Nazariy grammatika fanining maqsad va vazifalari - Лингвистика - Рефераты

Nazariy grammatika fanining maqsad va vazifalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70.5 KB

Nazariy grammatika fani ning maqsad va vazifalari Reja: 1. Xitoy va o‘zbek tillarining fonetik qurilishi. 2. Xitoy va o‘zbek tillarining undosh tovushlar . 3. Xitoy va o‘zbek tillarining unli fonemalar 4. Diftonglar 5. So’z turkumlari

Xitoy tili o‘z genetik, fonetik va leksik-grammatik xususiyatlari jiha tidan hind- evropa tillari oilasining eroniy tillari guruhiga mansubdir. O‘z paradigmatik va sintaktik xususiyatlari jihatidan analitik tillarga kiradi. Xitoy tili juda boy yozma tarixga ega bo‘lib, dunyoning eng qadimgi tillaridan hisoblanadi. Ushbu tilga quyidagi xususiyatlar xosdir: 1) Grammatik tegishlilik hamisha oson va aniq anglashilmaydi. 2) Grammatik ma’nolari yordamchi so‘zlar, so‘z tartibi va into natsiya orqali ifodalanadi. 3) Jins va kelishik kategoriyalari mavjud emas. 4) Fe’l rivojlangan tuslanishsistemasi ( tizimi) bilan xarakterlanadi. O‘zbek tili esa turkiy tillar oilasining janubiy-sharqiy (O‘rta Osiyo) yoki qarluq guruhiga mansub. O‘zbek tilida O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Afg‘oniston va Xitoyda gaplashiladi. O‘zbek tili agglyutinativ tillardan bo‘lib, quyidagi xususiyatlarga ega: 1) So‘zlar morfemalarga oson bo‘linadilar; 2) Har xil suffikslar muntazam tartibda so‘z negiziga qo‘shiladi; 3) Har bir suffiks bitta ma’noga egadir. 连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连 So’zlarni va gaplarni bir-biriga bog’lash uchun xizmat qiladigan yordamchi so’zlar boglovchi deb ataladi. 连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连 . Bog’lovchilar quydagilarga bo’linadi: 1. 表表表表表表表 teng bog’lovchilar: 表表表表 biriktiruv bog’lovchilr: 表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表 alternativani ifodalovchi bog’lovchi : 表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表 ketma-ketlikni ifodalalovchi bog’lovchilar: 表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表表

So’z turkumlari Xitoy va o‘zbek tillari da so’ z larning shakllari . 连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连 Kishi, narsa-buyum va joy nomini bildiradigan so’z turkumi ot deb ataladi. Otlar semantik va grammatik xususiyatlariga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi: 壱壱连连连连连连连连连 Odamlar va narsalarni ifodalovchi otlar: a) 连连连连 Standart otlar: 连连连连连连连连连连连连连连连连连 b) 连连连连 Atoqli otlar: 连连连连连连连连连连连连连 c) 连连连连 Jamlovchi otlar: 连连连连连连连连连 d) 连连连连 Mavhum otlar: 连连连连连连连连连连连连连连连壱壱连连连连连连连 Temporativlar: 连连连连连连连连连连连连连壱壱连连连连连连连 Lokativlar: 连连连连连连连连连壱壱连连连连连连连 Direktivlar: 连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连 Leksik strukturasi jihatidan otlar quyidagilarga ajratiladi, ya’ni: 连连连连 oddiy otlar va 连连连 murakkab otlar: 连连连连连连连连连连连连连壱壱连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连 ildiz morfemasi va so’z yasovchi affiksdan hosil bo’lgan otlar: 1. 连连 prefiksdan: 连连连连连连连连连连连连连连连连连连连 2. 连连 suffiksdan: 连连连连连连连连连连连连连连连连连连连 otlarning standart suffikslari: - 连连连连连连连连连连连连连连连连连连连连 - 连连连连连连连连连连连连连连连连连 - 连连连连连连连连连连连连连连连连连 O’zbek tilida ot Gapdagi so’zlarning morfologik tahlili, turgan gapki, ularning turkumini aniqlash bilan chegaralanmaydi. Har bir so’zning qaysi turkumga oidligi belgilangach, ularga xos ma’no turlari va qo’shimchalari qaysi kategoriya shakli ekanligi ham ko’rsatilishi kerak. Masalan, so’z ot turkumiga oid bo’lsa, uning

ma’nosiga ko’ra va tuzilishiga ko’ra qanday otligi aytilib, qaysi shaxs, qaysi son, qaysi kelishik qo’shimchasi olganligi ko’rsatiladi. Otlar ma’nosiga ko’ra ikki turga bo’linadi: 1) atoqli otlar; 2) turdosh otlar. Atoqli otlar bir xildagi predmetlardan birini ajratib ko’rsatadigan otlardir. Ular ma’lum shaxs, biror joy, tarixiy hodisa, daryo va dengiz kabilardan birining nomi bo’ladi. Masalan, Rasul, Moskva, Himolay, Balxash, Chirchiq kabi otlar atoqli ot hisoblanadi. Chunki shaxslar ko’p, lekin birining oti Rasul , shaharlar bir turli joylar bo’lib, birining oti Moskva ; ko’llar suv havzalarining bir turi, lekin ulardan biri Balxash va hokazo. Turdosh otlar deb bir xildagi predmetlar va hodisalarning umumlashtiruvchi nomiga aytiladi. Masalan , odam, shahar, tog’, daryo kabi so’zlar turdosh otlardir.Chunki dunyoda odamlar ham, shaharlar ham, daryolar ham, tog’lar ham ko’p. Odamlarning hammasi sutemizuvchilarning ichidagi bir xildagi tur hisoblangani uchun bitta nom bilan odam deb, shaharlarning hammasi turar joylar ichida bir xildagi tur bo’lgani uchun bitta nom bilan shahar deb atalgan va hokazo. Otlarning ma’no turlari ichida kichraytirish va erkalash otlari ham mavjud. Bunday otlar predmet yoki hodisalarni odatdagidan ko’ra kichik bildirib yoki erkalab ifodalash uchun qo’llanadi. Bunday otlar –cha, -chak, -chiq, -loq kabi qo’shimchalardan biriga ega ekanligi bilan ham ko’rinib turadi. Masalan, kitobcha, uycha, yulduzcha, kelinchak, qo’zichoq, qopchiq, bo’taloq kabi otlar kichraytirish yoki erkalash otlaridir. Chunki kitobcha deyilganda oddiy kitobni emas, kichik hajmli kitobni , kelinchak deb odatdagi kelinni emas, nihoyatda yosh kelinni tushunilgan va hokazo. Otlar tuzilishiga ko’ra ikki turga bo’linadi: 1) soda otlar; 2) qo’shma otlar. Sodda otlar bir o’zakdan tuzilgan bo’lib, qo’shma otlar birdan ortiq o’zakdan tuziladi. Bu haqdagi tahlilni biz sodda va qo’shma so’zlar tahlilini qilganda ko’rsatib o’tgan edik, hatto misollar ham otlardan keltirilgan edi. Ya’ni o’roqchi otida faqat o’r -o’zagi bo’lganligi uchun u sodda ot bo’lib, itog’iz otida it va og’iz o’zaklari bo’lgani uchun, u qo’shma otdir.

Sodda otlar ham o’z navbatida tuzilishiga ko’ra ikki turga bo’linadi: tub otlar va yasama otlar. Tub otlar faqat o’zakdan iboratligi holda, yasama otlar o’zakka bir va undan ortiq yasovchi qo’shimcha qo’shilishi natijasida yasalgan bo’ladi. Masalan, tosh, ko’z, qo’l, qo’sh, ot otlari faqat o’zakdan iborat bo’lgani uchun tub otlar hisoblanib, otliq, kelin, o’roqchi, bosmachi otlari esa ot+liq, kel+in, o’r+oq+chi, bos+ma+chi kabi o’zak va qo’shimchalarga bo’lingani uchun yasama otdir. Qo’shma otlar ning yana bir turi sifatida juft otlar ham bor. Qo’shma otlar bilan juft otlar, qo’shma so’zlar bilan juft so’zlar qanday xususiyatlariga ko’ra farq qilsa, shu xususiyatlariga ko’ra farq qiladi. Masalan , itog’iz va gultojixo’roz otlari it+og’iz va gul+toji+xo’roz kabi ikki va undan ortiq o’zaklardan tarkib topib, ular o’zak ma’nosini saqlamay, tamoman yangi ma’no ifoda etgan va o’zaklari qo’shilib yozilgan. Shunga qarab qo’shma ot ekanligini anglash mumkin. Qozon- tovoq oti esa juft o’zakdan tarkib topgan bo’lib, shu o’zak ma’nolari saqlangani holda o’zaro umumlashgan va chiziqcha bilan ajratilib yozilgan. Shunga qarab juft ot ekanligini ham anglash mumkin. Odatda, qisqartma so’zlarning hammasi ham ot turkumida bo’ladi. Boshqa turkumlarda qisqartma so’zlar uchramaydi. Ot turkumi uch kategoriyaga ega: son kategoriyasi, egalik kategoriyasi, kelishik kategoriyasi. Ot turkumidagi so’zlar son kategoriyasiga ko’ra birlik va ko’plikka ega bo’ladi. Birlikdagi otlar nol ko’rsatkichga ega bo’lib, hech qanday qo’shimchasiz o’z ifodasini beraveradi.Masalan, daftar, qog’oz, barg, yog’och, tol so’zlari hech qanday qo’shimchasiz faqat birlikda hisoblanadi.Men uydagi tolni kesdim gapida tol oti birlikda kelgan.Undagi –ni qo’shimchasi kelishikka oid bo’lib, boshqa hech qanday qo’shimcha yo’q. Biz gap ma’nosiga e’tibor bersak ham xuddi shunday.Kesilgan tol faqat bitta.Shuning uchun ham uni birlikda deb ko’rsatamiz. Ko’plikdagi otlar esa -lar qo’shimchasi bilan turlanadi. Buning uchun yuqoridagi gapni qayta tuzishimiz mumkin: Men uydagi tollarni kesdim: bu gapdagi tol oti esa ko’plikda deb qaraladi. Undagi -ni qo’shimchasi ham kelishikka oid bo’lib, tol oti

undan tashqari yana -lar qo’shimchasini orttirib kelgan. Biz gap ma’nosiga e’tibor bersak ham xuddi shunday.Kesilgan tol endi faqat bitta emas, bir nechta.Shuning uchun ham uni ko’plikda deb ko’rsatamiz. Ko’rinadiki, birlikdagi otlar nol grammatik ko’rsatkichi bo’lib, ko’plikdagi otlarning grammatik ko’rsatkichi -lar qo’shimchasidan iboratdir. Otlar egalik kategoriyasi ga ko’ra so’zlovchi, tinglovchi va o’zga shaxs qo’shimchalariga ega bo’ladi. So’zlovchi bu nutqni bayon qilayotgan kishi hisoblanadi.Qo’lingizdagi qo’llanmani bayon qiluvchi men ekanman, men sizga nisbatan so’zlovchiman.Meni eshitayotgan esa tinglovchidir.Ya’ni tinglovchi so’zlovchining nutqi bevosita qaratilgan, so’zlovchidan o’ziga qaratilgan nutqni bevosita tinglayotgan shaxs bo’ladi. O’zga esa so’zlovchi va tinglovchidan boshqa, nutqda nazarda tutilgan, har qanday bir shaxsga aytiladi. Ya’ni men so’zlovchi sifatida sizga shu qo’llanmani bayon qilar ekanman, tinglovchi siz va so’zlovchi mendan tashqari nazarimizda tutilgan yoki nutqimizga olingan shaxs o’zga sanaladi. Odatda, tilshunoslikda so’zlovchi, tinglovchi va o’zga nomi bilan atalgan shaxslar tartib son bilan ataladi. Ya’ni so’zlovchi I shaxs, tinglovchi II shaxs va nihoyat o’zga III shaxs bo’ladi. Nutqda qayd etilgan ot deyarli holda shu uch shaxsdan biriga xos bo’lib qoladi. Buni esa shu otga qo’shilgan qo’shimchadan bilish mumkin. Masalan, qo’l oti so’zlovchiga oid bo’lsa, qo’lim deb; tinglovchiga oid bo’lsa, qo’ling deb; o’zgaga oid bo’lsa, qo’li deb turlanadi. Ko’rinadiki, egalik qo’shimchalari shaxslar bo’yicha shunday ekan: I shaxs qo’shimchasi -im , II shaxs qo’shimchasi -ing , III shaxs qo’shimchasi -i dir. Bu qo’shimchalar undosh bilan tugagan otga qo’shilib keldi. Unli bilan tugagan otga qo’shiladigan egalik qo’shimchalari esa shaxslar bo’yicha sal farq qiladi. Ular quyidagicha: I shaxs qo’shimchasi -m , II shaxs qo’shimchasi -ng , III shaxs qo’shimchasi - si dan iborat. Uch shaxs bo’yicha egalik qo’shimchalari va otlarning egalik qo’shimchasi bilan turlanishi quyidagicha bo’ladi: I shaxs: -(i)m kitobim ruchkam II shaxs: -(i)ng kitobing ruchkang

III shaxs: -(s)i kitobi ruchkasi Egalik qo’shimchasi qo’shilganda ot ko’plik anglatishi kerak bo’lsa, odatdagidek unga –lar qo’shimchasi bilan chegaralanadi. Ya’ni, kitoblarim, kitoblaring, kitoblari kabi.Biroq egalik ko’plik anglatishi kerak bo’lsa, egalik qo’shimchasida ma’lum o’zgarish bo’ladi. Uning qo’shimchasi I shaxsda –(i)miz , II shaxsda –(i)ngiz , III shaxsda –lari holatida bo’ladi. Yuqoridagi ikki so’zni uch shaxs bo’yicha ko’plikdagi egalik bilan turlab turamiz: I shaxs: kitobimiz ruchkamiz II shaxs: kitobingiz ruchkangiz III shaxs: kitoblari ruchlalari Ko’rinadiki, egalik qo’shimchalari I, II, III shaxslarga oid ma’noni anglatib, birlikda –(ch)m, -ing, -(s)I; ko’plikda –(i)miz, (i)ngiz, -lari kabilardan iboratdir. Otlar kelishik kategoriyasi ga ko’ra bosh, qaratqich, tushum, jo’nalish, o’rin va chiqish kelishigi qo’shimchalariga ega. Bosh kelishik biror so’z turkumi tomonidan birikma tarkibida boshqarilmagan va nol qo’shimchali otlar bo’ladi. U shu nol formulasiga ko’ra boshqa kelishiklar bilan turlangan otlardan farq qiladi. Qaratqich kelishik li otlarga –ning qo’shimchasi qo’shilib keladi. Odatda u qo’shilib kelgan ot o’zi birikkan so’zni qaratib o’ziga oidligini ifoda etib ko’rsatadi. Masalan, stolning tortmasi birikmasida stolning so’zi qaratqich kelishigi bilan turlangan.Uning shakli –ning qo’shimchasidir.Bu so’z tortmasi so’zini o’ziga qaratib kelgani uchun qaratqich –ning qo’shimchasi qo’shilgan. Tortmasi so’zidagi –si egalik qo’shimchasi esa uning qaralmish ekanligini ham ko’rsatadi. Shunday qaratqichli birikmalar deyarli ot +ot tipida bo’lib, ulardan birinchi ot qaratqich qo’shimchasini, ikkkinchisi qaralmishlikni beruvchi egalik qo’shimchalaridan birini orttirib keladi. Bu qaratqich kelishigining o’ziga xos xususiyatidir. Tushum kelishik li otlarga –ni qo’shimchasi qo’shilib keladi. Odatda u qo’shilib kelgan ot fe’l tomonidan boshqarilgan bo’lib, fe’ldan anglashilgan harakat shu otdan anglashilgan predmet zimmasiga, hisobiga tushganligini bildiradi. Masalan, bolani yetakladim

birikmasida tushum kelishigi bola so’ziga qo’shilgan.Uni yetakladim fe’li boshqarib kelgan. Yetaklamoq fe’lidan anglashilgan harakat esa bola otidan anglashilgan shaxs hisobiga tushgan.Ya’ni harakatni bajaruvchi I shaxs bo’lsa ham, harakat tushgan shaxs boladir.Ko’pincha qaratqich bilan tushum kelishigi qorishtiraladi. Qaratqich kelishikli ot deyarli otga birikib, shu ot qaralmish sifatida egalik qo’shimchasiga ega bo’lgan holda, tushum kelishikli ot esa fe’l tomonidan boshqariladi. Jo’nalish kelishik li otlarga –ga qo’shimchasi qo’shilib keladi. U qo’shilib kelgan ot ham fe’l tomonidan boshqarilgan bo’lib, shu fe’ldan anglashilgan harakat qaratilgan predmetni ifodalaydi. Masalan, stolga qo’ydim birikmasida jo’nalish kelishigi stol so’ziga qo’shilgan. Uni qo’ymoq fe’li boshqarib kelgan. Qo’ymoq fe’lidan anglashilgan harakat esa stol otidan anglashilgan joyga qaratilgan. Ya’ni harakat nimagadir tushgan bo’lsa ham, shu narsaning harakati stolga qaratildi, yo’naltirildi. O’rin kelishik li otlarga -da qo’shimchasi qo’shilib keladi. U qo’shilib kelgan ot ham fe’l tomonidan boshqarilgan bo’lib, shu fe’ldan anglashilgan harakat yoki holatning o’rnini yoki o’rin vazifasidagi predmetni ifoda etadi. Masalan, stulda o’tiribdi birikmasida o’tirmoq fe’li boshqarib kelgan. O’tirmoq fe’lidan anglashilgan holatning o’rni esa stul otidan anglashilgan predmetdir. Ya’ni holatni III shaxs bajarayotgan bo’lsa, bu holat o’rin (stul)da kechyapti. Chiqish kelishik li otlarga –dan qo’shimchasi qo’shilib keladi. U qo’shilib kelgan ot ham fe’l tomonidan boshqarilib, shu fe’ldan anglashilgan harakat boshlangan o’rin yoki o’rin vazifasidagi predmetni ifoda etadi. Masalan, shkafdan olmoq birikmasida chiqish kelishigi shkaf so’ziga qo’shilgan.Uni olmoq fe’li boshqarib kelgan. Olmoq fe’lidan anglashilgan harakatning boshlanish o’rni esa shkaf otidan anglashilgan buyumdir.Ya’ni olmoq harakatini shaxs bajarib, shu harakat shkafdan boshlangan.Boshqacha qilib aytganda, harakat tushgan nimadir shkafdan chiqarilgan. Ko’rdikki o’zbek tilida olti kelishik bo’lib, bosh kelishik nol , qaratqich kelishik –ning , tushum kelishik –ni, jo’nalish kelishik –ga , o’rin kelishik –da , chiqish kelishik –dan qo’shimchalarida ifodalanadi. Jo’nalish kelishigi –ga qo’shimchasi o’rnida –ka, -qa shakllari ham o’rni bilan ifodalanaveradi.

Ot turkumiga oid so’zlarning yana bir belgisi shuki, u ko’plik, egalik, kelishik qo’shimchalari bilan ham keladi. Bu uning grammatik xususiyatidir. Shuni ham aytish kerakki, shaxs oti yasovchi –kor (kar, gar, gor), -kash, - dor, -bon, -boz, -paz. –xon, -shunos, -do’z, -soz qo’shimchalari; buyum-narsa oti yasovchi –gich (-kich, -qich, -g’ich), -gi, (-ki, -qi, -g’i), -k (-ak), -q (-oq), -iq (-ik), - ma, -i(m), -don qo’shimchalari; o’rin-joy oti yasovchi –zor, -iston, -loq qo’shimchalari; mavhum ot yasovchi –lik (-liq) qo’shimchasi bilan yasalgan so’zlar hamma vaqt ot hisoblanadi.

Foydalanilgan adabyotlar: 1. O’zbek tili grammatikasi. I tom T., 1975. 2. O’zbek tili grammatikasi. II tom T.,1975. 3. Nurmonov A. va boshq. O’zbek tili nazariy morfologiyasining asosiy tamoyillari. O’TA, 1998, 2-son. 15. Nurmonov A. Til tizimi va o’zek tilshunosligining dolzarb masalalari O’TA, 1993, 1-son. 39 4. Nurmonova D. O’zbek tilida paradegma a'zolari o’rtasidagi zidlanishlarning mo’tadillashuvi. Nomz. diss. T., 1998.

Похожие

O'zbek tilining nazariy grammatikasi fanining predmeti, maqsad va vazifalari

Tarjima nazariyasi va amaliyoti fanining maqsad vazifalari

Sistem tilshunosli fanining maqsad va vazifalari, asosiy tushunchalari

O`zbek va rus tillarining qiyosiy tipologiyasi fanining maqsad va vazifalari

Sotsiolingvistikaning prеdmеti, maqsad va vazifalari