O'zbek tilining nazariy grammatikasi fanining predmeti, maqsad va vazifalari - Лингвистика - Рефераты

O'zbek tilining nazariy grammatikasi fanining predmeti, maqsad va vazifalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

42.5 KB

O 'zbek tili ning nazariy grammatikasi fa nining predmeti, ma q sad va vazifalari Reja: 1 . Borli q ni h issiy va nazariy bilish. 2. An'anaviy va sistemaviy (nazariy) tilshunoslik. 3. “O'zbek tilining nazariy grammatikasi” fanining ma q sad va vazifalari. 4. Til va nutq. 5. Til va me’yor.

I nson o’ zini q urshab turgan olamni doimo bilishga intiladi. Bilish esa ikki bosqichda olib boriladi: ) xissiy, fahmiy bilish yoki amaliy bilish; 2) idrokiy yoki nazariy bilish. Muayyan ob'ekt hagidagi hissiy bilish bevosita ko’zatish yoli bilan sezgi a'zolarimiz bergan ma'lumot asosida vujudga kelsa, idrokiy (nazariy) bilish sezgi a'zolarimiz bergan ma'lumotlarni bir-biriga qiyoslash, umumiylashtirish asosida hosil qilinadi. Bilishning bu ikki bosqichi Markaziy Osiyoda bizning ajdodlarimiz qoldirgan falsafiy meroslarda IX-X asrlardayoq mukammal sharhlangan va har qanday ilmiy xulosalar idrokiy bilishga asoslanmogi lozimligi ta'kidlangan. Xususan, bilisning bevosita ko’zatish bosqichi bilan umumlashtirish bosqichi bobokalonimiz Abu Nasr Forobiy tomonidan fahmiy va idrokiy bilish sifatida bir-biriga zidlangan. Idrokiy bilishning fahmiy bilish materiallariga tayanishi, uning fahmiy bilishsiz mavjud bo’lmasligi, lekin haqiqiy obektiv ilmiy bilish idrokiy bilish asosidagina vujudga kelishi batafsil bayon qilingan. Forobiyning ta'kidlashicha, inson o’zini-o’zi bilish orqali eng etuk mavjudodga aylanadi. Bilish insonning mohiyati. Bilishdan maqsad haqiqatga erishmokdir. Har qanday bilish, dastavval, o’zini qurshab turgan olamdagi narsa va hodisalarni ko’zatishdan boshlanadi. Forobiy o’zining gnoseologik ta'limotida konkret borlikdan umumlashmalarga, abstrakt tafakkurga, ideal dunyoga borishni tavsiya etadi. Bilishning ikki bosqichi Alisher Navoiy falsafiy q .arashlarining h am negizini tashkil etadi. Ob’ektni chinakam bili sh fa h miy bilish natijalarini umumlashtirish asosida h osil k il ingan idrokiy bilishga asoslanishini takror-takror bayon qiladilar. Har qanday fan idrokiy (nazariy) bilish natijalariga tayangandagina o’rganilgan ob'ekt haqida to’gri xulosalarga kela oladi. Bundan tilshunoslik ham mustasno emas. Tilshunoslikning fan sifatida shakllanishdan tortib to asrimizning 20-30-yillariga qadar davom etgan an'anaviy tilshunoslikning o’ziga xos tomoni shundaki, u muayyan til strukturasini bevosita ko’zatish asosida o’rganadi. Bevosita ko’zatishda berilgan lingvistik hodisalar ortida yashiringan, lekin sezgi a'zolari yordamida ko’zatish mumkin bo’lmagan u yoki bu lingvistik qodisalarni bir-biriga taqqoslash asosida tafakkur

bosqichida muayyan umumlashmalar qilish yo’li bilan aniqlanuvchi lingvistik mohiyatlarni belgilash esa nazardan chetda qoldi. Bunday vazifa XIX asr oxiri XX asr boshlaridan shakllangan va «xususiyliklardan umumiyliklarga» tamoyiliga amal qiladigan sistemaviy tilhunoslik zimmasiga tushdi. Shunday bo’lshiga haramasdan, an'anaviy tilshunoslikning sistemaviy (nazariy) tilshunoslik oldidagi xizmatlari benihoya katta ekanligini hech qachon unutmaslik kerak. Eng avvalo, muayyan umumlashmalar asosida ish ko’ruvchi, to’grirog’i, xususiyliklarni, alohidaliklarni bevosita ko’zatish, ularni bir-biriga qiyoslash asosida, umumiy jihatlarini namoyon qilishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan nazariy tilshunoslik bevosita ko’zatish asosida olingan bilimlarsiz ish ko’ra olmaydi. Demaq nazariy tilshunoslik bevosita ko’zatish asosida olingan bilimlarni o’z ichiga olgan amaliy tilshunoslik ma'lumotlariga tayanadi. Agar bu ma'lumotlar mavjud bo’lmasa, u yoki bu ob'ekt haqida hech qanday umumlashmalar ham qilish mumkin bo’lmaydi. O’zbek tilshunosligi asrimizning 70-yillariga qadar berilgan lingvistik materiallarni bevosita tahlil qilish va ana shu asosida muayyan xulosalarga kelish bo’yicha ulkan yutuqlarni qo’lga kiritdi. Tilning barcha sathlarini o’rganishga bagishlangan yuzlab asarlar maydonga keldi. Bu asarlar, so’zsiz, o’zbek tilshunosligining oltin fondiga aylandi. Sistem tilshunoslikning an’anaviy tilshunoslikdan farqi nimada? Sistem tilshunoslik tilga tizim si fatida yondashadi, tizim qonuniyatlari asosida til, uning birliklari va hodisalarini talqin etadi. Nutq faoliyati mahsulida umumiylik va xususiylikni, mohiyat va hodisani, imkoniyat va voqelikni farqlaydi. Shu sababli sistem tilshunoslik bilan shug’ullanish, uni tahlil etish uchun dialektikaning qayd etilgan tushunchalari bilan chuqur tanishgan bo’lishimiz shart. Sistem tilshunoslik

nutq faoliyatini uchga: «til — me’yor (norma)—nutq»qa ajratadi. Til bevosita ko’zatishda berilmagan. U jamiyat a’zolarining ongida mavjud bo’lib, ularning barchasi uchun tayyor, umumiy, majburiy bo’lgan, fikrni shakllantirish va uni ifodalashga xizmat qiladigan birliklar va ularning o’zaro munosabatlari haqidagi tasavvurlar yig’indisi sifatida haraladi. Nutq tilning namoyon bo’lishi, ro’yobga chiqish, voqyelanish shakli bo’lib, u bevosita ko’zatishda berilgan, moddiy (tabiiy, fizik) shaklga egadir. Me’yor (norma)—til birliklarini nutqning u yoki bu ko’rinishida ishlatish qonuniyatlari va imkoniyatlari bo’lib, ular jamiyat tomonidan belgilangan va aniqlangandir. Bu uchta ta’rifdagi ko’pgina tomonlar muayyan izohni talab qiladi. Shular haqida to’xtab o’tamiz. Dastlab tilga berilgan ta’rifdagi bir qator tushunchalarni aniqlaymiz, izohlaymiz. Bevosita ko’zatishda berilgan (berilmagan)—-dialektik ta’limotda (dialektiklar Ibn Rushd, Abu Alo Almaariy, I. Kant, F. Gegel va boshqalarning asarlari va tasavvuf ta’limotlarida) butun borliq ikkiga — bevosita ko’zatishda berilgan, muayyan moddiy shaklga ega bo’lgan xususiyliklarga (voqeliklar, hodisalarga) va shu xususiyliklarning orqasida to’rgan umumiyliklarga (mohiyat, imkoniyatlarga)

ajratiladi. Xususiyliklar moddiy shaklga ega bo’lganligi uchun ularni ko’rish, sezish, yozish, ulchash mumkin. Sezgi a’zolariga ta’sir eta oladigan, ulchash mumkin bo’lgan har qanday narsa «bevosita ko’zatishda berilgan» deyiladi. Masalan, (Men xat yozdim), gapini yozsak yoki talaffuz etsaq imo-ishora bilan tasvirlasaq u bevosita ko’za tishda berilgan, moddiy shakllarga ega bo’lgan hodisa bo’ladi. Uning moddiy shakli har xil bo’lishi mumkin. Yozuvda bu harflar tizmasi, tinish belgilari, katta va kichiq qo’shib yoki ajratib yozish, talaffuzda esa havo to’lqinlari, ohang, birliklar orasida qisqa to’xtash (pao’za), imo-ishorada qo’l, ko’z, yuz, lab va h. q a’zolarining turli xil harakatlaridir. Bularning barchasi bevosita ko’zatishda berilgan, ulchash mumkin bo’lgan hodisalardir (voqyeliklar, xususiyliklardir). Sistem tilshunoslik bularning barchasini, jumladan, (Men xatni yozdim) gapini ham nutqqa, nutqiy hodisalarga kiritadi. Lekin dialektiklar ta’limotiga ko’ra bevo sita ko’zatishda berilgan hodisa (voqeliq xususiylik) asosida mohiyat (imkoniyat, umumiylik) yotishi keraq (Men xatni yozdim) gapida qanday umumiylik bor? Dialektika nuqtai nazaridan bu savol noto’g’ri qo’yilgan. Dialektiklar ta’limotiga ko’ra har bir xususiylikda (voqyelikda, hodisalarda) yuzlab

umumiyliklarning zarralari (yuzaga chiqish shakllari) birlashadi va bir xususiylikni tashkil etadi. Shuning uchun yuqoridagi savol «qanday umumiylik bor» emas, balki - «qanday umumiyliklarning yuzaga chiqishlari, ko’rinishlari bor?» deb to’zatilishi kerak + . (Men xatni yozdim) misoliga qaytamiz. (Men) so’zini olamiz. Bu yozilgan (yoki talaffuz etilgan), ya’ni nutqiy moddiy hodisa. Lekin bizning ongimizda “Men” tasavvuri va tushunchasi, umumiyligi bor + + va bu “Men” istagan so’zlovchi uchun uning o’zi, qolgan barchalar uchun muayyan umumiylik sifatida bir tomonidan [“men”] ongimizda [“u”] tushunchalari va umumiyliklariga, ikkinchi tomondan [“biz”]ga harama-harshi turadi. Demaq (men)ning ongimizdagi yashash holati: -jadval [“men”] : [“biz”] : [“sen”] : + +

[“u”] + ++ -jadvalda berilgan holat bevosita kuzatishda berilmagan, bizning ongimizda mavjud bo’lgan umumiyliklarning (mohiyatlarning, imkoniyatlarning) o’zaro munosabatidir. Biz buni aqliy yo’l bilan aniqlashimiz mumkin. [Men] kabi [xat]ning ham ongimizdagi mohiyati uning uzoq va yaqin munosabatlari chizmasidan aqliy tahlil asosida ochiladi. Chunonchi, [xat]ning munosabatlari quyidagi jadvalda berilgan. [xat] : [maktub] : [norma] : [insho] [kichik hajmda yozilgan asar] [xat]ning mohiyati, umumiy ma’nosi jadvaldagi so’z va tushunchalar orasidagi munosabatlardan ochilishi mumkin. Xuddi shuningdeq [-ni], [yoz], [di], [-m] kabi birliklarning ham o’z umumiyliklari bor va ularning har biri ma’lum bir munosabatlar tizimidan (sistemasidan) aqliy tahlil yo’li bilan ochiladi va bevosita ko’zatishda berilgan bo’lmaydi. (Men xatni yozdim) nut qiy hosilasida (gapida) bulardan tashqari, o’zak va qo’shimchalarning o’zaro birikishlari, gap ko’rilishi, so’z birikmalari hosil qilish bilan bog’liq bo’lgan yana bir qator +

umumiyliklarning zarralari — yuzaga, ro’yobga chiqish, voqelanish shakllari mujassamlashgan va biz bularning barchasini tahlil etish imkoniyatiga ega emasmiz.

Похожие

Nazariy grammatika fanining maqsad va vazifalari

Grammatik stilistika uning predmeti maqsad va vazifalari

Nutq madaniyati fanining predmeti va vazifalari

Tarjima nazariyasi va amaliyoti fanining maqsad vazifalari

O'zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari