Тулдирувчи, унинг турлари ва ифодаланиш шакллари - Лингвистика - Рефераты

Тулдирувчи, унинг турлари ва ифодаланиш шакллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

151 KB

www.arxiv.uz Тўлдирувчи, унинг турлари ва ифодаланиш шакллари Режа: 1. Тўдирувчи, унинг турлари ва ифодаланиш шакллари 2. Таркибли тўлдирувчилар 3. В0ситали тулдирувчи 4. Ҳол, унинг турлари ва ифодаланиш шакллари

www.arxiv.uz ТЎДИРУВЧИ, УНИНГ ТУРЛАРИ ВА ИФОДАЛАНИШ ШАКЛЛАРИ Тўлдирувчининг гапда иккинчи даражали бўлак эканлиги, ҳаракатни ўз устига олган, умуман, ҳаракатга бирор йил билан борланган предметни ифодалаши мактабдан олий таълимгача бўлган дарслик ва қўлланмаларда қайд этилган. Баъзан тўлдирувчи хусусида фикр юритилар экан, унинг "предикатда ифодаланган ҳаракат (ҳолат, белги) бевосита тўлалигича дтадиган объект ёҳуд ана шу ҳаракатга у ёки бу томондан боғлиқ бўлган объект бўлими мумкинлиги эътироф қилинади. Бу ҳолат тўлдирувчиларнинг грамматик формаларида кам кўринади: гапда улар, асосан, тушум, жўналиш, ўрин-пайт, чиқим келишиклари ҳамда кўмакчили, оборотли кострукциялар билан келади. Тилшуносликка оид ишларнинг деярли барчасида тўлдирувчилар грамматик кўрсаткичларига кўра икки турга ажратилади: 1) воситасиз тўлдирувчилар; 2) воситали тўлдирувчилар 1.1. ВОСИТАСИЗ ТЎЛДИРУВЧИ Айрим қарашлар бўйича воситасиз тўлдирувчи ҳаракатни бево- сита ўзига қабул килган предметни билдириб, тушум келишиги маклида келади. Кампир товушини чиқармай куюниб йиғлади (А.К.). Воситасиз тўлдирувчи, одатда, феъл билан ифодаланган ҳо- ким сўз (тўлдирилмиш) ёки белгили, белгисиз тушум келишиги шакллари билан алоқадордир. Хусусан, "воситасиз тўлдирувчи" атамаси остида ўтимли феълга тобеланиб, белгили ёки белгисиз тушум келишиги шаклида қўлланган сўз-шакл ва унинг синтактик вазифаси тушунилади. Воситасиз тўлдирувчининг белгили ёки белгисиз бўлини грамматик ҳолатга ва мазмунга асосланади. Анъанавий тилшунослик бу икки тур орасидаги фарқни қуйидагича тумунтиради: воситасиз тўлдирувчи сўзловчи ва тингловчига аввалдан маълум булган предметни ифодаласа белгили: турдаги предметни умуман (аниклаштирмай) ифодаласа белгисиз бўлади: Китобни келтирди. КИТОб келтирди. Бундан ташқари, белгили қўлланиш учун яна шундай сабаблар бор:

www.arxiv.uz 1. Воситасиз тўлдирувчи атоқли от ё кимилик олмоши билан ифодаланса: Салимини кўрдим. Уни чақирдим 2. Кўрсатиш олмоши пайт, ўрин билдирувчи сўз билан ифодаланган аниқловчига эга бўлиб келса: Кечаги китобни келтирдингми? 3. Воситасиз тўлдирувчи ифодалаган предмет бошқаси билан қиёсланганда: Ўзингни эмас, бошқаларни ҳам ўйла. 4. Воситасиз тўлдирувчи ва эга бир хил сўздан иборат бўлиб, кетма-кет келганда: Дўст дўстни кулфатда синайди. Бу тўлдирувчи умумийликни ("умуман" ликни) ифодалаганда белгисиз келиши мумкин: У кишки кийим олди. Бу мисолдан кўринадики, воситасиз тўлдирувчи ҳоким сўз талаби билан Бошқарувли, "битишувли" муносабатларни ўзида мужассамлаштиради. Ўзбек тилшунослигида воситасиз тўлдирувчининг бундай маъно хусусиятларини аниқлаш, чегаралаш, санашга бағишланган анчагина тадқиқот ишлари мавжуд. Аниқки, бу маъноларнинг гапда қай тарзда ифодаланишини билишга интилиш зарурият тарзида гап бўлаклари ҳақидаги анъанавий таълимотлариинг юзага чиқишига олиб келди. Бу интилив ўзбек тилида гап бўлакларининг семантик ва ифодаланиш турларини санаш, нутқий маъноларни гуруҳлаш, уларни тўлиқ рўйхатда бериш каби ҳаракатлар билан боғлиқ бўлиб, булар методологик нуқтаи назардан, хусусий ва умумий маъноларнинг (нутқий намда лисоний маъноларнинг) фанимизда кескин фаркланмаганлигини кўрсатади. 70-80-йилларда туркийшунослик ва ўзбек тилшунослигида умумий ва хусусий грамматик маъноларнинг (лисоний ва нуткий ҳодисаларнинг) фарқланиши тилга система сифатида ёндашиш шуларни кўрсатдики, 1. Ушбу уйни кўрди. (У хат ёзди). 2. У бу уйни бузди (У хатни учирди) гапларида воситасиз тўлдирувчиларнинг бунёд этиш ёки йўқотиш манбаи бўлган предметларни билдириши грамматик муносабатлар билангина эмас, балки "уй" ва "кўр" ҳамда "уй" ва "бўз" лексемаларининг ўзаро луғаий-мантиқий муносабатлари билан ҳам

www.arxiv.uz боғлиқдир. Шунинг учун бундай бирикмалардаги тўлдирувчиларнинг маъно турларини аниқлашга интилиш предметларни ифодаловчи отлар ва ўтишли ҳаракатни ифодаловчи феъллар англатган тушунчалар орасидаги муносабатларни ўрганиш билан боғланиб кетади. Бундай сўзлар миқдори нутқда чекланмаганлиги сабабли бу каби тушунчалар орасидаги муносабатларнинг ҳам сунгига етиб бўлмайди. Шу сабабли воситасиз тулдирувчининг моҳияти тушунчалар ва улар орасидаги муносабатларни, ҳаракат манбаларини аниқлаш орқали эмас, балки ўтимли феъллар ҳузурида тушум келишикли кенгайтирувчи бўлакнинг келиши билан аниқланади. Илмий адабиётларда воситасиз тўлдирувчининг от ёки отланган сузлар билан ифодаланиши кайд этилади. Бунда ҳам номуҳимликни кўриш мумкин ва кўпгина олимлар ҳақли равишда бунга эътироз билдирадилар. Академик А.Н.Кононов, С.Н.Иванов, К.Р.Неъматов, Б.Г.Гузев, Д.М.Насиловлар: Бешдан иккини айирсак уч қолади. Унинг келганини ўзим кўрдим каби гапларда "иккини", "келганини" воситаснз тўлдирувчилари отлашмаганлигини ўқтирилиб, воситасиз тўлдирувчиларнинг ифодаланиши от ва олмош билан чегараланиб қолмаслигини таъкидлайдилар. Бу эса анъанавий тилшуносликдаги воситасиз тўлдирувчининг маълум сўз туркумлари билангина ифодаланими ҳақидаги тавсифга чек қўяди. Шу йиллар билан воситасиз тўлдирувчи талқини ўзининг маъно хусусиятлари ҳамда сўз туркумлари билан чегараланганлик бўёқларидан озод қилинади ва қатор имларда у (воситасиз тўлдирувчилик) тушум келишигидаги сўз- шаклнинг синтактик (гап қурилишидаги, сўз бирикмасидаги) вазифаси деб ўта ихчам ва содда таърифланади. Шундай қилиб ўзбек тилшунослигидаги воситасиз тўлдирувчи моҳиятини таҳлил қилишдан шу нарса маълум бўлдики, тил ва нутқ ҳодисаларини фарқламай ўтказилган анъанавий тавсифларда ҳам, систем тилшунослик тадқиқотчилари ишларида ҳам воситасиз тўлдирувчилик тушум келишигидаги сўз-шаклининг синтактик вазифаси билан узвий боғланади. Бу икки йўналиш тарафдорларининг талқинларидаги асосий фарқ шундаки А.Гуломов бошчилигидаги

www.arxiv.uz тилшунослик намояндалари (Г.Абдурахмонов, Н.Сулаймонов, М.Аскарова. Омонтурдиев ва бошқалар) воситасиз тўлдирувчини от сўз туркуми билан ифоданиш, унинг мазмунини айрин маъновий тур ва хилларга ажратиш каби хусусиятлар билан мураккаблаштирсалар, С.Н.Иванов, Х.Р.Неъматов, В.Гузев, Н.Махмудов, А.Нурмонов, М.Бошмонов. Р.Сайфуллаева сингари систем тилшунослик вакиллари уни бундай белгилардан ҳоли (озод) кўрадилар. Жумладан, А.Нурмонов туркий тилларда гап предикат ва унинг аргументлари бирлиги сифатида қараливини, унинг синтактик структураси ҳам худди но предикат асосида ўрганилиши лозимлигини эътироф этар экан, бу йўналишида гап синтактик структурасини элементларга ажратишнинг уч босқичлилигини таъкидлайди: 1) гап таркибидаги предикатларни (кесимни) ажратиш 2) кесимнинг аргументларини ажратиш 3) аргументларнинг ўз ички аргументларини белгилаш. Бошкирд тилшунослигида яратилган сўз туркумлари синтаксиси" ли махсус ишда тўлдирувчиларни сўз туркумлари асосида эмас, ўтимли феълларнинг синтактик ва семантик боғлашувига таяниб ажратиш зарурлиги уқтирилади. Ўзбек тилшунослигида тўлдирувчининг грамматик шакли масаласи кам турли-туман мунозараларга сабаб бўлиб келмоқда. Ўзбек тилшуносларининг купчилиги бу бўлакни белгили ва белгисиз тушум келишиги шаклида кела олишини тан оладилар. Тилшуносларнинг айримлари, хусусан, рус туркийшунослар белгисиз тушум келишиги шаклини тан олмай, уларни бош келишик формаси билан бирлаштирадилар. Аслида эса, воситасиз тўлдирувчи белгили ёки белгисиз шаклда келадими буни тулдирувчининг мохиятига алоқаси йук. Бу масала келишик формаларининг синтактик қобилиятлари, тўлдирувчи вазифасида келган сўзнинг маъно хусусиятлари билан алоқадордир. Агар воситасиз тўлдирувчининг шакли белгили ёки белгисиз деб қаралса, бу тўлдирувчининг моҳияти ўтимли феъллар хузуридаги белгили ёки белгисиз тобе кенгайтирулувчи сифатида талқин этилиши зарур; -ни кўшимчали сўз шакл

www.arxiv.uz тушум келишигида, бундай қўшимчасиз шакл бош келишик шакли сифатида талкин этилганда эса бу бўлакларнинг моҳияти ўтимли феъллар хузуридаги ҳаракат манбаини ифодаловчи бош ёки тушум келишигидаги сўз формаларининг синтактик вазифалари тарзида қаралиши лозим. Ҳар иккала ҳолатда кам воситасиз тўлдирувчи ўтимли феъл тушунчаси билан узвий боғлик бўлади. Воситасиз тўлдирувчининг гап бўлаги билан эмас, балки моҳиятан лексик, семантик, қолаверса, морфологик омил билан боғлик бўлган "ўтимли феъл" тушунчасига алоқадорлиги тилшуносларимиз олдига: "воситасиз тўлдирувчи гап қурилиши билан эмас, балки ўтимли феълнинг нутқда воқеланиши билан боғлиқ ҳодиса бўлса, у гапнинг ички кўринишига тааллуқли бўлган бўлакми ёҳуд ўтимли феълга эргашиб келувчи, ўтимли феълнинг нутқда воқеаланиши билан юзага чиқувчи унинг кенгайтирувчисими?"-деган ҳақли саволни қўяди. Бу савол ёки муаммони аниқроқ тарзда қуйидагича ифодалаш мумкин: Воситасиз тўлдирувчи том маънода гап бўлагими ёки ўтимли феълнинг кенгайтирувчи бўлагими? Ҳозирги тилшунослигимиз бу саволга аниқ жавоб бермайди, чунки воситасиз тўлдирувчи ҳамма вақт унинг гап кесимига боғланиб келган ҳолларидагина мавжуд бўлади деб қаралади. Аниқроғи, воситасиз тўлдирувчилар гапнинг кесими ўтимли феъллар билан ифодаланган ҳоллатларда воқе бўлади дейилади. Ўзбек тилшунослигига гап бўлаклари ҳақидаги таълимот сўз боғлашуви (валентлиги) назариясидан олдинроқ кириб келгани учун систем тилшуносликнинг сўнгги ютуқлари асосида ёзилган айрим ишларда ҳам воситасиз тўлдирувчи, шак-шубхасиз, гапнинг зарурий қурилиш бўлаги сифатида тан олинади ва унинг турли ўринларда келган ўтимли феъл билан алоқадорлиги каби муҳим жиҳатига эътибор берилмайди. Холбуки, туркий синтаксисни ўрганишда янги боскични бошлаб берувчи "Гап структураси ва туркий тиллар синтаксисининг долзарб масалалари" тезисларининг муаллифлари таъкидлааганидек, сўз боғлашуви назариясини гап курилиши муаммолари билан уйғунлантириш туркий тиллар синтаксисини янгича талкин қилишга имкон беради.

www.arxiv.uz Воситасиз тўлдирувчини гапнинг ўтимли феъл билан ифоланганкесимидан "ўзиш" ёки, унинг ўтимли феъл кенгайтирувчиси билан алоқадорлигини ўрганишга ҳаракат фанимизда функционал ва нофункционал тўлдирувчиларни фарклаи борасидаги изланишларни юзага келтирди. Рус тилшунослигида У.Вейнрейх, И.В.Долинина, Е.Б.Егороваларнинг, ўзбек тилшунослигида Н.Махмудовларнинг изланишлари билан бевосита алоқадор бўлган бу талқинларда функционал тўлдирувчиларга "асосий предикатнинг объектини ифодалаган, яъни туғридан тугри гап кесимига боғланган тўлдирувчилар" деб, нофункционал тўлдирувчиларга эса "иккинчи даражали предикатнинг объектини ифодалаган, иккинчи даражали предикатли конструкциялар (оборотлар) таркибидаги тўлдирувчилар деб таъриф берилади. Қисқаси, нофункционал тулдирувчилик, анъанавий грамматикаларимизда кўпинча эргаш гап сифатида талқин қилинган феълнинг функционал шакллари ичида келувчи тўлдирувчилардир: Кўзларини мўлтиратиб, йўлимни кутган қизчамни соғиндим гапида учта воситасиз тулдирувчи иштирок, этиб, улардан фақат биттаси (қизчамни) функционал, қолганлари (кўзларини, йўлимни) гап кесимига мустақил боғлана олмаганлиги сабабли нофукнционалдир. Демак, гапда яхлитлигича муайян синтактик позицияни эгаллаган иккинчи даражадаги предикатли конструкция таркибида турган тўлдирувчи билан асосий предикатнинг объектини билдирган тўлдирувчи синтактик жиҳатдан фарқланади. Муҳими шуки, агар воситасиз тўлдирувчи ҳамиша бошқарув муосабати билан аниқроғи, сўз семантик боғлашувининг нутқда воқеаланиши билан боғлиқ бўлган семантик-синтактик ҳодиса бўлса, унинг гап бўлаги, яъни гапнинг мохиятан синтактик курилишига алоқаси бевосита эмас, билвоситадир. Шундай экан, воситасиз тўлдирувчининг ҳамма вақт кам кесим билан боғланиши шарт бўлмайди. Бу тўлдирувчи бирикмаси доирасидаги ҳоким сўз билан ҳам алоқадор бўлиб, унинг (воситасиз тўлдирувчининг) моҳияти ҳоким сўз орқали белгиланади. Бу масаланинг ечими фақат воситасиз тўлдирувчи доираси билангина чегараланиб қолмай, умуман, тўлдирувчи,

www.arxiv.uz унинг мановий борлашуви, кенгаювчанлик ва гап бўлакларига муносабати каби масалаларни ҳам кун тартибига қўяди. Шунинг учун ҳам биз энди масаланинг иккинчи томонини-воситали тўлдирувчилар, уларнинг тилшунослигиниздаги талқини ва муаммоси масалаларини кўздан кечирамиз. 1.2. В0СИТАЛИ ТУЛДИРУВЧИ Бу тўлдирувчилар анъанавий қарашда келишикли, кўмакчили турларга ажратилади, баъзан булар бир неча сўзи бирикмаларнинг бошқарувли ҳолатидан ҳам ҳосил бўлиши кўрсатилади. Воситали тўлдирувчилар ҳаракат- ҳолат, белги билан объект ўртасидаги турли грамматик-семантик муносабатларни ифодалар экан, улар англатадиган маъно муносабатлари тўлдирувчининг материалига, грамматик шаклига ва тўлдирувчининг лексик хусусиятига боглиқ бўлади. Шунинг учун биз воситали тўлдирувчилар хусусидаги тавсифимизда, анъанавий талқиндан фойдаланиш билан бир қаторда, маъноларини тўла очиш максадида, бу тўлдирувчиларни дастлаб уч турга ажратиб олишни мақсадга мувофиқ деб билдик. Булар келишикли, кўмакчили ва таркибли тўлдирувчилардир. Воситали тўлдирувчилар кушимчали ҳолатда ифода этилганда, асосан, жўналиш ва чиқим келишиги шаклидаги сўзлар билан ифодаланади. Ўзбек тилида воситали тўлдирувчилар ҳосил қилувчи қўшимчалар сирасида ўрин-пайт келишигида ҳам ўрганилади. Лекин қурол ва восита маъноси билан келувчи бундай сўз шаклларнинг тўлдирувчига муносабати мунозаралидир Шаҳарга машинада келдим. Табрик каламда ёзилган эди гапларидаги машинада, қаламда сўз-шакллари юқоридаги фикримизга мисол бўла олади. Шунинг учун ҳозирча жўналиш ва чиқиш келишиги шаклларинигина воситали тўлдирувчининг омиллари деб биламиз. Жўналиш келишиги ҳақида гап борганда, -га. -ка -ка грамма- тик кўрсаткичларига эга булган сузларнинг маънолари курсатиб ўтилади:1)

www.arxiv.uz бирор нарса, иш-ҳаракат қаратилган шахс ёки предметни англатади; Унинг бу ёлборишлари Нурмат топологияга заррача таъсир қилмасди. (С.А.). 2) нарсанинг шахсга қаратилганлигини билдиради; Хатларнинг бириси қайин отамга, иккинчиси унга,-деди (А.Д.). 3) иш-ҳаракат бажарилишида восита бўлган предметни билдиради; Ҳайдар қоғозга махорка ўради (Й.Р.) 4) мантикий субъектни билдиради; қора кунда қул Тарлон қизга кайғудош келди (Х.О.) 5) касб, машғулот, лавозим кабиларга эришувни ифодалайди; Рахматли Рахматулло кўп йиллик мехнатидан сунг фан номзодлигига эришган эди. Жўналиш келишигидаги тўлдирувчи бундан бошқа маъноларни ҳам англатиши мумкин. Шу туфайли бўлса керак, айрим тилшунослар бу келишикдаги тўлдирувчининг семантикаси ўз номига нисбатан анча кенг деб баҳо берадилар. Бу келишикдаги сўзлардан, анъана буйича, ифодаланишига кура от тулдирувчилар ажратилади. Бундай ажратишдан сўнг, ўз-ўзидан маълумки, от туркумидагилар шахс оти, предмет оти каби тўлдирувчиларга, шахс оти тўлдирувчилари эса ўз ичида атоқли ва турдош отли тўлдирувчиларга, предмет оти тўлдирувчилари, ўз навбатида, нарса-предмет, ҳар хил жониворларнинг номлари, воқеа-ҳодиса, ҳаракат, белги-сифат номлари билан аталувчи турларга бўлинишни келтириб чиқаради, бу келишикдаги шахс отларидан аталганлик, қаратилганлик, ҳаракат бажарувчисини кўрсатиш каби маъноларни, предмет маъносига эга бўлган жўналиш келишикли сўзлардан эришув, ухшатиш, тенглик-эваз ва восита сингари маъноларини ўқиш мумкин. Феъл бошқа туркумдаги сўзларни воситали ҳолатда ўзига тортар экан, уларнинг сўроғи ҳам шунга мос ҳолатда шаклланади: сифат: Ёмонга ёндашма (мақол) сон: Бирники мингга, мингники туманга (мақол) сифатдош: Сўзни айтгин Уққанга (мақол) ҳаракат номи: Йўлчи чиндан ҳам най чалишга уста эди (О). тақлидий сўз: Комилжон поезднинг тақ-туқига ҳеч кўника олмади каби. Санаб ўтилган туркумдаги воситали тўлдирувчиларнинг шакл-маъно томонлари кўплаб ишларда атрофлича тадқиқ этилган. Хусусан. воситали

www.arxiv.uz тўлдирувчиларнинг ҳоким муносабатдаги феъл ёки бошқа туркум сўзларга бирика олиши дарслик-қўлланмаларда ҳам эътироф этилади, аммо бундай бирикувчанлик сабабларига кам эътибор берилади. Тилшунос С.Гойибов турли туркум сузларнинг гап таркибида муайян бир муносабатни ифодалашга хизмат килишини таъкидлар экан, феъл иштирокида ясалган маълум типдаги конструкция феъл лексик маъносининг "синтактик хулқ- атвори" сифатида намоён булишини, нуткда куплаб кулландвчи бундай конструкцияларнинг ҳосил қилиниш қонуниятларини очиш учун уларнинг структура ядросини ташкил этувчи шу феълларнинг лексик маъно хусусиятлари аниқланиши лозимлигини алоҳида қайд этади. Дарҳақиқат, воситасиз тўлдирувчилар моҳияти емоқ, ичмоқ, укимоқ, курмоқ каби ўтимли феъллар маъноларининг тўлдирилиши билан баҳоланганидек, жўналиш келишикли тўлдирувчининг моҳияти ҳам феъл лексик маъно хусусияти билан белгиланиши мумкин. Бундай қарашни француз тилшуноси Луис Теньер грамматикасида учратамиз. У феълга бирикиб келувчи сўзларни актантлар деб атайди ва Альфред Шарлга китоб берди гапида учта актант қўлланганлигини кўрсатади. Бу ерда, Теньер концепциясига мувофиқ, учинчи актант анъанавий тилшуносликдаги воситали тўлдирувчига туғри келади. Теньердаги учинчи актантнинг (воситали тулдирувчининг) ажратилиши, у яратган янги қараш-гапнинг кўп ярусли иерархик қурилишидан иборатлиги ҳамда гап марказида феъл, яъни бошқарувчи "организм" туриши билан боғлиқдир. Бу борада Теньер феълларнинг ноль валентликдан уч валентликгача бўлган турларини белгилайди. Бу масалалар бевосита воситали тўлдирувчилар тадқиқи билан ҳам узвий боғланиб кетади. Демак, гап бўлакларини ўрганишда гап кенгайтирилиши ҳодисаси ёҳуд гап нуқтаи назаридан ёндашиш ҳисобга олиниши керак. Л.Теньер келтирган мисолдаги уюштирувчи сўз-бермоқ ўтимли бўлгани сабабли у иккинчи актант сифатида воситасиз тўлдирувчи билан, сўнгра эса жўналиш келишиги шаклини олган сўз билан кенгайиш имконига эга бўлади. Ўтимли феъл "келтирмоқ" ҳам юқоридаги мисолга ўхшашдир. Бироқ бу ҳолатни ўзбек

www.arxiv.uz тили учун катъий деб бўлмайди. Зеро, ўтимли феълларнинг айримлари нутқий эҳтиёж туфайли воситасиз ва воситали шаклдаги тўлдирувчиларни бошқариб келиши мумкин китобни. Олимга олдим >ёздим каби. укамга хатни Демак, феълларнинг ўтимли-ўтимсизлиги тўлдирувчининг воситали ёки воситасиз келишини аниқ белгилаб бермайди ва бу ҳар икки ҳолат ҳам тўла- тўкис нутқий жараён билан боғлиқ. Хуллас, жўналиш келишиги кўшимчасини олган тўлдирувчи алоҳида ҳолда эмас, балки гапнинг ядросини ташкил этиб турувчи феъллар билан маъновий боғлашув асосидагина воқеланади. Уюштирувчи марказ (феъл-лексема) муайян алоқадорлик асосида лексемаларнинг воситали ё воситасиз тўлирувчи бўла олишини белгилаб беради Тилшунослигимизда (90 йилларда) жўналиш келишигидаги воситали тўлдирувчилар билан муносабатга киришувчи феъл фраземаларнинг аниқланиши ҳам бу сохадаги жиддий изланишлар самарасидир. Бундай фраземаларнинг феъл аъзоси воситали тўлдирувчини бошқарадиган ўтим-сиз феъл билан ифодаланади ва кишига аталганлик маъносини билдира- ди: амал тегди (кимга?), гап тегди (кимга?), худо берди (кимга?), ақл битмади (кимга?). Нарсага аталганликни билдирганда нимага? сўроғига жавоб бўлувчи тўлдирувчи талаб этилади: сув югурди, ўт тушди, от билан туя берармиди... Феъл фраземага боғланувчи сўз умумий тарзда бўлиши ҳам кузатилади: кинна кирди (кимга? нимага?),бир бало бўлди ( кимга? нимага?), бир гап бўлди (кимга? нимага?) ва ҳоказо. Феъл боғланувида жўналиш келишигида шаклланган сўз синтактик вазифаси жиҳатидан ҳол бўлаги билан бирлашади: столга қўймоқ, дафтарга ёзмоқ., доскага чизмоқ... Бу вақтда бирикмалардаги эргаш сўзларни предметлик ҳолатини ҳисобга олиб "тўлдирувчи", ўрин-жой маъносини кўрсатишига

www.arxiv.uz кўра "ҳол" деб баҳолаш масаласи кўндаланг бўлади. Бу каби масалаларни ҳал этиш, уларнинг гап қурилишига нисбатан муносабатини белгилаш тадқиқимиз иккинчи бобининг муҳим масалаларидан ҳисобланади. Воситали тўлдирувчини шакллантирувчи иккинчи грамматик шакл чиқиш келишиги кўрсаткичидандир. Бу келишикнинг маънолари жўналиш келишиги маъно кўламидан кенгроқ. Диққат қилинг:1) нарсанинг нимадан килинганлигини кўрсатади: Ушбу ҳайкал бронзадан тайёрланган. 2) воқеа-ҳодисага манба бўлган предметни билдиради Бунақа гап ўшандан чиқади (А.К). 3) қиёс маъносини ифода этади: Уят ўлимдан оғир (мақол). 4) иш-ҳаракат ёки белгининг каратилганлигини билдиради:Келинойи нима овқат қилинишини Искандардан сўради (У.Х.) 5) белгидан халос бўлганликни билдиради: Мана ичиш қолиб, чеқишдан ҳам бегона бўлдик. 6) ҳаракатнинг қисман ўтганлигини ифодалайди: Нондан бир бурда синдириб оғзига солди. 7) ҳаракат бажарилишида восита бўлган предметни билдиради: Бу дори-дармонлар ҳозиргина поезддан туширилди. Бу келишик формасидаги сўзлар: а) мустақил сўзларга тобеланади: Синовдан ўтди. б) кўмакчилар билан бирламади, бунда келишикнинг синтактик имконияти ўзгариши мумкин; (бу ҳақда кейинроқ тўхталамиз). Чиқиш келишигининг қандай негизга кушилиши ва қайси сўз туркуми томонидан бошқарилишига қараб унинг маъно хусусиятларини, синтактик вазифаларини белгилаш мумкин. Бу маклдаги воситали тўлдирувчи ҳам феълга тобеланади: Каландаров Саиданинг туғрисига келганда мавзудан чиқиб кетди. (А.К.). Киши номлари кўпинча шу келишикда келиб, феъл билан ёнма-ён жойлашади: Бригада қачон келишини Назаровдан сўрадик. Қаратувчи билан борланишда чиқим келишиги қисм маъносини ифода қилади: Носиров қизил папкадаги қоғозлардан бир-иккитасини кўздан кечирди (А.К.). Қараткичли сўзларнинг ёнма-ён келиб қолишини бартараф этиш учун сўзни чиқиш келишиги шаклида қўллаш мумкин: Искандардан кеча келганининг сабабини сўрадим. Чиқиш келишиги воситали тўлдирувчилик учун омил вазифасини

www.arxiv.uz фақат от туркуми доирасида эмас, бошқа туркумларда дам намоён қила олади: 1) олмош булади: Ўқитувчи мендан ҳурсанд бўлди. 2) отламган сифат: Яхшидан ном қолади (мақол). 3) жуфт феъл: Бунақа келди-кетдилардан ҳайиқманг, раис. Чиқиш келишикли воситали тўлдирувчилар билан кенгайган жумлалар, мазмуний синтаксис муаллифлари туғри таъкидлаганларидек, нутқ жараёнида намоён бўлаверади: 1. Овқатдан олинг. 2. Кичик ўғлимдан бахт кўрдим. 3. Олимлардан гапирди. 4. Уй бетондан қурилган. Дастлабки икки жумлада предикат орқали муносабатда бўлган икки предметдан фақат бири бевосита ифодаланган ва улар биринчи жумлада шахс ҳаракатига қисман тегишли предметни, иккинчисида эса предикат акс эттирган ҳаракатни юзага чиқарувчи предмет (агенс)ни билдиради. Учинчи жумла бир ўринли муносабатдан иборат булган системани ифодалайди. Предикатнинг бўш ўрнини тўлдирувчи "олимлардан аргументи муносабат билдирувчи "гапирди" предикатидан англашилган ҳаракатни юзага чиқарувчи агенсни билдиради. Туртинчи жумла икки ўринли муносабатни акс эттирувчи система саналиб, бўш ўринларни тўлдирган "уй" ва "бетондан" предметлари "қурилди" предикатида англанган ҳаракат натижаси бўлган предметни, иккичиси эса, предикатдан англашилган ҳаракат юзага чиқишидаги восита, материални ифодалайди. Куриниб турибдики, чикиш келишигидаги воситали тўлдирувчиларнинг гап структурасидаги иштироки ҳам гап ядросини ташкил этган феълли марказ томонидан бошқарилади. Бу Бошқарилиш, ўтимли-ўтимсизлик ҳолатлардан ташқари, сабаб-натижа (каузатив)ли феъллар томонидан бўлиши ҳам мумкин. Бунда каузатив феъл ўтимсизни ўтимлига айлантирар экан, унинг атрофида тўлдирилиши керак бўлган бўш ўринлар сони кўпаяди ёки, бошқача айтганда, феълнинг боғлашувлик имконияти кенгайиб боради.умуман олганда, тўлдирувчилар феъллар билан боғлашувли муносабат хосил килар экан, содда гап структурасида воситали тўлдирувчиларнинг функционал ҳамда нофункционал кўринишлари миқдор жиҳатдан ҳар хил бўлиши кузатилади.

www.arxiv.uz Масалан. мен дўстимга Каримдан хат бериб юбордим гапида иккита воситали функционал (дўстимга, Каримдан) тўлдирувчи ва битта воситасиз функционал (хат) тўлдирувчи қатнашган. Тўлдирувчиларнинг бундай функционаллик ёки нофункционаллик турларини ўрганиш, уларнинг бошқа гап бўлакларига боғланиши масаласининг куйилиши синтактик ҳодисаларни боғлашув назарияси асосида қаралишига туртки бўлди.Ўзбек тилида, М.Ш.Шведова. О.Г.Шевченко, О.А.Крилова ишларидан кейин, К.Хайитметов, М.Бошмонов, А. АХМЕДОВ ва бошқалар томонидан "детерминант", "нодетерминант" тўлдирувчилар тушунчаларининг қўллана бошлаши гап бўлакларини лисоний ва нутқий сатҳларда фарқлаш муаммосини қўйди. Сабаби детерминант тўлдирувчи ҳам гапни кенгайтириб, ўзи қатнашган гап таркибидаги бирор бўлакка боғланмайдиган, сўз бирикмалари ҳосил қилмайдиган, бош бўлаклар билан ҳоким-тобелик муносабатига киришмайдиган, қисқача айтганда, автономлик хусусиятига эга бўлган бўлак" ҳисобла- нади. Шундай бўлса ҳам, бу бўлакнинг грамматик шакли воситали тўлдирувчи шакли билан бир хил бўлади:Куёвдан толеинг баланд чиқди (0). Аммо ҳоким компонентлар билан одатдаги бошқарув муносабатида бирикма ҳосил қилиб, грамматик-семантик жиҳатдан феълга зич бирикувчи сўз- шакллар нутқ талаби билан гап бошида келсалар ҳам, уларнинг ҳоким компонент билан бўлган алоқалари узилмайди, демак, нодетерминант тўлдирувчилик ҳолатини юзага келтиради: Дилшодада ёшликдан илмга ҳавас бор эди (М.И.). Детерминант меёрий ҳолатда гапнинг бошида, номеёрий ҳолатда эса гапнинг янги тушунча ифода этувчи (рема) қисида келиб, шу тушунчани таъкидлаш, бўрттиришга хизмат қилади. Хуллас, ўзбек тилшунослигида тўлдирувчилар, анъанага кўра. Бошқарув муносабати билан боғлиқ ҳолдагина ўрганилиб келинган бўлса, энди бу доирада функционаллик нофункционаллик ва детерминантлик-нодетернинантлик ҳодисаларининг қайд этилиши янгича синтактик қарашларнинг шаклланаётганлигидан дарак беради. Кўмакчили воситали

www.arxiv.uz тўлдирувчилар.Кумакчилар қўшимчалардан шакл жиҳатдан фарқланса-да, вазифа бажариш нуқтаи назаридан уларга яқин туради. Уларнинг баъзилари тарихан лексик маъно англатган бўлсалар ҳам, (томон, қараб, қарамай, ташқари...) Ҳозир мустақил маъноларини бутунлай йуқотиб, грамматик маъно берувчиларга айланган. Кўмакчиларнинг яна бир фарқли томони шундаки, улар синтактик тонондан от ва келишик қўшимчаларини бошқариб келади. Бошқа туркий тиллардаги каби ўзбек тилида ҳам кўмакчилар синтактик жиҳатдан бирор келишикдаги сўз билан алоқадордир. Кўмакчили бирикманинг турли синтактик муносабатларни ифодалаиида улар Бошқарилиб келаётган грамматик кўрсаткичлар ҳам муҳим роль ўйнайди. Воситали тўлдирувчиларнинг шаклланимида билан, учун, туғрисида (ҳақида), томонидан (тарафидан) каби кумакчилар фаол иштирок этади. Билан кўмакчиси ёрдамида шаклланган воситали тулдирувчилар қуйидаги маъноларни англатади:1) грамматик субъект ҳаракатини биргаликда амалга оширган шахс ёки предметни билдиради: Модомики одам бир марта яшар экан, умрбод бир киши билан, ўз севгиси билан яшаши зарур (Х.Г). 2) ҳаракат бажарилишида восита бўлган предмет маъносини ифодалайди: Йулчи чопонининг этаги билан юзини артди (0.) 3) бирор ҳолатнинг юзага келишида асос булган предметни билдиради: Расталар мол билан тўла, аммо сотиб олишга одамларда пул йўқ... 4) бирор нарса билан машғул бўлишни кўрсатади: Доро эртаю кеч базму жамшид билан овора зди (Эртакдан). Учун кўмакчили тулдирувчининг маънолари куйидагича:1) атаганлик: 6у совғалар Наврўз куни туғилган Наврўзахон ва Наврўзбеклар учун. 2) қарашлилик, хосликни: 6ундай мулозамат ҳорижлик меҳмонлар учун мос келади. 3) эваз маъносини: Шуни билким, жон учун жон оламиз (Д.О.)ва ҳаказо. Туғрисида (ҳақида) кўмакчиси

www.arxiv.uz иштироқидаги тўлдирувчиларнинг маънолари:1) иш-ҳаракатнинг бўлишида асос бўлган шахс ёки предметни билдиради: Искандар авваллари онаси ҳақида ўйламаган ҳам эди (У.Х.). 2) бирор ҳаракат-ҳолат, белги қаратилган предметни ифодалайди: болалар туғрисида ғамхўрлик қилиш барчамизнинг бурчимиздир каби. Томонидан кўмакчиси билан шаклланган тўлдирувчи, асосан, ҳаракатни бажарувчи шахс-мантиқий субъектни билдиради: Президентимиз томонидан бошланган таваббус ҳаммага маъқул келди. Орқали кўмакчиси ёрдамида шаклланган воситали тўлдирувчи иш ҳаракатнинг бажарилишида восита маъносини англатиш билан боғлик кенгаш чиқарадиган вакт телефон орқали хабар қилинди. Юкорида келтирилган кўмакчили конструкциялардан ташқарига қараб, -га қарши, -га мувофиқ, -га жавобан, -га атаб сингари тўлдирувчиларни тавсифлашимиз мумкин. Бундан кўзланган мақсад аслида шаклий ва маъновий хусусиятларни санаш эмас, балки борлашув маркази бўлган феълларнинг келишикли тўлдирувчини кўмакчи билан ўзига бириктира олиш имкониятларини ўрганишдан иборатдир. Умуман, борлашув назарияси асосидаги кузатувимиз якунида шуни айтишимиз мумкинки, кўмакчили воситали тўлдирувчилар феъл марказ томонидан бошқарилади. Шу марказ талаби билан эса функционаллик ва нофункционалик ҳолатларини ўзида намоён қилади. Кўмакчили тўлдирувчиларнинг марказга томон тортилиши феъл-лексеманинг синтактик имконияти доирасида юз беради. Воситали тўлдирувчининг қўшимчали ва кўмакчили шакли хпи баъзан синонимик ҳарактер касб этади. Қўшимчали ва кўмакчили тўлдирувчилар синонимияси. 80-йиллардан бошлаб ўзбек тилшунослигида синтактик синонимлар хусусида ҳам кенг куламдаги изланишлар олиб борила бошланди. Бу ходиса рус ва кардош халклар тилшунослигида биздан қўра олдинроқ текширила бошланган эди. "Ўзбек тилшунослигида синтактик синонимиянинг дастлабки тадқиқи профессор М.Аскарова, О.Адмедова,

www.arxiv.uz С.Акбаров, А.Сафоевларнинг ишлари билан бошланган бўлса, кейинги йилларда Б.Туйчибоев, Р.Сайфуллаевалар томонидан бажарилган тадкикотлар бу масаланинг янада чуқурроқ ўрганилишига олиб келди. Айрим келишик кўрсаткичларининг синонимлик ҳолатига ёндашиш улар орасида фақат мазмуний яқинлик эмас, балки фарқ борлигини ҳам кўрсатди. Хусусан, Нонни олинг ва Нондан олинг гапларидаги грамматик шаклларнинг бутун-қисм муносабатини гавдалантириш учун хизмат қилаётганлиги бунга мисол бўла олади. Синтактик синонимиянинг батафсил тафсилотлари юқорида зикр этилган адабиётларда ёритилган. Уларни бу ўринда яна такрорлаш шарт бўлмаса керак. Синтактик синонимия ҳақидаги муҳим хулоса шуки, ўзбек тилидаги синтактик синонимия аслида нутқ бирликларида тил имкониятининг реаллашуви ҳодисасидир. Иккинчи томондан, Китобни укамга (укам учун) олдим кабилардаги ҳодисалар моҳиятан синтактик эмас, балки синтетик (йиғма) ва аналитик (ёйма) формаларнинг синонимияси деб тан олиниши керак. Бунинг сабаби укамга ва укам учун сўз шакллар аслида синтактик ҳодиса бўлмай, сўз формасининг қўшимча ва ёрдамчи сўзлар билан ясалишидир. ТАРКИБЛИ ТЎЛДИРУВЧИЛАР Икки ва ундан ортиқ мустақил сўзлар бир-бирига тобеланиш му- носабатида гапнинг бир бўлаги бўлиб келиши мумкин. Бундай бирикмали бўлаклар учун айрим адабиётларда "бирикмали", "мураккаб" каби атамалар қўлланилади. Бу каби тўлдирувчиларга образликка бой фразеологизмларни, мураккаб сўзларни, феъл функционал формалари билан шаклланган оборотларни киритиш мумкин.Рус тилшунослигида бундай бирикмаларнинг маъноси бир сўз маъносига тенг деб қаралиб, содда кесим ҳисобланиши зарурлиги уқдирилади. Агар биз ҳам бундай семантик принципга таянсак, масалага бир томондан ёндашган

www.arxiv.uz бўламиз. Чунки гап бўлаклари унинг структурасидан, қандай бирликлар билан ифодаланганлигидан қатъи назар гапда битта тушунча англатади ва келишикли ёки кўмакчили ҳолатда тўлдирувчи вазифасини бажаради: Мен Тангриқул ҳожининг тегирмонга тушса бутун чикинига ишонаман (А.К.). Феъл-кесимнинг ўтимлилик маъноси фразеологизмларнинг воситасиз тўлдирувчилик вазифасида келишини ҳам таъминлайди: Саида бу гаплар овозга қўшилишини таклиф этди (АД.). Бир-биридан ажратиб ишлатиш мумкин бўлмай қолган баъзи турғун бирикмалар ёки мураккаб сўзлар тўлдирувчилик хусусиятини касб этади: Ўзбек тилининг изоҳли ЛУҒА тини_ тузишда олимларимизнинг хизмати бениҳоя катта бўлди. Тонг саҳарни кутар булбуллар (Я.Н.). Феълларнинг сифатдош, равишдош, ҳаракат номи каби функционал бирикмали шакллари "оборотлар" номи билан тилшуносларга яхши таниш. Бу ҳақда олимларимиздан М.Асқарова, Р.Жуманиёзов, Ж.Мухторов, Б.Сайимов, А.Азизова, Х.Болтабоева кабиларнинг ишларида маълумотлар берилган бўлса-да, оборотларнинг тўлдирувчига муносабати алоҳида тадқиқ этилмаган. Шунинг учун ҳам оборотларни гапга нисбат бериб ўрганиш ҳамон давом этиб келмоқда. Оборотли конструкцияларда предикативлик мавжуддек туюлгани учун бўлса керак, улар эргаш гапли қўшма гапнинг эргаш компоненти сифатида талқин этилади. Аслида эса кенгайтирилган бўлаклар содда гапнинг трансформациялашиши натижасида юзага келади ва содда гап составида барча гап бўлаклари вазифасида кела олади. Баъзи тилшуносларнинг фикрича, сифатдош оборот субстантивациялашган ҳолатда асосий предикат ифодалаган объектни кўрсатади. Бу гап кимдан чиққанини Шаҳло билолмади (С.Й.).Гап бўлаги вазифасида келиш ҳамма оборотларда бир хил эмас. Содда гап курилишида равишдош оборотларнинг тўлдирувчилик функцияси деярли учрамайди. Бу ундаги предикатив мазмуннинг устиворлиги натижасидир. Маълумки, сифатдош от аниқловчиси, равишдош эса феъл "аниқловчи" сидир. Феълга боғликми ,

www.arxiv.uz демак, у ҳолатни билдиради. (Тўлдирувчида эса предметлик маъносини англатиш кучлидир). Равишдошнинг бу хусусияти унинг гап бўлаги бўла олмаслигини эмас, балки кўпроқ ҳолнингсинтактикпозициясигахосланганлигидан далолат беради. Ҳаракат номи ҳаракатдаги номни билдирганлиги сабабли кўп ҳолларда от сўз туркумига ўхшаб турланиш, қўшим- ча ва кўмакчилар олиш хусусиятига эга бўлади. К.Мелиев -и(ш) -у (в) ва -моқ каби ҳаракат номи ясовчи қўшимчалар орасида -и(ш) афффикси билан ясалган шакл ўзининг кенг кўламлилиги, стилистик нейтраллиги, лексик- семантик мураккаблиги билан фарқланиб туришини, айтади. Профессор А.Хожиев ҳам ҳаракат номи билан шаклланган конструкцияларни муайян гапнинг у ёки бу тарздаги трансформацияси сифатида баҳолайди. Ҳақикатан ҳам, бирор кўчирма гап ўзлаштирма гапга айлантирилса, ҳаракат асосида шаклланган оборотнинг "трансформацияланиши',аниқроги, воситасиз тўлдирувчи вазифасига хосланиши оз беради. Масалан: Лола: "Бориб нон олиб келиб беринг ", -деб илтимос килди; Лола нон олиб келиб беришимни айтди. Профессор Н.Маҳмудов ҳам буни қайд килади. Ҳаракат номи асосидаги конструкциялар профессор И.Қўчқортоев томонидан нутқ феъллари мазмун валентлигининг реализаторлари сифатида қараладики, бу уларнинг тўлдирувчи функциясида кела олишини яна бир карра тасдиқлайди. Ҳаракат номи шаклидаги тўлдирувчилар воситали ва воситасиз кўринишларда намоён бўла олади: Қўзибой ишга аралашувини ҳам, чиқиб кетувини ҳам билмай қолди (Ҳ.Н.). Теракларнинг тебранишини томоша қилди. ҲОЛ, УНИНГ ТУРЛАРИ ВА ИФОДАЛАНИШ ШАКЛЛАРИ Бошқа халқлар, шунингдек, ўзбек тилшунослигида ҳол жуда кўп ишларнинг тадқиқ объекти бўлган. Ҳолларнинг семантик-функционал таснифини изоҳлар эканмиз, дастлаб "Ўзбек тили грамматикаси" да берилган

www.arxiv.uz тавсифни келтириш мақсадга мувофиқдир. Унда шундай дейилади: "Ҳол тўлдирувчидан кейинги иккинчи даражали бўлак бўлиб, иш-ҳаракатнинг белги сифатини, унинг бажарилиш усулини, шу бажарилиш билан боғлиқ бўлган ўрин, пайт, сабаб, мақсад, миқдор-даража каби хусусиятларни кўрсатади. Демак, ҳол иш-ҳаракатни бирор жиҳатдан тавсифлайдиган, характерлайдиган бўлакдир. Унинг қўлланиш доираси тўлдирувчига нисбатан анча кенг. Ҳар қандай йиғиқ гап ҳол ёрдамида ёйиқ гапга айланиши мункин: Ҳаво исиди. Ҳаво бугун исиди. Ҳаво бугун яхши исиди. Грамматик шаклланиш жиҳатидан тўлдирувчи ва ҳол бир-бирига жуда яқин туради ва ҳатто айрим ҳолатларда улар ўртасига фарқловчи чегара қўйиш қийинчилиги ҳам турилади. Ҳол гапда феъл-кесимга тобеланиб, улар англатаётган ҳаракат- ҳолатнинг белгисини билдиради. Ҳоким бўлакка битишув, бошқарув йўллари билан боғланиб бошқарилиш уч хил кўринишни ташкил этади 1. Келишиклар билан 2. Кўмакчилар билан. 3. Келишик ва кўмакчилар билан. Масалан: 1. Салиманинг бу жойлардан кетгиси келмай қолди (С.А.). 2. Қоронғи тушиши билан ҳамма уйига тарқалди. З.Мирвали адирдан тўппа- тўғри уйига томон йўл олди (С.А.) каби. Тилшуносликда ҳолларни аниқлашда кўпроқ маъновий омилга асосланилади. Бу назарий тилшунослик намояндалари ишларида ҳам қайд этилади. 0лима Ф.Убаева томонидан ҳолларни ўн тўрт турга ажратилиши ҳам семантик мезон устунлигини тасдиқловчи далилдир Жумладан, ўрин ҳоли тавсифида предмет ҳаракат- ҳолатининг ўринга хос белгисини ифодалаши қайд этилади ёки пайт ҳоли ҳақида гап борганда, унинг ҳаракат-ҳолат ё воқеанинг юз бериш, бошланиш вақти, пайт чегараси каби маънолари тавсифда етакчи ўринни эгаллайди. Умуман, ҳолларнинг тасниф мезонларини белгилаш ва уларнинг гапдаги мавқеини аниқлашда мунозарали ҳолатлар мавжуд. Гап бўлакларининг система сифатида тадқиқ этилиши ана шундай мунозарали ҳолатларни бошқача нуқтаи назардан ҳал қилиш ҳаракати билан боғлиқ ҳамда бу анъанавий гап бўлакларини (хусусан, ҳолларни ҳам) гап қурилишида тутган ўрни ва аҳамияти жиҳатдан белгилашни тақазо этади. Ҳолларнинг

www.arxiv.uz ифодаланиш турлари. Ҳолнинг ифодаланишида равиш сўз туркуми алоҳида ўрин тутади Маълумки, равишдан бошқа туркумлар ҳам ҳол бўлиб кела олади. Хусусан, феълнинг функционал шакллари шу хусусиятга эга. Равишдош ҳеч қандай грамматик ўзгаришсиз ҳол бўлаги бўлиб кела олса, сифатдош ва ҳаракат номи бунда ё келишик, ё кўмакчига эга бўлади. Ҳолликни намоён бўлиши соф маъновий омил билан боғлиқми ёки грамматик шакл биланми, ҳолларда грамматик шаклнинг бўлиш-бўлмаслиги уларни бошқариб келувчи ҳоким сўз табиатидан келиб чиқадими каби масалалар ҳали тадқиқотчилар диққатини ўзларига жиддий тортмаган. Бу эса В.М.Никитин таъкидлаганидек, гап бўлакларига бир ёқлама ёндашув оқибатидир. Ҳол вазифасига хосланган грамматик шаклларни қуйидаги тартибда кўриб чиқиш фойдадан ҳоли эмас: а) соф ҳолни ифодаловчи морфологик воситалар б) тўлдирувчи ва ҳолни ифода этишга хизмат қилувчи морфологик воситалар.а) Ўзбек тилида равиш ва равишдошлар грамматик шаклланмасдан ҳам ҳол бўлаги вазифасини бажара олади. Бунда айниқса равишдош унумлиҳисобланади.Сабаби равишдошларнинг ҳаракат-ҳолат маъносидаги бошқарувчи сўзлар билан жуда яқинлигидир. Грамматикаларимизда -и(б),-гач, -гунча равишдош шакллари соф холни шакллантирувчилар сифатида эслатилади. Диққат килинг : Вақт кеч бўлиб қолгач, ортиқча ўтиришни лозим топмаган Холмат ака фотиҳа ўқиб ўрнидан турди (Х.Ш.). Уйқу келгунча қўл билан, сўнгра машинкада ёзаман. Хол вазифаси учун хосланиш от сўз туркумига мансуб бўлган ўринпайт келишиги қўшимчасида ҳам кўзга ташланади. - ДА нинг мазмунида ўрин- жой билан боғланишга мойиллик борлигини ўқиш қийин эмас. Маълумки. - да келишигига эга бўлган бўлаклар ҳам тўлдирувчи, ҳам ҳол деб тавсифланади. Самолётда келдим, шкафда турибди, киссамда пулим бор, диванда ўтирибди каби бирикмаларда -ДА билан келган сўзларнинг тўлдирувчи деб баҳоланимида улардаги нарса маъносининг устунлиги ҳисобга олинади. Тавсифда семантикадан келиб чикиб бирмунча ҳақиқатга

www.arxiv.uz яқин бўлса-да, болалар гулзорда ўйнамоқда; Олим шу йилнинг 1-16 апрель кунлари Парижда эди гапларидаги ўрин келишикли сўзларда ўрин маъносининг устунлиги фарқлашдаги чалкашликни юзага келтиради. Аслида, анъанавий тавсифдаги предметлик маъноси кучлилигига кўра тўлдирувчи, жой маъноси устунлигига қараб ҳол деб асослаш гап бўлакларини ажратишнинг ягона мезони бўла олмайди. Шу сабабли отларга қўшилиб, асосан, ўрин маъносини кучайтириб келувчи -ДА морфологик шаклни соф ҳолни ифодаловчилар қаторига қўйиш, бизнингча, тўғрироқ бўларди. Албатта, "Хат қаламда ёзилган эди" каби гапларда "қаламда" сўзи ҳаракатни бажариш қуроли, воситасини англатиб келган ва тилшуносларимиз буни ўз меъёрлари асосида воситали тўлдирувчи деб баҳолашга ҳақлидирлар. Лекин ҳаракатни бажариш воситасини ифодаловчи гап бўлагини, унинг предмет ёки нопредметлик маъносидан қатъи назар, тўлдирувчими, ҳолми дейишнинг ўзи ҳам тилшунослигимизда мунозарали бўлиб қолмоқда. Жумладан, синтактик назариётчилардан бири В.Г.Адмони ҳаракатни бажариш қуролини ифодалаш тўлдирувчининггина эмас, балки ҳолнинг ҳам вазифаси эканлигини таъкидлайди (Ҳақиқатан ҳам, "Хат қаламда ёзилган эди" ёки "Мен самолётда келдим" гапларидаги қаламда ва самолётда каби сўзлар фақат нимада? сўроғига эмас, қандай? қай усулда? сўроқларини олиши ҳам табиийликка яқиндир. Кўп ҳолларда бўлакка қандай? қай усулда? қай йўсинда? сўроқларининг берилиши унинг моҳиятини тўла ва аниқроқ очилишига хизмат килиши мумкин. б) Тўлдирувчи ва ҳолни ифода этишга хизмат килувчи воситалар. Жўналиш келишигининг тўлдирувчини шакллантириш хусусияти ҳақида юқорида тўхталган эдик. Бу келишикдан сўз-шакл ҳол вазифасида ҳам келиб, ҳаракатнинг бажарилиш ҳолати, йўналиши, ўрни, охирги чегараси, юз бериш вақти, сабаби ва мақсади кабиларни англатади. Шунга қарамай, жўналиш келишигини олган сузнинг баъзи холатлари тўлдирувчи ёки ҳол эканлигини аниқлашда мураккабликни юзага келтиради: Шомурод қоронғуда пайпасланиб жавонга қўл чўзди. Чиқиш келишигидаги сўзлар доим

www.arxiv.uz тўлдирувчи ва ҳол вазифасида қўлланади. Баъзан зса бу келишикдаги сўзларнинг ҳол ёки тўлдирувчи зканлигини аниқлаш қийинлашади: Булоқдан чиққан зилол сув ариқчалар ҳосил қилган. Албатта, тўлдирувчи ва ҳолни нисбатан мустақил (алоҳида) ёки чатишган (гибрид) тарзда ифодаловчи морфологик воситалар саноғини янада ошириш мумкин. Морфологик воситаларнинг синтактик имкониятларига бағишланган алоҳида илмий ишлар олиб борилаётганлигини назарда тутиб, ҳолларни аниқлашдаги бошқа нуқтаи назарларга эътиборимизни қаратамиз. Ҳолнинг ҳоким сўз табиатига кўра ажратилиши. Ҳол бўлаклагини таснифлашда мезонларга таяниш ҳамон ўз ечимларини тўлиқ топмасдан келаётир. Синтактик таъриф ва тавсифларнинг кўпчилиги ёндашувнинг бир томонлама эканлигини кўрсатади. Гап бўлакларини фарқлашда А.А.Потебня ўз диққатини тобе сўзга қаратган булса, ҳозирги замон тилшунослари ҳоким сўзга катта зътибор бермоқдалар. Жумладан. В.Г.Адмони ва Т.П.Ломтевлар ҳоким сўз сифатидаги от билан боғланган барча сўз шаклларига аниқловчилар сифатида қарайдилар. Шунингдек, ҳоким бўлакни биринчи ўринга қўйиб гап бўлагини аниқланш айрим дарслик ва қўлланмаларда учрайди. Масалан, ҳолнинг феъл- кесим белгисини англатиб келиши ҳоким бўлак табиатидан келтириб чиқарилади. Хусусан: Яхши бола яхши ўқийди Г Яхши ўқиган яхши ёзади каби гапларда бир хил сўзнинг икки хил гап бўлаги (аниқловчи ва ҳол) сифатида талқин этилиши ҳоким компонентга асосланиш оқибатидир. Ҳоким сўзга таяниш ўзбек тиилшунослигида анъанага айланган ҳолнинг таърифидан ҳам сезилиб турибди. Бу таърифни янада тўғрироқ бериши ҳам мумкин: Феълни ўрин. пайт, сабаб, тарз, мақсад каби жиҳатлардан аниқлаб (изоҳлаб) келувчи бўлак ҳолдир". Бундай тасниф анъанавий таърифлашдан мукаммалроқ. Бунинг сабаби шуки, феъл дейилганда иш-ҳаракат назарда тутилади ва шу асосда "яхши ёзади" бирикмаси ҳолли бирикма сифатида белгиланади. Лекин бу мезон ўзбек тилшунослигида изчиллик билан амалга оширилмайди. Шунинг учун "Яхши ўқиган яхши

www.arxiv.uz ёзади" гапидаги "яхши ўқиган" бирикмаси алоҳида-алоҳида гап бўлаги қилиб шарҳланмайди. Аслида юқоридаги мезонга таянилса, бирикмадаги яхши сўзи феълнинг сифатдош шаклига боғлангани учун ҳол деб баҳоланиши керак эди. Лекин бу сифатдошнинг отлашганини ҳисобга олсак, "яхши" -нинг аникловчилиги маълум бўлади. Айрим ишларда, ҳолларни аниқлаш учун қўшимча мезон, яъни унинг гап кесимига тобеланиб келиши кўрсатилади. Феъл-кесим таркибида (юқорида кўрганимиздек) бу икки мезон бир-бирига мос келади, аммо: Яхши қиз-яхши келин, каби мисолларда иккинчи бирикма таркибидаги яхши кесимни аниқлаб келишидан қатъи назар ҳол эмас, аниқловчи деб белгиланади. Демак, ҳоким сўзга кўра ҳолликни белгилаш мезонида изчиллик йук, чунки феълга таяниб ҳол аниқланса, яхши ўқиган" бирикмасидаги "яхши" ҳол деб, кесимлик мезонига таянилса, "яхши келин" бирикмасидаги "яхши" дам қол деб қаралиши, "яхши ўқиган" даги "яхши" эса кесимни эмас, эгани аниқлаб келгани учун аниқловчи деб баҳоланиши керак эди. Дарвоқе, амалий тасниф назарияга зид боради ва қарама-қарши- лик тутдиради. Ҳақиқий фан эса бундай қарама-қаршиликлар сабабини илмий асосда тушунтириб бериши ҳамда бундай зиддиятли талқинга нисбатан чек қўйиши лозим. Тобе сўзнинг луғавий маъносига асосланиш негизда ҳолларни ажратиш. Ҳолларни, ҳоким сўз табиатига кўра ажратишдан ташқари маънони ҳисобга олиш, шунга асосланиш орқали белгилаш ҳам учрайди. Масалан, Китобни шкафга қўйдим гапидаги шкафга сўзида нарсалик белгисига нисбатан ўрин маъноси бўртиброқ туриши асосида кўп тилшуносларимиз уни ҳол деб белгилайдилар. Тошкентдан поездда келдим гапидаги "поездда" ни эса нарсалик белгиси устун деб тўлдирувчига киритишади. Шунинг учун ўзбек тилидаги "Бошлиққа бораман" типидаги нутқий ҳосилаларда бошлиққа" тобе сўзига бериладиган сўроқ (кимга?) асосга олинади. Бу сабабли тўлдирувчининг сўроқлари кимни? нимани? кимга? нимага? кимда? нимада? ким билан, нима билан? каби бўлса, қаерга? қаерда? қаердан? сингарилар

www.arxiv.uz ҳолнинг сўроқлари деб кўрсатилади Умуман, ўзбек тилшунослари тўлдирувчи ва ҳолни фарқлашнинг йигирмага яқин мезонларини аниқлаганлар. Шунга қарамай, масала ҳамон ўз ечимини топмасдан келаётир. Натижада ҳозир ҳам Китобни шкафга қўйдим гапидаги "шкафда"ни тўлдирувчи ёки деб аниқлашда иккиланишлар учрайди. Ўз даврида бу масалани академик Й.Н.Кононов "ҳол-тўлдирувчи" (обстоятельственное дополнение) тушунчасини киритиш билан ечишга интилган эди. 0лимнинг фикрича, ўрин ва пайтни билдирувчи айрим сўзлар, аниқ мақсад ни ифодаловчи жўналиш келишигидаги сўзлар, ҳаракатнинг бошланиш нуқтасини, вақтини, сабабини, ўлчовини билдирувчи сўзларнинг чиқиш келишиги шаклида келган ҳолатлари бу икки бўлакни аниқлашда қийинчилик туғдиради. Шунинг учун уларни ҳол-тўлдирувчилар деб аташ мумкин. Ҳолни аниқлашда олима А.А.Цалкаламанидзе ўзига хос йўл тутиб, у ҳол бирикиб келаётган сўзнинг бирикувчанлиги (валентлиги) га таянди. Унингча (ҳаракат) мурур (бормоқ, келмоқ, югурмоқ, йўналмоқ...) ва (ҳолат) мақомат (ётмоқ, турмоқ, яшамоқ, жойлашмоқ...) Феълларининг луғавий маъно гуруҳлари нутқда ўринпайтларини зарурий кенгайтирувчилар сифатида қабул қилади ва бу феъллар бошқариб келган жўналиш келишигидаги сўз ҳол вазифасида келади. А.П. К ононов ва Й.А.Цалкаламанидзеларнинг изланишларида ҳам ҳолнинг табиатини аниқлашда ҳам ҳоким сўз, ҳам тобе сўз хусусиятларини, уларнинг луғавий маъноларини эътиборга олиш сезилади. Бироқ уларнинг бу фикрлари ўзбек тилшунослигида оммалашмади ва ривожлантирилмади. Ҳолни фарқлаш масаласида К.Неъматов ва Р.Холмуродовлар ҳам ўзига хос йўлдан бордилар. Улар морфологик воситалар билан ифодаланган тўлдирувчи ва ҳолларни (ўрин келишикли ҳол ва тушум келишикли тўлдирувчини) чизиқнинг икки чекка нуқтасига қўйиб, жўналиш, чиқиш келишиклари ҳамда кўмакчилар билан шаклланган бўлакларни бу чизиқнинг ўртасига жойлаштиришди. Тадқиқотчилар фикрларини исботлаш мақсадида луғавий маънолардан соқит қилинган, фақат грамматик маънолардан иборат

www.arxiv.uz бўлган "гап" нинг грамматик таҳлилига таянишди: tarannin sarani arib , varga tardi . Улар ҳол грамматик ҳодиса бўлганлиги сабабли уни луғавий маънодан ажратиб таҳлил этиш таклифи билан чиқдилар. Ҳолнинг воситали тўлдирувчи билан алоқадорлиги қайд этилган бўлса-да, масаланинг ечими очиқлигича қолдирилди. Хуллас, ҳол бўйича олиб борилган тадқиқотларнинг натижаларини ўрганиш шуни кўрсатдики, ҳозирга қадар ҳолнинг маъно турлари турли нуқтаи назарлардан таҳлил этилишига қарамай, унинг грамматик табиатини чуқур ва атрофлича тавсиф этадиган тадқиқот олиб борилмаган. Хулоса қилиб айтганда 1. Ўзбек тилшунослигида тўлдирувчи ва ҳол хусусида кўплаб тадқиқот ишлари амалга оширилган. Бу ишларда уларнинг ифода, шакл ва мазмун томонларига алоҳида диққат-эътибор берилган. Тўлдирувчиларнинг гап кесимига зич боғланиши (функционаллиги) ёки икинчи даражали предикация (оборотлар ичида) таркибида келиши (нофункционаллик) ҳолатларига доир тадқиқотлар бу борадаги изланишларнинг янада чуқурлаштирилиши зарурлигини кўрсатади. 2. Тилшунослигимизда тўлдирувчи ва ҳолларнинг нутқий ва маъновий турларини санаш, уларни нутқда шакллантирувчи воситаларга шу маъновий турлар асосида қараш оммалашган. Бошқача айтганда, тўлдирувчи ва ҳол фақат луғавий маъно ҳамда унга бирикиб келган сўзнинг ифода шаклига асосланиб тавсифланган. 3. Бевосита кузатишда берилган нутқий ҳосилалар Ггаплар ва матнларГ заминида лисоний грамматик талқинни шакллантираётган фанимизнинг ҳозирги босқичида луғавий маъно умумлашма табиатга эга бўлган грамматик маънодан оддийроқ, юзаки ва тушунарлироқ бўлганлиги учун тадқиқотчига ўз "тазйиқини" ўтказиб, кўп ҳолатларда тўлдирувчи ва ҳол грамматик табиатининг талқинларини қоронғилаштиргани ёки луғавий ГфаҳмийГ маънолар мазкур бўлаклар туб моҳиятини идрок этилишига монелик қилганлиги шубҳасиздир. Бу эса биздан мавқеларини ўрганишда тил ва нутқ фарқлилиги омилига катта

www.arxiv.uz эътибор беришимиз зарурлигини талаб этади. 4. Тилшуносликдаги валентлик назарияси тўлдирувчи ва ҳолнинг гап тизимидаги мавқеи ҳамда уларнинг ўзаро муносабатини аниқлашдаги муҳим омиллардандир. 5. Гап қурилишига сўз боғлашуви(валентлик)ни тадбиқ этиш асосида тўлдирувчи ва ҳолнинг гапдаги зарурийлик ва нозарурийлик даражаларини белгилаш, тўлдирувчи ва ҳол, ҳол ва аниқловчининг ўзаро муносабати, фарқланиш-бирлашиш омиллари ҳамда уларнинг лисоний сабабларини очиш ҳозирги долзарб масалалардандир.

Похожие

Соний парадигма ва унинг турлари

Узга гап ва унинг турлари

Шаклдошлик (омонимия) ходисаси ва унинг турлари

Кесимлик категорияси

Тулдирувчи эргаш гапли кушма гап