Главная страница
Рефераты
Лингвистика
Соний парадигма ва унинг турлари
Соний парадигма ва унинг турлари
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
176 KB
Скачать
Похожие
Узга гап ва унинг турлари
Тулдирувчи, унинг турлари ва ифодаланиш шакллари
Шаклдошлик (омонимия) ходисаси ва унинг турлари
Таржима назариясининг шаклланиш босқичлари ва унинг турлари
Араб ёзувининг вужудга келиши, ривожланиши ва унинг турлари
![www.arxiv.uz ЛИСОНИЙ ПАРАДИГМА ВА УНИНГ ТУРЛАРИ Лисоний бирликлар бир-бирини эслатиб туриш хоссасига эга. Шу боисдан улар жамият аъзолари онгида бир тизимга бирлашган ҳолда яшайди. Масалан, [ а ] фонемаси [ о ] фонемасини, [ у ] фонема c и [ ў ] фонемасини, [ и ] фонемаси [ э ] фонемасини эслатади. Лекин [ а ] фонемаси [қ] ёки [ ҳ ] фонемасини эслатмайди. Чунки улар икки тизим - унли ва ундошлар тизимига киради. Унлилар бир-бирини унлилар тизимида, ундошлар бир- бирини ундошлар тизимида эслата олади. Ҳатто [ у ] фонемасининг [ а ]ни эслатиши ўз тизимдошлари билан биргаликда амалга оширилади. Масалан, [ а ], [ о ] фонемалари кичик, ички тизим ҳосил қилиб, улар биргаликда қолган фонемалар жуфтликларини эслатади. Эслатиш икки томонлама бўлиши ҳам мумкин. Масалан, [ юз ] лексемаси бир томондан [ бет ], [ чеҳра ], [ жамол ], [ ораз ] каби бирликларни, иккинчи томондан [ бурун ], [ кўз ], [ қулоқ ], [ қош ], [ лаб ] лексемаларини эслатади ва бунда у икки тизимнинг аъзоси ҳисобланади. Бир-бирини эслатувчи бирликлар умумий, ўхшаш белги-хусусиятларга эга бўлади. Ана шу ўхшашлик ва умумийлик уларнинг бирлаштирувчи, боғлаб, бир тизимда ушлаб турувчи белгилари саналади. Масалан, унлилар «соф овозга эгалик» умумий белгиси остида бирлашади. Аммо улар фарқли белгиларга ҳам эга бўлиши шарт. Масалан, [ а ] «лабланмаганлик», [ о ] «лабланганлик» фарқловчи белгиларга эга, «кенглик» белгилари эса уларни бирлаштиради. Умумий белгилари асосида бирлашган ва бир-бирини тақозо этадиган, аммо ҳар бири ўзига хос белгилари билан бошқасига қарама-қарши турувчи лисоний бирликлар тизими парадигма дейилади ( парадигма грекча p а radeigma - мисол, намуна деган маънони билдиради). Парадигмани ташкил этувчи бирликлар парадигма аъзолари деб юритилади. Парадигмада камида иккита аъзо ва улар бир лисоний сатҳга мансуб бўлиши шарт. Бир парадигма аъзолари орасидаги ўзаро муносабат парадигматик муносабат дейилади.](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-2.png)
![www.arxiv.uz ( исм ) сўзи учта товушнинг кетма-кетлигидан иборат. Бундай чизиқсимон, линиявий кетма-кетлик алоқаси, синтагматик алоқа дейилади. Синтагматик алоқа лисонда ҳам, нутқда ҳам мавжуд бўлади. Масалан, [ китоб ] лексемаси бешта товушнинг бирикувидан иборат номемага эга бўлиб, у лисоний бирлик саналади. Шунингдек, ясама сўз (( сувчи ), ( эртапишар )), сўз бирикмаси ( китобни ўқимоқ ) да ҳам бирикувчи аъзолар синтагматик алоқада бўлади. Синтагматик алоқани синтактик алоқадан фарқлаш лозим. Синтагматик алоқа барча тил бирликларига хос кетма-кет боғланиш бўлса, синтактик алоқа сўз ва гапларнинг ҳоким-тобелик муносабатидир. Демак, синтагматик алоқа ва синтактик алоқани бутунлай бошқа-бошқа ҳодисалар ҳам, шунингдек, уларни бир-бирига айнан тенглаштириш, бир-бирини қопловчи тушунчалар сифатида қараш ҳам мумкин эмас. Синтагматик ва синтактик алоқа бутун-бўлак муносабатидадир. Бошқача айтганда, синтактик алоқа синтагматик алоқанинг бир кўринишидир. Кўпинча синтагматик алоқани нутққагина хос деб тушуниш ҳоллари ҳам учрайди. Бу ҳодисани бирёқлама, тор тушуниш оқибатидир. Юқоридаги гапда иштирок этаётган бирликлар орасида поғонали муносабат ҳам мавжуддир. Поғонали муносабат деганда бирликларнинг бошқаси томонидан қамраб олиниши тушунилади. Масалан, Салим ва Карим сўзлари эркак кишиларнинг исми бўлиб, аёлларнинг исми бўлган Ҳалима сўзига қарама қарши туради. Лекин уларнинг барчасини [ исм ] лексемаси қамраб олади. [ исм ] лексемаси эса, [ ном ] лексемаси билан биргаликда, [ от ] лексемаси томонидан қамраб олинади. Уни шартли равишда қуйидагича тасаввур қилиш мумкин: [ от ] [ исм ] [ ном ]](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-5.png)
![www.arxiv.uz [ Салим ] [ Карим ] [ Ҳалима ] [ Лола ] [ қўй ] [ китоб ] Бу поғона юқорига ва қуйига қараб яна давом эттирилиши мумкин. Демак, [ C алим ], [ исм ], [ от ] лексемалари поғонали муносабатга киришган. Лисоний бирликларнинг поғонали муносабатлари икки хилдир. Масалан, [ дарахт ] ва [ тана ], [ илдиз ], [ барг ], [ шох ] бирликларининг ўзаро муносабати [ дарахт ] ва [ олма ], [ ўрик ], [ нок ], [ гилос ] лексемаларининг ўзаро муносабатларидан фарқ қилади. Аввалги поғонали муносабатда [ дарахт ] бутунни ва қолганлари қисмни ифодаласа, кейингисида [ дарахт ] турни ифодаласа, меванинг муайян номларини ифодаловчи бирликлар турнинг кўринишлари - жинслар сифатида намоён бўлади. Иккинчи муносабатдаги бирликлар [ дарахт ] лексемасининг хусусий кўринишлари - жузъийлашишидир. Биринчисида эса бундай муносабат мавжуд эмас. Шу боисдан « Гилос дарахтдир » тарзидаги ҳукмни айтиш мантиқийдир. Бироқ « Илдиз дарахтдир » дейиш мумкин эмас. Тилшуносликда лисоний бирликларнинг бутун-бўлак муносабати партонимик ( part - қи c м, бўлак), тур-жинс муносабатлари гипонимик (...жинс) муносабатлар дейилади. Партонимик муносабатларга киришувчи қисмни ифодаловчи бирликлар партонимлар , гипонимик муносабатга киришувчи жинс номлари гипонимлар дейилади. Бутунлик тотоним ва тур номи гипероним дейилади. Ўхшашлик (парадигматик) муносабатлари ўзаро тенг (поғонали муносабатдаги [ дарахт ] ва [ тана ], [ дарахт ] ва [ гилос ] бирликлари семантик қамрови жиҳатдан тенг эмас эди), бир умумий белги асосида бирлашиб,](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-6.png)
![www.arxiv.uz қатор ҳосил қилувчи, аммо ўзига хос белгиларга кўра фарқланиб турувчи бирликларнинг ўзаро алоқаларини ифодалайди. Юқорида айтилганидек, парадигма аъзолари ўзаро тенг бўлиб, нутқда бир хил ўринни эгаллайди ва бир хил хусусиятларга эга бўлади. Берилган мисолдаги [ Салим ], [ Карим ], [ Ҳалима ] сўзлари ўзаро тенг, бир хил ўринда кела олади, бироқ ўзаро фарқларга ҳам эга. Ўзаро ўхшашлик муносабатларида бўлган бирликларнинг бир-бири билан фарқли хусусиятлари асосида қарама-қарши қўйилиши зиддият (оппозиция ) , зиддиятга киришаётган парадигма аъзолари зиддият аъзолари дейилади. Зиддиятдаги бирликлар ўзаро маълум бир белги асосида қарама- қарши қўйилади. Бу белги зиддият белгиси дейилади. Кейинги мавзуда зиддият турлари ва уларнинг моҳияти хақида сўз юритилади. ЛИСОНИЙ ЗИДДИЯТ ВА УНИНГ АСОСИЙ ТУРЛАРИ Лисоний парадигмага бирлашувчи бирликлар, парадигма аъзолари орасидаги муносабатлар лисоний зиддият дейилади. Зиддият (ар. қарама- қаршилик : вар. оппозиция. лат. oppositio -қарама-қарши қўйиш ) лисоний бирликларнинг ифодаланишидаги фарқларга мувофиқ ифодаловчиларининг ва аксинча ифодаловчилардаги фарқларга мувофиқ ифодаланишларининг муҳим лисоний фарқланишидир. Масалан, [ б ] ва [т] фонемалари орасида зиддият мавжуд бўлиб, шунга мувофиқ, ( бош ) ва ( тош ) бирликлари орасида шаклий-мазмуний қарама-қаршилик муносабати амал қилади. Ёки «бирлик сон», «кўплик сон» орасидаги семантик зиддият ( китоб ) ва ( китоблар ) бирликларида ҳам шаклий (формал), ҳам мазмуний (семантик) фарқларни келтириб чиқаради. Табиат, жамият ва тафаккурдаги мавжудлик ва тараққиётнинг асосий омили қарама-қаршиликлар бирлиги ва кураши қонуни бўлганлиги каби лисоний парадигмаларда бирликларни бир-бирига боғлаб турувчи,](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-7.png)
![www.arxiv.uz парадигмаларнинг яшовчанлигини таъминловчи омил лисоний зиддиятлардир. Демак, лисоний зиддиятлар фалсафий қарама-қаршиликлар бирлиги ва кураши қонуннинг тилдаги хусусийлашмаси, воқеланишидир. Лисоний зиддиятларни аниқлаш ёки лисоний зиддиятларга бундай ёндашиш лисоний муносабатларда зиддиятли ва зиддиятсиз муносабатларни фарқлашни тақозо қилади. Чунки турли лисоний бирликлар ва бир бирликнинг турли вариантлари орасидаги муносабатлар турли табиатли унсурлар, аъзолар орасидаги муносабатлар сифатида муайянлаштирилмоғи лозим. Масалан, шахс сон шакли бўлмиш [ -миз ] ва [ -сиз ] ( ўқиймиз-ўқийсиз ) ҳар хил лисоний морфологик бирликлар бўлиб, бир парадигманинг турли аъзолари сифатида зиддиятли муносабатда бўлишади. Бироқ турли фарқли хоссаларга эга бўлган тил олди ва тил орқа ( ў ) унлилари битта ( ў ) фонемасининг вариантлари сифатида фонетик жиҳатдан фарқланса-да, функционал жиҳатдан тафовутга эга эмас. Чунки ўзбек адабий тилида битта ( ў ) фонемаси мавжуд бўлиб, унинг вариантлари маъно фарқлаш табиатига эга эмас. Баъзилар [ ўй ] сўзини айтганда, ( ў ) ни тил олди, бошқалар эса тил орқа унлиси сифатида талаффуз қилишади. Барибир, бу сўз ( ў ) товушлари қандай бўлишидан қатъи назар, «фикр», «хаёл» маъноларини беради. Лисоний бирликнинг вариантлари орасидаги бундай муносабат зиддиятли муносабат дейилади. Зиддиятлар парадигматик муносабатларнинг хос кўриниши ва хоссалари сифатида синтагматик муносабатларга қарама-қарши қўйилади . Маълум бир лисоний бирликлар мансуб зиддиятлар мажмуи бу бирликнинг парадигматик сифатини аниқлашда, парадигматик муайянлаштиришда ҳал қилувчи роль ўйнайди. Парадигматик муайянлаштириш бирликнинг бошқа бирликдан фарқланувчи зотий- субстанциал табиатини ойдинлаштириш демакдир. Тилшунослар лисоний зиддиятларни бир неча томондан таснифлайдилар: 1.Зиддиятлар тизимида тутган ўрнига кўра.](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-8.png)
![www.arxiv.uz 2.Зиддият аъзоларининг ўзаро муносабатига кўра. 3.Турли вазиятларда зиддиятларнинг амал қилишига кўра. Лисоний зиддият зиддиятлар тизимига муносабатига кўра ўлчами ва учровчанлик белгилари билан фарқланади. Лисоний зиддиятлар ўлчовига кўра, бир ўлчамли ва кўп ўлчамли турларга бўлинади. Агар белгилар мажмуи тизимда зидланувчи икки аъзо учунгина амал қилиб, бошқа аъзоларга тегишли бўлмаса, бир ўлчамли зиддият дейилади. Масалан, ўзбек тилидаги [ л ]ва [ ҳ ] фонемалари ҳосил бўлиш ўрнига кўра «ён» ва «бўғиз» белгилари асосида зидланиб, бу белги ундошлар тизимининг бошқа аъзоларида учрамайди. Чунки бу ундошлар ўзбек тили фонологик тизимида ягона ён ва ягона бўғиз ундошларидир. Кўп ўлчамли зиддиятда зидланувчи бирликдаги белги бошқа аъзода ҳам учрайди. Масалан, тил олди ундошлари бўлган [ м ] - [ д ] зидланар экан, [ м ]даги «тил олди»лик белгиси [ д ] фонемасида ҳам мавжуд. Бунда аъзолар бошқа белги асосида зидланади. «Учровчанлик» белгисига кўра зиддиятлар «ажралган» ва мунтазам зиддиятларга бўлинади. Ажралган зиддиятда шундай белги асос қилиб олинадики, бу белги бошқа зиддиятларга асос бўла олмайди. Масалан, унлиларнинг лабланган-лабланмаганлик белгиси фақат тенг қийматли зиддият учун асос бўлади. Бундай зиддият «ажралган» зиддият дейилади. Лекин тилнинг кўтарилиш даражасига кўра белгиси тенг қийматли зиддиятга ҳам асос бўлиб хизмат қилади. Бир белги турли аъзоларни жуфтлаб зидлаш учун хизмат қилса, мунтазам зиддият дейилади. Масалан, эрлик, аёллик жинси асосидаги зиддият [ ота ]-[ она ], [ ўғил ]-[ қиз ], [ ака ]-[ сингил ], [ чол ]-[ кампир ] зиддиятларида учрайверади. Аъзолари орасидаги муносабатларга кўра зиддиятлар: А) нотўлиқ (приватив); Б) даражали (градуал) ;](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-9.png)
![www.arxiv.uz В) тенг қийматли (эквиполент) каби турларга бўлинади. Нотўлиқ зиддиятда қаршиланувчи аъзолардан бири зиддият белгисига ижобий, бошқаси эса бетараф муносабатда бўлади. Масалан, [ бола ] ва [ ўғил ] лексемаларини олайлик. Улар «эркак жинсли» деб аталган зиддият белгисига икки хил муносабат билдиради. Бу белги [ ўғил ] лексемаси семантик таркибида аниқ берилган, шу боисдан унинг муносабати ижобий ёки белгиланган дейилади ва шартли равишда [Қ] белгиси билан берилади. [ бола ]лексемасида эса жинс белгиси аниқ эмас. Чунки унинг семантик таркибида «эр» ёки «аёл» (яъни жинс) семаси йўқ. Бошқача айтганда, бола ўғил ҳам қиз ҳам бўлиши мумкин. Шунинг учун бу лексеманинг зиддият кўрсаткичига ишораси белгиланмаган (номаълум, мажҳул) дейилади ва шартли равишда ҚҒ- ёки О (ноль) белгиси билан берилади. Буни чизмада қуйидагича берамиз. « эркаклик » Қ О (Қғ-) [ ўғил ] [ бола ] Нотўлиқ зиддият тилнинг барча сатҳларида амал қилувчи муҳим қонуниятдир. Масалан, морфологияда лексемаларни умумий грамматик маъноларига кўра, мустақил ва номустақил лексемаларга бўлиш привативлик асосида амалга оширилади. Бунда «луғавий маъно ифодалай олмаслик» нотўлиқ зиддиятнинг белгиси бўлиб, зиддиятда мустақил лексемалар белгиланмаган, кучсиз аъзо бўлса, номустақил лексемалар белгили, кучли аъзо сифатида номоён бўлади: «луғавий маъно ифодалай олмаслик»](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-10.png)
![www.arxiv.uz Қ О (Қғ-) номустақил мустақил лексемалар лексемалар. Чунки мустақил лексемалар луғавий маъно ифодалаши ҳам, номустақил лексемалар вазифасида келиши ҳам мумкин. Масалан, от кўмакчилар, феъл кўмакчилар, кўмакчи феъллар ва ҳ.лар номустақил лексемалар каби луғавий маънога эга бўла олмайди. Нотўлиқ зиддиятда белги танлаш ихтиёрий эмас. Масалан, бир қарашда юқоридаги зиддиятда белгини «луғавий маъно ифодалаш» деб ҳам «луғавий маъно ифодалай олмаслик» деб ҳам қўйиш мумкиндек туюлади. Келинг, зиддият белгисини юқорида қўйилганидек эмас, балки «луғавий маъно ифодалай олиш» деб ўзгартириб кўрайлик: «луғавий маъно ифодалай олиш» Қ О мустақил номустақил лексема лексемалар. Бу тўғрими? Биринчидан, нотўлиқ зиддиятда қайсидир бир аъзо О (ноль) белгисини олиши керак. Олдинги зиддиятда мустақил лексемалар ушбу белгига эга эди. Бунда энди номустақил лексемалар олиши керакка ўхшайди. Йўқ, мутлақо бундай эмас. Чунки номустақил лексемалар гоҳ луғавий маъно ифодалаш, гоҳ ифодаламаслик хоссасига эга эмас. Зиддиятнинг иккинчи аъзоси [Қ] белгисига эгами? Йўқ, у (яъни мустақил лексемалар ҳ а м и ш а «луғавий маъно ифодалай олиш» белгисига эга бўлиб, бошқа хил вазифада қўлланила олмайдими? Йўқ, у бундай хусусиятга эга эмас; олдинги зиддиятларда кўриб ўтганимиздек, мустақил лексемалар «луғавий маъно ифодалай олмаслик» белгисига эга бўла олади. [-] белгисига](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-11.png)
![www.arxiv.uz ҳам, қисқаси [О] белгига эга. Демак, кейинги «зиддият» зиддият эмас. Зиддият лисоний бирликларнинг моҳиятини, зотий табиатини ўзида акс эттирмоғи лозим. Акс ҳолда «сунъий» зиддиятлар келиб чиқади. Бошқа зиддиятлар каби нотўлиқ зиддият ҳам объектив ва бизнинг хоҳиш- иродамизга боғлиқ эмас. Даражали зиддият аъзолари камида учта бўлиб, бир белги (зиддият белгиси) нинг ўсиб боришига кўра аъзолар қатор ҳосил қилади. Масалан, тилнинг кўтарилиш даражасига кўра унли фонемалар даражаланиши қуйидагича: [ а ] - [ э ] - [и ёки о - ў - у. Бунда белги биринчи аъзода кучсиз, иккинчи аъзода ўртача ва кейинги аъзода кучли ёки аксинча бўлиши мумкин. Даражали зиддият ҳам барча сатҳ бирликларида учрайди. Масалан, лексикада нинни-чақалоқ-гўдак-бола..., турқ-башара-бет-юз-чеҳра... , морфологияда ҳаракат номи-сифатдош-равишдош («феълни ўзгалаш даражасига кўра» белгиси асосида) каби. Эквиполент (тенг қийматли) зиддиятда икки аъзо қаршилантирилиб, ҳар бири ўзига хос, иккинчисига хос бўлмаган белгига эга бўлади. Масалан, овоз ва шовқинга кўра жарангли ва жарангсиз ундошлар тенг қийматли (ўзига хос белгига эга бўлган аъзоли) зиддиятни ҳосил қилади. Мунтазам (пропорционал) зиддиятда бир зиддият белгиси турли жуфтланган бирликлар учун оппозитив кўрсаткич бўлиб хизмат қилади. «жинс» белгиси ота-она, ака-опа, сингил-ука, тоға-хола луғавий зидланишлари учун умумийдир. Зиддият аъзолари миқдорига кўра зиддиятлар икки аъзоли (бинар) ва уч (кўп) аъзоли зиддиятларга бўлинади. Учинчи белгисига кўра зиддиятлар доимий ва мўътадиллашган зиддиятларга бўлинади. Мўътадиллашиш жараёнида муносабатга киришаётган бирликлар ўртасидаги зиддият кучсизланади. Масалан, ёт-ёд зидланишда сўз охиридаги [т], [д] товушлари жарангли-жарангсизлик билан фарқланмайди. [д]фонемасининг нутқдаги вазиятидан келиб чиққан ҳолда унда](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-12.png)
![www.arxiv.uz жарангсизлик белгиси кучсизланади. Аммо бу соф нутқий ҳодисадир. Мўътадиллашиш лисоний бирликларнинг нутқий воқеланишларида юз беради. Лексемалар ва морфемалар ҳам нутқий воқеланганда, уларнинг лисонда бошқа бирликлар билан зиддиятли муносабатларини белгилайдиган хоссалари, белгилари кучсизланиши мумкин. Юқорида келтирилган [т] ва [д] ундошларининг жарангли- жарангсизлилик белгисига кўра зидланишини ёрқин намоён қиладиган вазият [д] фонемасининг сўз боши ва сўз ўртасида воқеланишидир. Зиддиятни воқелантирадиган позиция кучли ва уни сўндирадиган нутқий ҳолат кучсиз позиция дейилади. ЛИСОНИЙ ТАСНИФ ВА УНИНГ ТУРЛАРИ ҲАҚИДА ТУШУНЧА Тасниф (арабча «саралаш», «тартибга солиш») нарса ва предметларни аниқ ва доимий ўринга эга бўлган гуруҳ (синф)ларга бўлишдир. Агар тасниф илмий асосга эга бўлса, у узоқ давр мобайнида амал қилади. Масалан, химиявий элементлар таснифи бугунги кунда улар сони 200 дан ошиб кетаётган бўлса-да, ўзгармасдан амал қилмоқда. Тасниф оддий бўлишдан барқарор табиатлилиги билан ажралиб туради. Тўғри, таснифлашда ҳам оддий бўлишда амал қиладиган барча тамойиллар асос бўлиб хизмат қилади. Яъни таснифда ҳам бўлишдаги каби: 1)таснифланган бўлаклар ҳажми таснифланаётган бутунлик ҳажмига тенг бўлиши; 2)тасниф бир асосда амалга оширилиши; 3)тасниф (таснифланган) гуруҳлар бир-бирини инкор қилиши; 4)тасниф узлуксиз бўлиши, яъни унда «сакраш» бўлмаслиги лозим. Бу қоидаларни қисқача шарҳлаймиз. 1.Таснифланган гуруҳлар ҳажман таснифланувчи бутунликка мос келиши. Масалан, фонемалар унли ва ундошларга, лексемалар мустақил ва номустақил лексемаларга, қўшимчалар сўз ясовчи ва грамматик](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-13.png)
![www.arxiv.uz ўзида ифодалайди. Масалан, ўзбек тилидаги унли фонемалар бир умумий белги - «ўпкадан келаётган ҳавонинг товуш пайчаларига урилиш натижасида ҳосил бўлган овознинг оғиз бўшлиғида тўсиққа учрамай чиқишидан вужудга келадиган товуш типлари» инвариант хоссасига эга. Бу моҳият 6 та унли фонема учун ҳам амал қилади. Бироқ бу моҳият остида бирлашган фонемалар ўзаро зидланиб, кичик гуруҳлар ҳосил қилади. [и] ва [у] «юқори тор» белгиси билан «ўрта кенг» хоссасига эга [э] ва [ў] ҳамда «қуйи кенг» хоссасига эга [а] ва [о] фонемалар гуруҳларига қарама-қарши туради. Ёки «лабланмаган» белгисига эга [и], [э], [а] фонемалари гуруҳи «лабланган» белгисига эга [у], [ў], [о] гуруҳига қарама-қарши туради. Ўз навбатида [и], [э], [э] гуруҳи аъзолари ўзига хос белгилари асосида ўзаро зидланади. Тилшуносликда фонологик зиддиятларнинг турли тип ва кўринишлари фарқланади. Н.С.Трубецкой «Фонология асослари» асарида фонологик зиддиятларни уч асосга кўра таснифлайди: 1.Фонологик зиддиятнинг зиддият тизимига муносабатига кўра таснифи. Бунда зиддиятлар бир ўлчовли ва кўп ўлчовли, мунтазам ва ажралган зиддиятларга бўлинади. Бир ўлчовли зиддиятда фонемалар бир белги асосида зидланади. Масалан, [и] ва [у] фонемаларидан бири лабланмаган ва иккинчиси лабланган бўлиб, бунда улар бир белги -«лабланган»лик хоссасига кўра қарама-карши туради. Кўп ўлчовли зиддиятда зиддият аъзолари бирдан ортиқ белги асосида қарама-қарши қўйилади: [и]~[о] зиддиятида [и] ёпиқ ва лабланмаган бўлса, [о] ярим ёпиқ, лаблангандир. Мунтазам зиддиятда зидланувчи аъзолар ўзаро ўзига хос белгилар асосида қарама-қарши қўйилади: «[и]-тор~ [о]-кенг» зидланиши мунтазам зидланишдир. Бунда [и] фонемаси «тор»лик, [о] фонемаси «кенг»лик белгисига эга. «[и] (тор)~[о] (тор эмас)» зидланиши эса мунтазам эмас. Чунки биринчи аъзода зиддият белгиси аниқ, иккинчи аъзода аниқ эмас. Агар](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-21.png)
![www.arxiv.uz иккинчи аъзонинг зиддиятдаги белгиси «кенг» бўлганда эди, зиддиятни мунтазам зиддият дейиш мумкин бўлур эди. Бир белгининг бўлинишлари асосида зидланиш ажралган зидланиш дейилади. Қуйидаги икки зидланишга диққат қилинг: а) «лабланганликка кўра» в) «кенг ва торликка кўра» у и о у (лабланган) (лабланмаган) (кенг) (тор) Биринчи зидланишда зиддият белгиси бўлинган, ажралган, иккинчида эса бундай ҳол мавжуд эмас. 2.Аъзолари ўртасидаги муносабатга кўра зиддиятлар таснифи. Бунга кўра, приватив (нотўлиқ), градуал, (даражали), тенг қийматли зиддиятлар ажратилади. Биринчи таснифда зиддият белгиси характерига кўра зиддият турлари ажратилган бўлса, иккинчи таснифда фонемаларнинг зиддият аъзоларига муносабатига кўра тасниф амалга оширилади. 3.Барқарорлик даражасига кўра зидланишлар барқарор ва барқарор бўлмаган турларга бўлинади. Барқарор зидланишда фонемаларнинг қандай нутқий вазиятда бўлишидан қатъий назар улардаги зиддият сақланиб қолади. Масалан, тил олди унлиси тил орқа ундоши билан келган вазиятда тил орқа унлиси сифатида намоён бўлади. Бунда [а] унлиси билан тил орқа [у] унлиси орасидаги зиддият кучсизланади. Барқарор бўлмаган зиддиятнинг нейтраллашмаган ҳолатини таъминловчи фонетик позиция кучли позиция дейилади. Масалан, [б] фонемаси сўз бошида жарангсизлашмайди ва бу позицияда унинг [п] фонемасига зидлиги сақланади. Бу кучли позициядир. Нейтралланиш, сўнишга олиб келувчи позиция кучсиз позициядир. Демак, бундай позициядаги зиддият барқарор бўлмаган зиддият дейилади. Унли ва](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-22.png)
![www.arxiv.uz ундошлар орасидаги қарама-қаршилик барқарор зиддиятга мисол бўла олади. Ёки ундошларнинг пайдо бўлиш ўрнига кўра, унлиларнинг тор-кенглик хоссаларига кўра зидланиши ҳам барқарор зиддиятлардир. Лабланиш белгисига кўра [ў-э] тизимчаси ҳам барқарор зиддият асосига қурилган. Демак, ўзбек тилининг фонетик парадигмаси деганда ҳар қайсиси ўзига хос хусусиятларга эга бўлган барқарор бир умумий белги остида бирлашадиган фонетик унсурлардан ташкил топган тизим тушунилади. Бу бутунлик ёки парадигма ўз ичида айрим белгилари билан умумийликни ташкил этган ва шу умумийлик учун асос бўлган белгилари билан бошқа шундай умумийликдан фарқ қиладиган кичик бутунликлардан, ички парадигмалардан - микросистемалардан ташкил топади. Бу тизимчалар унли ва ундош фонемалар парадигмаларидир. Бу кичик парадигмалар аъзоларининг умумий белгилари уларнинг шу тизимни ташкил этишини таъминласа, фарқловчи белгилари бу ички парадигманинг яна кичик бўлакларга бўлиниб кетишига олиб келади. Жарангли ундошлар парадигмаси, жарангсиз ундошлар парадигмаси каби. УНЛИ ФОНЕМАЛАР ПАРАДИГМАСИ Тилнинг кўтарилиш даражаси (юқори, ўрта, қуйи) ва лабланиш- лабланмаслик белгилари кучли позициядаги унли фонемаларнинг асосий белгилари бўлиб, бу белгилар уларнинг система ҳосил қилувчи белгилари саналади. Унлиларнинг тил горизонтал ҳолатига кўра (олд қатор, ўрта қатор ва орқа қатор) белгилари асосий ҳисобланмайди. Чунки бу белгилар уларга нутқий ёндош товушлар таъсирида ўзгариб туради. Масалан, [қ] ундоши билан қўшничилик муносабатида [а] унлиси тил орқалик хоссасига эга бўлса, [к] ундоши қуршовида ўз ҳолатини сақлайди. Унли фонемаларнинг асосий белгиларига кўра таснифи қуйидагича:](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-23.png)
![www.arxiv.uz Унли фонемалар Асосий белгилари Тилнинг кўтарилиш даражаси Лабланиш белгиси бор- йўқлиги Юқори Ўрта қуйи Лабланган Лабланмаган [и] Қ Қ [ў] Қ Қ [у] Қ Қ [о] Қ Қ [э] Қ Қ [а] Қ Қ Жадвалдан кўриниб турибдики, тилнинг кўтарилиш даражасига кўра унли фонемалар уч поғонали, лабланиш белгисига кўра икки поғонали системаларни ҳосил қилади. Унли фонемалар яхлит тизимни ташкил этиб, бу тизим ҳам ўз навбатида тизимчаларга бўлинади. [и]ва [у] фонемалари «юқори тор» белгиси остида бирлашиб, бундай белгига эга бўлмаган фонемалардан ажралади. Бироқ [и] ва [у] кичик парадигмаси аъзолари фарқловчи белгилари ([и]-лабланмаганлик ва [у]-лабланганлик белгилари) асосида ўз мустақилликларини сақлаб қолади ва зиддиятда туради. [э]-[ў] тизимчаси «ўрта кенг» белгисига кўра [и]-[у] тизимчасидан ҳам, [э]-[о] тизимчасидан ҳам фарқланади. Демак, унли фонемаларнинг ҳар бири икки белгидан иборатдир: [и]-юқори, лабланмаган [у]-юқори, лабланган [э]-ўрта, лабланмаган [ў]-ўрта, лабланган [а]-қуйи, лабланмаган [о]-қуйи, лабланган. Тилнинг кўтарилиш даражаси бирлаштирувчи белги бўлганда (масалан, [и], [у] унлилари «торлик» белгиси остида бирлашади)](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-24.png)
![www.arxiv.uz лабланганлик-лабланмаганлик фарқловчи белги саналади: (и)-лабланмаган, [у] - лабланган. «Лабланганлик» бирлаштирувчи белги бўлганда, тилнинг кўтарилиш даражаси фарқловчи белги саналади. Масалан, [и], [э], [а] унлилари «лабланмаганлик» умумий бирлаштирувчи белгисига эга, бироқ «юқори» ([и]), «ўрта» ([э]), «қуйи» ([а]) лик белгилари бу фонемаларнинг фарқловчи белгилари саналади. Маълум бўладики, ўзбек тилида унли фонемалар бир белги асосида уч (тор унлилар, ўрта унлилар, кенг унлилар) ва икки аъзоли зиддиятни (лабланган унлилар, лабланмаган унлилар), икки белги («тилнинг кўтарилиш даражаси ва лабланганлик-лабланмаганлик бирга олинади») асосида олти аъзоли зиддиятни ҳосил қилади. УНДОШ ФОНЕМАЛАР ПАРАДИГМАСИ Кучли зиддиятдаги ундош фонемаларни фарқловчи асосий белгилар қуйидагилар ҳисобланади: а)ҳосил бўлиш ўрнига кўра; б)ҳосил бўлиш усулига кўра; в)овоз ва шовқин иштирокига кўра; Ҳозирги ўзбек адабий тилида 24 та ундош фонема бўлиб, уларни юқорида санаб ўтилган белгилари билан қуйидагича кўрсатиш мумкин: (61- бетдаги жадвалга қаранг). Бошқа сатҳ бирликларида бўлгани каби, фонемаларнинг асосий белгилари коррелятив ва коррелятив бўлмаган белгиларга ажралади. Зиддиятда турган фонемаларнинг бирида бор, аммо иккинчисида мавжуд бўлмаган белги коррелятив белги дейилади. Масалан, [б]-[п] зидланишда жарангли-жарангсизлик коррелятив белгидир. Аммо тил олди ва портловчилик белгиси ҳар иккала фонема учун ҳам хос бўлганлиги сабабли коррелятив бўлмаган белги дейилади. Шунингдек, [х] ундошда жарангсизлик белгиси мавжуд. Аммо шу белги асосида уни бошқа фонема билан зид қўйиб](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-25.png)
![www.arxiv.uz бўлмайди. Чунки [п] фонемасининг жарангли жуфти [б] фонемасидир. [х] фонемасининг эса жарангли жуфти ўзбек тили фонологик тизимида мавжуд эмас. Ўзбек тилидаги 8 та фонема учун «жарангли-жарангсизлик» коррелятив белги ҳисобланади: [б]-[п], [д]-[т], [к]-[г], [с]-[з] [ж]-[ч], [ж]-[ш], [ғ]-[қ], [в]-[ф] «Жарангли-жарангсизлик» белгиси асосида коррелятив муносабатга киришмайдиган фонемаларнинг жарангли ёки жарангсиз жуфти бўлмайди. Масалан: [с], [л], [к], [м], [й], [х], [н], [р], [нг]. Қулай вазият туғилиши билан нутқда жарангли Ушбу жадвал А.Нурмоновнинг «Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси» китоби(18-бет)дан олинди. фонемалар жарангсизланиб, жарангли-жаранглилик зиддияти мўътадиллашади. Фонемаларнинг асосий коррелятив белгилари фарқловчи белги ҳисобланади. Масалан, [с] фонемасининг жарангсизлик, [з] фонемасининг жаранглилик белгиси фарқловчи белгидир. Ундош фонемаларда ҳам асосий белги фарқловчилик даражасида бўлмаслиги мумкин. Масалан, [м] фонемасининг жаранглилик белгиси фарқловчи белги саналади. Чунки фонема худди шу белгиси асосида бошқа фонема билан зиддиятли жуфтлик ҳосил қила олмайди. Ундош фонемалар артикуляцион ўрнига кўра қуйидаги бинар зиддиятли муносабатларга киришади: а)«лаб-лаб-тил олди»: [п]-[т]; [б]-[д]; [м]-[н]; [ф]-[с]; [в]-[з]; [ф]-[ш]; [в]-[л]; [в]-[р]; б)«лаб-лаб - тил ўрта» [ф]-[й]; [в]-[й]; в)«лаб-лаб - тил орқа» [п]-[к]; [б]-[к]; [ф]-[х]; [в]-[г];](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-26.png)
![www.arxiv.uz г)«лаб-лаб - бўғиз» [ф]-[ҳ]; [в]- [ҳ]; д)«тил олди ---тил орқа» [т]-[к];[т]-[қ]; [д]-[г];[с-х]; [з]-[г]; [н]-[г]; Ҳосил бўлиш усулига кўра ундош фонемалар қуйидаги зиддиятли муносабатларда бўлади: а)«портловчи-сирғалувчи»: [п]-[ф]; [б]-[в]; [т]-[с]; [д]-[з]; [т]-[ш];[к]-[х]; Айрим фонемалар аффрикат фонемалар билан тенг қийматли зиддиятда бўлади: [т]-[нг], [д]-[дж]; Сирғалувчи фонемалар ҳам аффрикат фонемалар билан тенг қийматли зиддият ҳосил қилади: [ш]-[ч], [ж]-[дж]. Яна қуйидаги зиддиятли жуфтликлар мавжуд: а)«портловчи-шовқинли - бурун сонанти»: [б]-[м] [д]-[н] [г]-[н]; б)«сирғалувчи - сонант»: [з]-[л]; [ж]-[р]; в)«шовқинли сонант-бурун сонант»: [л]-[н]; [р]-[н]; г)«ён сонант-титроқ сонант»: [л]-[р]; «титроқ сонант -тил ўрта сонант»: [ф]-[й]. ФОНЕМАЛАРНИНГ ВАРИАНТЛАШУВИ Фонема ва товуш муносабати инвариант-вариант диалектикасини ўзида акс эттиради. Нутқий вариантланишларда фонемалар турли- туман товуш сифатида юзага чиқади ва уларни шартли равишда, масалан, (б1), (б2), (б3), (б4), (б5), (б6), ...(б n ) тарзида белгилаш мумкин. Нутқда воқеланган барча (б) ларни битта [б] фонемасига бирлаштиришда уларнинг умумий хоссалари](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-27.png)
![www.arxiv.uz «йиғилади». Бундай умумий хоссалардан бири уларнинг физик (акустик) ва физиологик (артикуляцион) ўхшашликларидир. Турли талаффуз шароитларида бу умумий белгилар ўзгаришга учраши мумкин. Лекин бу ўзгариш миқдор ўзгаришлари даражасида бўлиб, c ифат ўзгариши босқичига етмайди. Акс ҳолда, у бошқа фонеманинг вариантига айланиб кетган бўлур эди. Масалан, [а] фонемаси «қуйи кенг» ва «лабланмаган»лик моҳиятига эга. Шу боисдан у нутқий воқеланганда, қанчалик ўзгаришга учрамасин, барибир, товуш бу фонеманинг варианти ҳисобланиши учун мазкур моҳият чегарасидан чиқмаслиги лозим. Қалам ва катта сўзларида 4 та (а) товуши мавжуд бўлиб, буларнинг барчаси юқорида айтилган «қуйи кенг», «лабланмаганлик» умумий белгисига эга. Шу боисдан улар [а] фонемасининг варианти ҳисобланади. Бироқ (а) товушлари юмшоқ-қаттиқлиги ва тил олди- тил орқалиги билан фарқланади. Қалам сўзидаги [а] товушлари тил орқа ва қаттиқ унлилар бўлса, катта сўзидаги [а] лар тил олди ва юмшоқ унлилардир. Бу белгилар [а] фонемаси зотий моҳиятида мавжуд бўлмай, балки [а] товушларининг талаффузи жараёнида бошқа ( қ ва к ) товушлар таъсирида юзага келган ҳодисалардир. Бошқача айтганда, (а) товушлари моҳиятига дахлдор бўлмаган, ўзга, бегона моҳият зарраларининг (а) фонемаси кўринишига ёпишган тажаллилардир. Бу тажаллилар бир қарашда (а) товуши моҳиятига дахлдордек туюлади. Шу боисдан дарслик ва қўлланмаларда (а) фонемасининг зотий белгиларидан бири сифатида мазкур хосса ҳам ажратилади. Бир фонема ҳам тор, ҳам кенг ёки ҳам жарангли, ҳам жарангсиз бўла олмаганлиги каби (а) фонемаси ҳам тил олди, ҳам тил орқа товуши сифатида воқелана олмайди. Демак, зот ва тажалли ҳамда умумийлик ва хусусийлик методологияси билан қуролланган тадқиқотчи товушлардаги моҳиятга дахлдор ва дахлдор бўлмаган жиҳатларни бошқалардан кўра тезроқ ва аниқроқ илғайди. Фонеманинг зотий моҳияти доирасидан чиққан товуш унинг варианти саналмайди. Масалан, (б) фонемаси жарангли ундош фонемадир. Талаффузда у жарангли бўлсагина, (б) фонемасининг варианти саналади.](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-28.png)
![www.arxiv.uz Китоб сўзи китоп тарзида талаффуз этилса, воқеланган (п) товуши (б) фонемасининг нутқий варианти ҳисобланмайди. Чунки жарангсизлашув ҳодисасидаги миқдор ўзгариши меъёр чизиғидан ўтиб, сифат ўзгариши даражасигача етган ва (п) фонемаси моҳияти чегарасига кирган. Худди шундай (а) фонемаси воқеланишида ҳам «торлик» белгисининг кенглик чегарасига етиши билан вариант [и] фонемаси моҳияти чегарасига кириб кетади. Товуш (вариант)ларнинг бир фонемага бирлашиши учун уларнинг барчасида ўзгаришсиз сақланадиган муҳим бир хосса эътиборга олиниши лозим. Бу бир гуруҳга кирувчи барча вариантларнинг ушбу гуруҳга кирмайдиган бошқа вариантларга бир хил қарама-қарши туриши (бундай белги, одатда, фонологик фарқловчи белги ҳам дейилади) ва бир хил маъно фарқлашидир. Бошқача айтганда, товуш (вариант)лар бир фонемага бирлашиши учун улар функционал умумийликка ҳам эга бўлиши лозим. Маъно фарқлаш хоссаси ана шундай функционал умумийликдир. Фонема маъно фарқлаш хоссасига эга. Лекин товушларнинг барчаси ҳам ҳар доим маъно фарқлайвермайди. Бир фонеманинг нутқий вариантлари ўрнини иккинчи фонеманинг нутқий варианти эгалласа, сўз ўзгариб кетади: бош- бот, бош-беш каби. Лекин бир фонеманинг бир варианти ўрнини унинг иккинчи бир варианти билан алмаштирилса, маъно фарқлаш амалга ошмайди. Ўт (ўсимлик) сўзидаги (ў) унлисини биров тил олди, бошқаси эса шеванинг фонетик хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда тил орқа товуши сифатида талаффуз этади. Лекин улар бир фонема вариантлари бўлганлиги сабабли ўзаро маъно фарқлаш қобилиятига эга эмас. Демак, фонема деганда унинг физик-физиологик хоссалари мажмуидан иборат маълумотнигина тушунмаслик керак. Масалан, физик-физиологик умумийлик бўлган (б) балки барча тилларда бўлиши мумкин. Фонема эса ҳар бир тилда ўзига хосдир. Чунки фонема ўзининг ижтимоий хоссасини маълум бир тилдагина бажаради. Буни шу билан изоҳлаш мумкинки, мавҳум (лисоний) [б] нинг қарама-қаршиликлар тизими маъно фарқлаш вазифа фақат](/data/documents/9d76e83a-60d4-4e88-b9cd-3a558fe9d1ef/page-29.png)
