikmasi hamda gap tarjima birligi bo'lishi mumkin. S. Marshakning fikricha: «tarjimon doim she'riy tarjima yaratishga qodir emas, buning uchun tilni bilishdan tashqari, ijodiy ruhiy holat, she'riy kayfiyat, botiniy go'zal his tuyg`u, o'ta nozik did va albatta Olloh tomonidan berilgan iste'dod zarur». Tarjimashunos olimlarimiz Q.Salomov va N.Komilov shunday deganlar: «Badiiy tarjimaning boshqa turlarga qaraganda, she'riy tarjima ta'bir joiz bo'lsa „ko'proq“ san'atdir». D. Dyurshinning nazariyasi bo'yicha «tarjima xalqaro adabiy jarayon taraqqiyotida muhim o'rin egallovchi adabiyotlararo kommunikativ vositadir». Tilshunos R. Yakobson qarashlarida tarjima bir til (asliyat) dan ikkinchi til (tarjima) ga o'tuvchi semantik tushuncha tarzida qabul qiladi. Avstraliyalik tilshunos M.S. Hornbi va uning ham fikrlari yozadilar: «Tarjimashunoslik fani lingvistikaning bir bo'limi yohud unga asoslangan fangina bo'lib qolmasdan, balki keng qamrovli va keng ma'noli mustaqil nazariy fan bo'lishi zarur. Tarjimon esa nazariyaning quliga aylanib qolmasdan, matnga erkin yondashuvchi, ayni paytda matnni keng ma'noda tushunuvchi, uning ma'naviy va madaniy hayotdagi o'rnini aniqlab tarjima qiluvchi ijodkorga aylanmog`i kerak». J. Holms va uning safdoshlari J. Lamber, A. Lefevr fikricha: «Tarjima nazariyasi o'zgarmayotgan matnning tarjima tilida yaratilgan nushasiga asoslanishi zarur ya'ni erishilgan yakuniy maqsadga qarab baho berilmog`i va tarjima nazariyasi qonuniyatlari yaratilmog`i kerak». Federatsiya prezidenti janob P.F. Kaye fikricha: «Biz boshqa san'at sohalarida mehnat qilayotganlarga, o'zga yozuvchilarga nisbatan turli xalqlar yaratgan madaniyatlar bilan ko'proq munosabatga kirishamiz, zotan huddi shu bizning

vazifamizning muhimligini belgilovchi narsa hisoblanadi». J. Munen tarjimalar misolida fikrlashicha:" Rus tilidan francuzchaga 1960 yilda tarjima qilish - bu 1760 yilda yohud hatto 1860 yilda ham rus tilidan francuzchaga tarjima qilish bilan sirayam bir hil narsa emas, oldingi davrda ham yaratilmagan bir vaqtlarda aloqa kam edi. Buning natijasida hoq tilda bo'lsin, hoq boshqa sohada bo'lsin, tafovutlar har gal kamaya boradi". O'zbek shoiri va tarjimoni N. Alimuhamedovning fikricha: «Umuman adabiyotimiz hazinasida tarjima asarlarining bo'lishi yolg`iz madaniy va adabiy jihatdangina emas balki baynalmilal nuqtai nazardan ham zo'r ahamiyatga molikdir». N.K. Garbovskiy shunday yozadi: "...o'zini tilning amaliy sohasi deb e'lon qilgan yosh tarjima nazariyasi azaldan fundamental lingvistikaning ma'lumotlariga asoslanmay iloji yo'q edi". Tarjimashunos olimlarning bildirgan fikriga asoslanib, shunday hulosa qilish mumkinki, tarjima nafaqat ta'lim sohasida, balki kundalik hayotimizning har bir sohasida muhim ahamiyatga egadir. Milliy kolorit va realiyalar Kolorit - lotincha kolor, italyancha kolorito so'zidan olingan bo'lib, rang, bo'yoq, manzara ma'nosini bildiradi. Kolorit deganda tasviriy san'atda real hayotni haqqoniy aks ettirish uchun ishlatiladigan ranglarning o'zaro mutanosibligi tushuniladi. Adabiyotda esa badiiy asarning o'ziga hos harakterli hususiyati: milliylik, davr, ma'lum joyning o'ziga hos jihatlari ifodasi ko'zda tutiladi. Kolorit biror narsaning o'ziga hos belgi va hususiyatlari majmuini bildiradi. Ma'lumki, tarixan tashkil topgan, madaniyati, tili, hududi, iqtisodiy hayoti va ruhiy hususiyatlarning umumiyligi asosida vujudga kelgan kishilar guruhiga millat deyiladi. Milliylik u yoki bu millatning ma'naviy faoliyati va moddiy hayotidagi o'ziga hosliklardir. Ma'naviy faoliyat kishilarning harakteri, tafakkur tarzi, ruhiyati, intilishlari, qiliqlari, yumor hususiyatlari va boshqalarni o'z ichiga oladi.

Moddiy hayot esa urf-odat, rasm-rusum, marosimlar, kiyimlar, uy-ro'zg`or anjomlari, cholg`u asboblari, pazandachilik, ismlar va hokazolar. Badiiy asarda aks etgan ana shu milliy hususiyatlar yig`indisi adabiyotshunoslikda milliy kolorit deyiladi. Adabiyotshunoslikda yana mahalliy kolorit degan tushuncha ham mavjud. Mahalliy kolorit - biror mahalliy sharoit, urf-odat yoki joyga hos turmush, peyzaj va til hususiyatlarini badiiy adabiyotda aks ettirish. Ana shu milliy kolorit bilan bog`liq bo'lgan so'z va atamalar realiylar, boshqacha aytganda, milliy hos so'zlar deyiladi. Realiya lotincha so'z bo'lib, buyumga, narsaga oid degan ma'noni bildiradi. “Realiyalar asar tilining ajralmas qismi bo'lib, ular yordamida muallif qahramon obrazini yaratadi,xalqning milliy hususiyatini tasvirlab beradi. Ular badiiy asarning milliy koloritini ifoda etadi, turli uslubiy vazifalarni bajaradi, qodisa va predmetlarning hususiyatini haqqoniy, to'g`ri tasvirlashga yordam beradi”. Shuning uchun ham realiyalar badiiy tarjimaning tarjimonni qiynab qo'yadigan, tarjimani murakkablashtiradigan, ko'pincha uni chalg`itadigan jihatlarini tashkil etadi. “Realiyalarga milliy taomlar, kiyim-kechaklar, milliy cholg`u asboblari, ro'zg`or anjomlari, nomlar, tahalluslar, laqablar, shahar, qishloq hususiyatlari, me'morchilik, geografik nomlar, tabiat manzaralari, hayvon va o'simliklarning nomlari, daraja, unvon, tabaga va boshqa bo'linishlarni ifodalovchi so'zlar, muassasalar, tashkilotlar, diniy marosimlar va boshqa etnografik belgilarni bildiruvchi so'z va iboralar kiradi”. “Milliy o'ziga hoslik deganda adabiy asarda tasvirlangan xalq qayotining moddiy sharoiti, ma'naviy turmush tarzi, tabiati, o'rmon, tog`, dala, suv, zamin, osmon hamda afsona va cho'pchaklari, tarihi va dini, adabiyoti va san'ati hamda boshqa mahsus narsalar haqidagi tasavvurlari, tushunchalari, atamalari tushuniladi. Kiyim-kechaklar, udumlar, urf-odatlar, pul birliklari va ?okazolar ?am milliy hoslik komponentlari jumlasiga kiradi”.

Milliylik va tarjima Badiiy asarning milliy shaklini hayta tiklash - badiiy tarjimaning muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Milliy o'ziga hoslikni boshqa til vositalari bilan berish sohasida katta tajribalar to'plangan. Biroq bu sohaning prinsip va mezonlari ishlab chiqilgani yo'q. Adabiyotning milliy harakterga egaligi harakatdagi obrazlarning harakterida, jumladan qiliqlari, yumor hususiyatlarida, fikrlash va intilish tarzida namoyon bo'ladi. Har qanday kishi biror millat vakili sifatida ma'lum harakterga va o'ziga hosa psihologik bilimlarga ega. Badiiy obrazning milliy harakteri - uning nutqi, muhitga munosabati, surati, siyrati, his-tuy?ulari va boshqalarda ko'rinadi. Milliy xarakter ma'lum moddiy asosda yaratilib, muayyan hayot sharoitining in'ikosi hisoblanadi. Shuning uchun ham obrazning milliy harakterini o'sha millatning hayotini, milliy tarihini, o'ziga hosligini, milliy, madaniy va adabiy an'analarini o'rganish orqali to'g`ri tushunish mumkin. Badiiy obrazni qayta yaratishda tarjimon ishining birinchi bosqichi obraz yaratilgan millatning tarihi, ijtimoiy, adabiy sharoitlarini o'rganishdir. Undan keyingi bosqich harakterning asosiy belgilarini, uning mazmunini belgilash. Shundan keyin obraz yaratilishi kerak bo'lgan asliyat tilining vositalarini va uslubiy yo'llarini tahlil qilishi hamda ohiri ona tilida ifodalashning kerakli vositalarini ahtarib topish. Adabiy asarning umumiy hususiyatlari xalqning hususiy va ijtimoiy hayot tarzida, turmush sharoitida, kiyimida, urf-odatlarida, ko'cha, shahar, san'at yodgorliklari, muassasalarning nomi, mansabdor shahslarning familiyalari va boshqalarda namoyon bo'ladi. Bularning yig`indisi asarning milliy hususiyatini tashkil etib, barchasi asliyatda nutq vositalari orqali bayon etilgan bo'ladi. Ularning to'g`ri tarjimasi juda muhimdir. Har bir tilda psihikaning milliy hususiyatlari bilan bog`liq bo'lgan obrazli ifodalar mavjud.

Masalan, o'zbek tilida qora ko'z, qo'y ko'z, huralay ko'z, ohu ko'z va boshqalar go'zallik alomati sifatida qo'llaniladi. ?adimgi yunonlarda go'zal, shahl;o ko'z ho'kizning ko'ziga o'hshatilgan. qirqiz va qozoqlarda bo'tako'z chiroyli ko'zning sifati bo'lib keladi. Hindistonda sigir - nafosat, go'zallik, sahovat va ona mehrining timsoli bo'lganligi sababli go'zal mahbuba sigirga nisbat beriladi. Ko'p xalqlarda arslon yirtqichlik, shafqatsizlik ramzi bo'lsa, bizda dovyurak kishilarni arslonga o'hshatadilar. Masalan, qirol Lirning shafqatsiz qizlari arslonlarga o'hshatiladi. Ana shunday tabiiy, ijtimoiy, tarihiy sabablar taqozosi bilan tug`ilgan hamda har bir xalqning o'ziga hos ruhiy hayotini aks ettiruvchi (ko'pincha hos so'zlar bilan ifodalangan) tasavvur va tushunchalarni bir tildan boshqa tilga o'tkazish tarjimondan nihoyatda ehtiyotkorlikni talab etadi. “Har bir tilda o'sha tilning sohibi hisoblanmish xalqning o'zi ko'proq mashs`ul bo'lgan xo'jalik, ishlab chiqarish sohalari hamda uni o'rab turgan tabiiy muhit (iqlim, hayvonot va o'simliklar olami, tog`, cho'l, sahro va hokazo)ga aloqador so'zlar, atamalar, iboralar boshqa tillarga nisbatan ko'proq yoki kamroq bo'lishi mumkin”. “Suv o'lkasi bo'lmish Buyuk Britaniyada tabiatning bu ne'mati, suv ho'jaligi, bali?chilik bilan bog`liq tushunchalarni ifodalaydigan so'zlar serob bo'lishi o'z- o'zidan tushunarli. Ingliz tilida water (suv) so'zidan yasalgan ko'chma ma'noli birikmalar, idiomalar, maqol va matallar ham ko'p uchraydi”. Masalan, “baliqfurush” so'zining ko'chma ma'nosi “qo'shmachi” ekan. Chunonchi, “gamlet”da gamlet Poloniyni “baliqfurush” deb ataydi. “Qirol Lir”da Alboni Lirning qizlarini yovuzligi uchun arslonga nisbat beradi. Bu so'z ruscha va o'zbekchaga salbiy ma'noni aks ettirish maqsadida “urqochi arslon” deb tarjima qilinadi (“tigrisi”). Bantu negrlari tilida rus tilidagi rodga to'g`ri keladigan 24 ta kategoriya bor. Arablarda tuyaning 5714 ta nomi mavjud. “Panchatantra” tarjimasi. Delfin - toshbaqa. Dafn marosimi bilan bog`liq o'rinlar qisqartirilgan.

Xalqlarda qavm-qarindoshlikning turli darajalari va hillarini farqlashda tafovutlar bor: aka-uka, opa-singil, amma-hola, tog`a-amaki va hokazo. “Venger tilida “aka” va “opa” so'zlari yo'q. Biroq aka va opalarning har biri uchun alohida so'zlar mavjud. Malaya tilida “aka” “opa” so'zlarini ifodalovchi birgina “sudara” mavjud. Braziliyadagi hinduslar tilida to'tiqushning turlari juda ko'p so'zlar bilan ifodalanadi. Biroq “to'tiqush” so'zining o'zi yo'q. Bu so'z to'tiqush umuman bo'lmagan mamlakatlar tillarida ishlatiladi. Sahroi Kabirdagi tillarda palma darahtining oltmishga yaqin turlaridan har birining nomini ifodalovchi so'z bor. Biroq “qor” so'zi yo'q. Nenetslar tilida esa buning aksi - qorning turlarini ifodalovchi qirqqa yaqin so'z mavjud, lekin “palma” so'zi yo'q. Chunki nenetslar kattiq sovuq bo'lib, qor qalin yog`adigan SHarqiy Sibirda yashashadi. U erda pal ь ma darahti o'smaydi. Sahroi Kabir jazirama issi? bo'ladi, u erdagilar qishni, hatto qorning nimaligini ham bilishmaydi”. “Harbiy Avstraliyadagi qabilalardan birining tilida qo'lning mushak qismini, o'ng va chap qo'lni ifodalovchi so'zlar mavjud, biroq “qo'l” ma'nosiga to'g`ri keluvchi so'zning o'zi yo'q”. “Harbiy Arizonada yashovchi moqave tilida so'zlashuvchilarda “ayol kishining otasi” bilan “erkak kishining otasi” farqlanadi, binobarin, ularda har ikkala jinsning “otasi”ni anglatadigan boshqa-boshqa so'zlar mavjud”. “Sudan va Janubiy Saharada esa tuareg atalmish kichik bir xalq yashaydiki, ularda erkaklar yuzlarini yashirib yuradilar”. 1 aprel: Amerikada - ahmoqlar kuni, Shotlandiyada - kakku kuni, Franciyada - baliq kuni, Yaponiyada - qo'g`ircho? kuni, Ispaniyada - laqmalar kuni deb aytiladi. Е vropada aza rangi - qora, Xitoyda - oq. German Vamberi bilan bog`liq hikoya. Mark Tver qahramoni: “Fransuz ham odammiq” Bahor. qor. Novvot va sho'rdanak voqeasi. Tarjimada jins kategoriyasi.

Hayvon nomi. Turli xalqlarning moddiy va ma'naviy hayotida o'ziga hos mahsus tushunchalar ko'p uchraydi: - nemis fikrini o'zbek tilida nima deb berish kerak? - o'zbek paranjisini nemis tilida qanday tushuntirsa bo'ladi? Shuningdek, o'zbek qishlog`i, ukrain hutori, qozoq ovuli, qirqiz aili har biri o'ziga hos milliy-hududiy hususiyatga ega bo'lgan aholi va ho'jalik birliklaridir. Demak, umumiy til vositalaridan tashqari, har bir ijodkorning o'ziga hos individual uslubidan kelib chiqadigan milliylikni aniqlash va buni tarjimada qanday aks ettirish yo'llarini izlab topish murakkab ish. “Mehrobdan chayon” romani tarjimasida “tahsil” - “visshee obrazovanie”, “mudarris” - “rektor”, “mullavachcha” - “student” deb o'girilganki, bu tarihiy- milliy koloritga to'g`ri kelmaydi. Yoki Ra'nonning ukasi opasidan achchiqlanganda uni “Mullatani hotini” deb qochadi. Bu iboraning “Jena uchenogo brata” deb olinishi o'zini o`lamaydi, chunki u yosh bola tilidan aytilayapti. Yoki ruscha tarjimada Nigorhonim Soliq Mahdumga “erhon”, “erginam” (“mujenok”) deb murojaat qiladiki, bu o'zbek xalqining tabiatiga mutlaqo to'g`ri kelmaydi. Odil Yoqubovning “Ulug`bek hazinasi” romani nemis tiliga ruschadan tarjima qilingan. “Sovut”ni - “kolchuga”, “dubulg`a” - “shlem”, “hanjar” - “kinjal” tarzida asliga mos berganlari qolda, “supa” - “skameyka”, “yo'lak” - “tunnel”, “chilim” - “trubka”, “kuloq” - “shapka”ga aylanib ketgan. Endi HV asrda darveshning boshiga shapka kiyib, og`ziga trubka qo'ndirib olganini o'zingiz tasavvur qilib olavering! M.Javbo'riev yana bir nozik o'lchov birligiga e'tiborni qaratadi. Asarda quduqning chuqurligi nari borsa, o'n-o'n besh gaz deb ko'rsatiladi. Bir gaz - 0,71 m.ga tengligini hisobga olsak, asl nushada tilga olingan huduhning chuqurligi 7-10 m. ekanligi ma'lum bo'ladi. Ruscha va nemischa tarjimalarda gaz o'lchov birligi sajen o'lchov birligi bilan berilgan. Bir sajen uch gazga teng ekan. Demak, quduq chuqurligi ham uch barobarga oshib ketadi - 30 m.ga borib qoladi.

Masalan, SHarq hayoti tasvirlangan asardi “katorga” so'zining uchrashi… Yoki cho'qintirish marosimini beshik to'yi deb tarjima qilish mumkinmi? Bobur “Boburnoma”da hindiston podshohlaridan Sulton Muzaffar haqida gapirar ekan, jumladan “doim Musqaf kitobat qilur erdi” deydi. Asarni ingliz tiliga o'girgan V.Erskin uni “doim qur'on yozardi” deb beradi. qolbuki, “kitobat qilish” - “ko'chirib yozish” degani. S. Е .Palastrov o'zbek xalq ertaklarini tarjima qiladi. “Uch og`ayni botirlar”: “To'ng`ichi - yigirma bir yoshda, o'rtanchasi - o'n sakkiz yoshda, kenjasi - o'n olti”. Tarjimasi: “Starshemu - Tonguch-batiru bil dvadsat odin god, srednemu - Ortincha-batsru - vosednadsat let, a mladshemu - Kendja batsru - shestnadsat”. “O'zbekchadan ruschaga o'girmalarda rus tarjimonlari o'zbek tilidagi “siz” (“vi”) olmoshini ko'pincha “ti” qabilida beradilar. Ma'lumki, o'zbekdarda kattalarga “siz” deb murojaat qilinadi. Nazarimizda, bu o'ziga hoslikni ham saqlash kerak”. Pirimqul Qodirovning “Olmos kamar” romani tarjimasida “kosa” - “glubokaya tarelka” deb ruschaga o'giriladi. O'lmas Umarbekovning “Damir Usmonovning ikki bahori” qissasi tarjimasida “moshkichiri” - “risovaya kasha” deb berilgan. “Milliy o'ziga hoslik deganda, adabiy asarda tasvirlangan xalk hayotining moddiy sharoiti, ma'naviy turmush tarzi, tabiati, o'rmon, tog`, dala, suv, zamin, osmon hamda afsona va cho'pchaklari, tarixi va dini, adabiyot va san'ati hamda boshqa mahsus narsalar haqida tasavvur, tushunchalari, atamalari tushuniladi”, - deb yozadi Q.Salomov. “Tarixiy asarlardagi milliy o'ziga hosliklarni va davr koloritini tarjimada hayta yaratishni quyidagi asosiy yo'nalishlarda kuzatish mumkin: a) Qahramonlarni o'rab turgan ijtimoiy va moddiy muhit, predmetlar dunyosi, turmush tarzining o'ziga hosligini o'zga til kitobhoniga to'la anglatish orqali; b) urf-odat, udumlar, marosimlar, e'tiqod, ahloqiy aqidalarni qayta yaratish bilan;

v) asar qahramonlarining psihologiyasi, hatti-harakati, dunyoqarashi, nutqi, portreti, “narsalarni tushunish tarzi”ni to'la gavdalantirish orqali; g) tasvirlangan voqealar, hodisalar, harakterlarda aks etgan, ularga singib ketgan davr koloritini to'la saqlab qolish orqali”. Hos so'zlarni tarjima qilishning uch usuli Hos so'zlar tarjimasida asosan quyidagi uch usul qo'llanadi: 1. Transliteraciya - biror yozuv harflarini boshqa yozuv harflari bilan berish, ko'rsatish. Tarjimada joy va kishi nomlari, turli atamalar va milliy hos so'zlarni boshqa til belgilari yordamida aynan ifodalash. Masalan: jigit, sultan, kishlak, kasa, piyala. Oybekning “Navoiy” romani ruscha va francuzcha tarjimasida “devon”, “parvonachi” kabi terminlar transliteratsiya qilib berilgan. Albatta, transliteratsiyadan keyin ko'pincha matn ostida izoh beriladi. Masalan, Parda Tursun fransuz adibi Emil Zolyaning “Tegirmon qamali” povesti tarjimasida frank, mer kabi tushunchalarni aynan qoldirib, matn ostida ularga izoh beradi: F r a n k - “O'tgan asrdagi fransuz pul birligi, bir frank ruslarning 37 tiyiniga teng bo'lgan”. M e r - “qishloq yoki shaharni boshqaruvchi qilib saylangan kishi, ayni vaqtda, hukumat chinovnigi ham bo'lgan”. Mopassanning “Tuan” novellasi tarjimasida dastlab “lyo” o'lchov birligini “o'ntosh” deb olgan bo'lsa, keyin o'zini qoldirib, unga izoh beradi: “Lyo tahminan 4 km.ga teng bo'lgan francuz o'lchov birligi”. “Transliteratsiya qo'llanilishi tarjima tilida realiyalarga to'g`ri ekvivalentlarning yo'qligi bilan sharhlanadi. Bu hol, birinchidan, ikki xalqning taraqqiyot yo'llari va hayotining ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlari turlicha bo'lganligi, ikkinchidan, realiyalarning ko'p ishlatilishi tarjima tili ularni hazm qila olmasligi va o'quvchi uchun realiyalar ajib tushunmovchiliklar keltirishi bilan tushuniladi”. Shuning uchun ham Q.A'zamov Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon” romani ruscha tarjimasida o'zbek turmushi bilan bog`liq hola, opa, dada, devor, bo'yra, choydish, yo'lak so'zlarining rus tiliga to'g`ridan-to'g`ri ko'chirilganini tanqid qiladi. “To'g`ri, transliteratsiya metodidan hozir ham foydalaniladi, lekin bu usulning nozikligi shundaki, me'yor buzilsa, realiyalar milliy o'ziga hoslik belgilari emas, balki unga

yot bo'lgan ekzotik belgilarga aylanadi, kitobhonni chalg`itadi. Realiyalar ekvivalent topilmaganda va tarjima qilishning iloji bo'lmagandagina transliteraysiya qilinishi mumkin”. 1. Transliteraciya vositasida til hazinasi boyiydi - yangi so'zlar, terminlar, tushunchalar kirib keladi. 2. Bir paytlar transliteratsiya vositasida kirib kelgan so'z keyinchalik tilga singib ketishi mumkin. 3. Transliteratsiyada ham muayyan me'yor bo'lii kerak (masalan: milord - moy prins – shahzodam, gospodin - janob, assalomu alaykum - zdrastvuyte). 2. Analogiya - o'hshashlik, bir-biriga yoki boshqasiga o'hshashlik, ya'ni muqobil tushuncha bilan berish. Masalan: Oybekning “Navoiy” romani ruscha tarjimasida “sholcha” - “palas” deb o'girilgan. Pushkinning “ Е vgeniy Onegin” she'riy romani tarjimasida “rojdestvo” - “yilboshi” deb olingan. Bunda so'zlarning ma'nosi umuman to'g`ri berilgan bo'lsa-da, milliy-tarixiy kolorit yo'qolgan. E.Vohidov Gyotening “Faust” asari tarjimasida “yuristlar”ni - “ulamo”, “magistrlar”ni - “fuzalo” deb berishi ham to'g`ri emas. Analogiya usuli “yaqin tarjima” deb ham ataladi. Lekin bu termin nomining o'ziyoq asl nushadagi milliy hos so'zlarning barcha vazifalarini, ma'no qirralarini to'liq ifoda etmasligini ko'rsatib turibdi: o'hshash o'hshash-da - aynan o'zi emas!. 3. Yangi so'z va so'z birikmasi yaratish - ba'zi tarjimonlar milliy hos so'z va iboralarni, nom va tushunchalarni tarjima qilib oladilarki, bu hol ko'pincha o'zini oqlamaydi. Masalan, M.Kenjabek “ Е vgeniy Onegin” tarjimasida “troyka”ni - “uchot”, “kotlet”ni - “qiyma et” sifatida tarjima qiladiki, bunda termin ifodalagan ma'no berilib, terminning o'zi qurbon qilinadi. Yoki “Kreshenskie vecheri” marosimini - “hayit shomi”, “muqaddas shomlar” deb beradi. holbuki, bu nasroniylarga hos but yuvish bayram oqshomi hisoblanadi. Shunga o'hshab, “palov”ni - “risovaya kasha”, “pirog”ni - “somsa”, “kosa”ni - “glubokaya tarelka”, “kasha”ni - “shovla”, “shiy”ni - “sho'rva” deb o'girish ham o'zini oqlamaydi. Milliy koloritning tarkibiy qismlari Milliy kolorit tarjimaning:

- asarda tasvirlangan xalqning milliy o'ziga hosligini aks ettirish kerakmi? - asarni boshqa milliy zaminga ko'chirish kerakmi? degan ikki bir-biriga zid prinsipini belgilashda asosiy omil hisoblanadi. Tarjimada til almashadi, lekin milliylik qoladi. Milliy kolorit tushunchasining tarkibiy qismlari: Xalqning moddiy tirikchilik sharoitidan olingan hos so'zlar va ularni tarjima qilish hususiyatlari: paxta, g`o'za, yagana, o'toq, pilla, qo'p, juvoz yog`i, jo'hori; etti hazina: qovoq, turp, sabzi, piyoz, sholg`om, mosh, lavlagi, loviya va hokazo. Moddiy tirikchilik sharoitidan olinib, majoziy ma'noda ishlatiladigan hos so'zlar tarjimasining hususiyatlari: paxtaday oppoq, paxtaday yumshoq, joni paxtaday, qo'yday bezabon; ko'zi charosday - ko'zi qoraqatday - ko'zi sigirday; musichaday beozor - sigirday beozor (koreys); ohuday qiz - bo'z qo'chqorday qiz (turkman). Tarjimada kishi nomlari va laqablarining berilishi: Ilya - Ilyos, Solomon - Sulaymon, Avraam - Ibrohim, Iisus - Iso (Masih), Kain - qobil, Adam - Odam Ato, Е va - Momo havo, Aristotel - Arastu, Platon - Aflotun, Sokrat - Suqrot, Galen - Jolinus, Gippokrat - Buhrot, Ibn Sino - Avicenna va hokazo. “Badiiy ijod vakillari ba'zan o'z personajlarini shunday ismlar bilan ataydilarki, bu nomlar o'sha personajlar hususiyatini o'zida mujassamlashtirganlari sababli “gapiruvchi nomlar” deb ataladilar”. Masalan, “Qutluq qon”da - Tantiboyvachcha, “Tobutdan tovush”da - Zargarov, “Sudho'rning o'limi”da - qori ishkamba va hokazo. Bunday nomlarning transliteraciya qilinishi muallif maqsadining ro'yobga chiqishiga yo'l qo'ymaydi. Diniy istilohlar, tushunchalar, marosimlarning tarjimada berilishi: Olimp hudolari, ilohlar, ma'budlar - Ollohlar (H.Mirmuhamedov), Injil - Kalomulloh (V.Fayzullo), pasha - ro'za, husl - cho'milish, namoz - ibodat (“qutadqu bilig” tarjimasida), faqiq - sudya, azon aytish - cho'qintirish va hokazo. Jug`rofiy nomlar: Dashti qipchoq - Velikiy step, Е gipet - Misr, Suriya - Shom, Rum - Kichik Osiyo, Farang, Ajam, Ural - Yoyiq, Sayhun - Sirdaryo, Jayhun - Amudaryo, Samarwand - Maroqand, Chin - Hitoy, Kanada - uylar, kulbalar va hokazo.

Pul birliklari tarjimasi: dinor, dirham, so'm, tanga, miri, tiyin, rubl, dollar, rupiya, tuman, riyol, funt-sterling va h.k. O'lchov birliklari: kilometr, chaqirim, farsang, lyo, tosh, qadam. qadoq, botmon, pud, kilo. Gaz, sarjin, qarich, tirsak. Taom nomlari: palov - risovaya kasha, chalob - okroshka, pirog - somsa, kotlet - qiyma et, sho'r bodom - sho'rdanak, kasha - shovla, shiy - sho'rva. Cholg`u asboblari va musiqiy atamalar tarjimasi: doira, nay, qo'shnay, karnay, surnay, chang, fleyta, gitara, muza, barbat, ud. Lapar, katta ashula, shashmaqom, hirgoyi. Tansevat - raqsga tushish. tansevat - tansa tushish. Kiyim-kechaklar nomi: to'n, do'ppi, qiyiqcha, kuloq, guppi, nimcha; galstuk, frak, shuba, plashch, shlyapa, pal'to, kostyum-shim. Shuba - charm to'n, halat - guppi, kuloq - shapka, to'n - palto. Adabiy terminlar tarjimasi: ruboiy, g`azal, tuyuq, fard, hokku, tanka, qasida - oda, marsiya - elegiya, oq she'r - beliy stih, barmoq vazni - palchikovaya sistema, aruz, devon, o'lan, bayoz, antologiya, hrestomatiya, majmua, tazkira, elegiya - o'lan, g`azal, svod elegiy - devon, yor-yor, terma, yallama-yorim, omonyor. Xalqaro tashkilotlar, yirik uyushmalar, firmalar, trest nomlari tarjimasi: Krasniy polumesyas - Hiloli ahmar - qizil yarimoy. Gazeta va jurnal nomlari tarjimasi: “XAlq so'zi” - “Narodnoe slovo”, “Turkiston viloyatining gazeti”, “Turkiston”, “O'zbekiston ovozi”, “Mushtum”. Toponimlar tarjimasi: Bangilar, Sassiq hovuz, Ko'kcha, Beshkent, qiziltepa, Beshariq, Oltiariq, Uchariq. Masalan, “Boburnoma”ning inglizcha tarjimasida “Kamrud” so'zini - “bezvodnaya doroga” (“qaqroq yo'l”) deb olingan. Urf-odat, rasm-rusum, an'ana va marosimlar tarjimasi: aqiqa, beshik to'yi, qizlar majlisi, mavlud, Bibi seshanba, iftorlik, hatmi qur'on, charlar, kelintalbon, maslahat oshi, chimildiqkanon, hudoyi, tohora qilish, to'qqiz tovoq, idishni quruq qaytarmaslik, padaroshi, janoza, yigirma, yil, qayit.

Asarlarning nomlari tarjimasi: Bibliya - Bibliya, Е vangeliya - Injil, Plastin - Haftiyak, Bukvar - Alifbo, “Obon” - “Kuy” - “Jamila”, “Tronka” - “Hayot navosi”, “Plaha” - “Qiyomat”, “Sestra Kerri” - “Bahtiqaro Kerri”, “Yulduzli tunlar” - “Babur”, “Dekameron” - “Dekameron”. Uy jihozlari tarjimasi: sandal, tahmon, pech, hontahta, stol, stul, shkaf, javon, sham. Mehnat qurollari: o'roq, ketmon, omoch, choriq, panshaha, g`alvir, tegirmon, do'l, duk, charh, arava, qop, qanor, korjoma, paytava. Masalan, “Boburnoma”ning inglizcha tarjimasida “ketmon” - “belkurak” deb berilgan. Oshhona anjomlari: o'qlov, rapida, tandir, o'choq, shevan, hovoncha, nonpar, elak, tog`ora, guppi. Qush, qayvon va hasharotlar nomi: qo'y, fil, tuya, delfin, timsoq, boyo'qli, bulbul, qarg`a, suvarak, chivin, pashsha, chumchuq, beshiktebratar, echki, ari, asalari, qaldirg`och, musicha, bedana, sassiqpopishak, chug`urchiq, ilon, tipratikan, qurbaqa, ot, it, eshak, mushuk, sichqon, kargaz, chayon, yumronqoziq, kaltakesak. Masalan, “Boburnoma”ning inglizcha tarjimasida “oq kiyik”ni - “beliy zver” (“oq hayvon”) deb berilgan. Mevalar nomi tarjimasi: o'rik, olho'ri, qovun, tarvuz, uzum, nok, rediska, anjir, anor, behi, olma, gilos, olcha, jiyda, do'lana, ravoch, yongqoq, bodom, qovoq, lavlagi, turp, arpabodiyon, banan, kokos, tut, qulupnay. Masalan, “Boburnoma”ning inglizcha tarjimasida “olma”ni - “behi”, “hanzal” (“achchiq tarvuz”) - “qovoq”, “nashvati”ni - “qovunning bir navi”, “mehrigiyoq”ni - “mandragora” (“zaharli o't”) deb berilgan. Daraxtlar va gullar nomi: gultojiho'roz, rayhon, jambil, atirgul, gulibeor, majnuntol, tol, sada, gujum, akatsiya, ar-ar, dub, palma, chakalak, sarv, shamshod, to'bo.

Hulosa. Tarjima san'ati bilan yaqindan tanish bo'lgan kishida: har bir tarjima tarjimonning tarjimani qanday tushunishi mahsulidan iborat, degan taassurot tugiladi. Haqiqatdan ham, ayni bir adib asarining bir nechta tarjimon qalamiga mansub tarjimalari bir biridan jiddiy tarzda farqlanadi. Boshqacha aytganda, muayyan bir ob'ektning bir nechta tarjimasi hech qachon bir biriga teng bo'lishi mumkin emas. Hatto ayni bir shahs ma'lum bir asarni o'z haytining turli davrlari (mavsumlarida ) tarjima qilganida ham, uning tarjimalari bir biridan tafovut ilishi mumkin. Shunday ekan, tarjimada , hususan, sub'ektiv omil juda muhim ahamiyat kasb etadi. Biroq bunday sub'ektivlik tarjima qorishmasini “nazariy” oqlash, originalni (asl nusha) hohlagancha talqin qilishga asos bo'la olmaydi. Tarjimadagi subektivlik san'at va ijodiy yaratuvchilikka hos sub'ektivlikdir. Tarjimaga qo'yiladigan talab, uning principlari tadrijiy ravishda o'zgarib boradi. Vatan adabiyotining o'zi ham doimo bir ravishda turmaydi, o'sib ulgayib, rang barang janrlar, yangi formalar va uslublar hisobiga boyib, jahon adabiyoti yutuqlarini o'zida singdirib, unga uygunlashib boraveradi. Demak, shunga muvofiq tarzda , begona adabiyotni tarjima qilishning xarakteri, bosqichlari ham o'zgaradi. Biz izlanisharimizdan shuni bildikki, tarjima asarga yangi lisoniy qiyofa bagishlab, ona tilining badiiy tasviriy quvvatini namoyish etuvchi adabiy hodisa bo'lib qolaverar ekan, tarjimonning mahorati, san'atkorligi ham ko'proq ana shu til sohasidagi ijodkorlikda ko'zga yaqqol tashlanir ekan. Shunday qilib, ushbu ishimizda, xitoyda tarjimonlik ancha oldin paydo bo'lganligini , yahshi rivojlanganligini ko'rishimiz mumkin. Tarjimonlar ham izlanishlardan to'htamay harakat qilishgan. Va shu orqali tarjimonlik sohasining yangi yangi qirralarini ochganlar.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. G. Salomov “Tarjima nazariyasi asoslari” Toshkent “O'QITUVCHI” 1983 2. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat-engilmas kuch. -T.: “ma'naviyat”, 2008.- B.7- 8, 10. 3.Musaev. tarjima nazariyasi. - Toshkent: “Fan”, 2004. 4. A. Parshin - “Obshaya teoriya i praktika perevoda” 5. V.F. Shichko- uchebnoe posobie, kitayskiy yazik - «Teoriya praktika perevoda»

Похожие

Nazariy grammatika fanining maqsad va vazifalari

Sistem tilshunosli fanining maqsad va vazifalari, asosiy tushunchalari

O'zbek tilining nazariy grammatikasi fanining predmeti, maqsad va vazifalari

O`zbek va rus tillarining qiyosiy tipologiyasi fanining maqsad va vazifalari

Sotsiolingvistikaning prеdmеti, maqsad va vazifalari