So'z turkumlari tasnifi. So'zning serqirraligi va tasniflarning xilma-xilligi - Лингвистика - Рефераты

So'z turkumlari tasnifi. So'zning serqirraligi va tasniflarning xilma-xilligi

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

155.5 KB

So ' z turkumlari tasnifi . So ' zning serqirraligi va tasniflarning xilma-xilligi Reja: 1.Tasnif omillari. Tasnifning mantiqiyligi va uzluksizligi. 2.Leksemalarning ma'noviy tasnifi. 3.Leksemalarning morfologik tasnifi. 4.Leksemalarning sintaktik tasnifi. 5.Umumiy o'rta ta'lim maktablarida so'z turkumlari va ularning tasnifi.

Leksemalarning serqirraligi, tasnif va uning mantiqiyligi, mustaqil ma`noli so`zlar, bo`sh ishora ma`noli so`zlar, yordamchi ma`noli so`zlar, o`zgaruvchi leksemalar,o`zgarmas leksemalar, so`z - gaplar, muchalanuvchilik (gap bo`lagi bo`lib kelishi), sonlanish, darajalanish, tartiblanish, ajraluvchilik (gap bo`laklari bilan munosabatga kirishmaslik ), sintaktik aloqa vositasi. Biz oldingi mavzuda tasnifning mohiyati nimada ekanligi, uning xususiyati haqida bir oz to'xtalib o'tgan edik. So'zlarning tasnifini berishda leksemaning serqirraligi mohiyati hamma vaqt diqqat markazida bo'lishi kerak. Leksemaning har bir qirrasi bir tasnifni yuzaga keltiradi. Chunonchi: 1.Bo'g'in soniga ko'ra: bir bo'g'inli, ko'p bo'g'inli. 2.Fonemalar miqdoriga ko'ra: bir fonemali, ikki fonemali, uch fonemali... 3.Fonemalarni ifodalovchi harflarning tartibiga ko'ra. 4.Tub-yasamaligiga ko'ra:tub va yasama. 5.Yasalish tipiga ko'ra: diaxronik va sinxronik. 6.Tuzilishiga ko'ra: sodda, qo'shma, juft, takroriy. 7.Shakl va ma'no munosabatiga ko'ra: ma'nodosh, shakldosh, qarama-qarshi ma'noli so'zlar va paronimlar. 8.Qo'llanishiga ko'ra: aktiv va passiv. 9.Onomasiologik - nominatsion xususiyatlariga ko'ra; antroponim, toponim, zoonim... 10.Vazifaviy - uslubiy xususiyatlariga ko'ra: kitobiy, rasmiy, so'zlashuv. 11.Lug'at tarkibidagi qatlamiga ko'ra: o’z va o'zlashgan qatlam, chegaralangan va chegaralanmagan qatlam. 12.Emotsional - ekspressiv jihatiga ko'ra: emotsional – ekspressiv bo'yoqdor va bo'yoqsiz so'zlar. 13.So'zning ifodalaydigan kategorial umumiy ma'nosiga ko'ra: narsa, buyum, shaxs, mavjudotlarni atovchi so'zlar; belgi, xususiyat, munosabat ifodalovchi so'zlar; harakat-holat ma'nosini bildiruvchi so'zlar; o'rin-payt, tarz-tus ma'nosini ifodalovchi so'zlar va h.k.

Demak, so'zlarga berilgan xilma-xil tasnifning mavjudligi ularning serqirraligidan dalolat beradi. Har xil tasnifning har biri o'z o'rnida ahamiyatlidir. So'z va uni tasniflash asoslari tilshunos I.Madrahimov tomonidan o'rganilib, uning ma'noviy, sintaktik, morfologik guruhlanishi asoslab berilgan. So'zlar ma'noviy belgi siga ko'ra quyidagicha turkumlanadi: 1.Mustaqil ma'noli so'zlar: a) mavjudotlarni atovchi so'zlar - otlar; b) belgi - xususiyatni atovchi so'zlar – sifatlar; v) harakat - holat ifodalovchi so'zlar - fe'llar; g) miqdorni ifodalovchi so'zlar – sonlar; d) o'rin - payt, tarz - tusni ifodalovchi so'zlar- ravishlar; e) taqlidni ifodalovchi so'zlar-taqlidiy so'zlar. 2.Bo'sh-ishora ma'noli so'zlar-olmoshlar. 3.Yordamchi ma'noli so'zlar: ko’makchi, bog'lovchi, yuklama, ko'makchi fe'llar. So'zlarning mustaqil va yordamchi tiplarga ajralishi ularning mustaqil holda ma'no ifodalay olish qobiliyatiga ko'ra belgilanadi. O'zbek tilshunosligida olmoshlarning doirasi va vazifasi zo'rma-zo'rakilik bilan cheklantirilib, "ot, sifat, son o'rnida qo'llanuvchi so'zlar "sifatida tor doirada tushinilgan edi. Bu o'rinda olmoshning nafaqat ot, sifat, son o'rnida, balki fe'l, ravish, taqlidiy so'z, undov gap, hattoki matnni almashtira olish, ularga ishora etish xususiyati hisobga olinmagan. Olmoshlar sinfiga: - men, sen, biz, siz, ular kabi shaxsga; - kim, nima, ana, mana, bu kabi predmetga ishora qiluvchi leksemalar; - qanday, bunday, shunday kabi belgiga; - buncha, shuncha, qancha kabi miqdorga; - shunday bo'lmoq, shunday qilmoq kabi harakat-holatga ishora etuvchi leksemalar ham kiradi.Ishora so'zlarning ma'nosi matn ichida oydinlashadi. Leksemalar morfologik tasnif ga ko'ra ikki tipga ajratiladi: 1.O'zgaruvchi leksemalar. 2.O'zgarmas leksemalar.

O'zgaruvchi so'zlar morfologik kategoriyalar (son, egalik, kelishik, nisbat, qiyoslash, subyektiv munosabatlar, kesimlik, o'zgalovchi)ning qo'shimchalarini qabul qila oladi. O'zgarmas so'zlar bunday qo’shimchalarni qabul qila olmaydi. Leksemalarning morfologik imkoniyatiga ko'ra tasnifini quyidagicha beramiz:

Ushbu tasnifdan ishora so'zlar va taqlidlar o'rin olmagan. Chunki olmoshlarga o'zlari ishora qilib kela oladigan barcha leksema guruhlarining morfologik kategoriyalari ham, sintaktik vazifalari ham xosdir. Bu isbot talab qilmas holatdir: ot-olmoshlar son kategoryasiga ( kim-kimlar ); fe'l-olmoshlar nisbat kategoriyasiga ( shunday qilishdi ); son-olmoshlar: tartib kategoryasiga ( necha -nehanchi ); sifat- olmoshlar daraja kategoriyasiga ( shunday-shundayroq ) ega. Taqlidlarning esa o'ziga xos tasniflovchi morfologik kategoriyasi yo'q. Biroq ular o'zgarmas so'zlar ham emas. Taqlidlarning morfologik kategoriyalarga ega bo'lishi ularning gapda qanday bo'lak bo'lib kelishi bilan bog'liq. Professor H.Ne'matov o'zining " Функциональная морфология тюркоязычных памятников XI – XII веков " nomli kitobida taqlidlarda leksemalarning ajralmagan "embrion -diffus holati" o'z aksini topganligini qayd etadi. Leksemalarning sintaktik tasnifida, asosan, ularning nutqda boshqa leksemalar bilan bog’lana olish yoki bog'lana olmasligi, gap bo'lagi bo'lib kela olishi yoki kela olmasligi kabi xususiyatlar o'z aksini topadi. Sintaktik tasnif ga ko'ra leksemalarni uch tipga ajratamiz: 1. Gap bo'lib keladiganlar – undov, modal, tasdiq va inkor, taklif so'z – gaplar. 2.Gap bo'lagi bolib keladiganlar – hamma mustaqil so'zlar–fe'l, ot, sifat, son, ravish, taqlidlar, ishora so'z – olmoshlar. 3.Sintaktik aloqa vositasi bo'lib keladiganlar–ko'makchi, bog'lovchi, yuklama. So'z-gaplar nutqda boshqa so'zlar bilan sintaktik aloqaga kirishmaydi, o'zi mustaqil gap bo'lib kela olish qobiliyatiga ega, ya'ni ajralish xususiyatiga ega. Mustaqil va yordamchi so'zlar esa bog'lanish xususiyatiga ega bo'lib, bulardan yordamchilar gapda alohida bo'lak bo'lib kela olmaydi, ammo sintaktik jihatdan bog'lash vazifasini bajaradi. Mustaqil so'zlar esa mustaqil ravishda "muchalanadi", ya'ni gap bo'lagi bo'lib keladi. Bizningcha, quyidagi jadvalda leksemalarning serqirralik xususiyatini, ya’ni ularning ma'noviy, sintaktik, morfologik belgilarini umumlashtirish mumkin:

DTSga asoslangan ona tili o ' quv dasturi va darsliklarida ham o ' zbek tili qurilishi talqinida qator yangiliklar ko ' zga tashlanadi : 1. Olmoshning nafaqat ot , sifat , son , balki fe ' l , ravish , taqlidiy so ' z , undov gap va , hatto , matnni almashtira olish , ularga ishora etish xususiyati hisobga olingan holda ularni o ' rganish fe ' l , ravish , taqlidiy so ' zlardan keyinga ko ' chirilgan va ular ishora so ' zlar sifatida izohlanilgan . 2. Dasturda bir so ' z turkumidan ikkinchi bir so ' z turkumiga o ' tish talqini rus tili grammatikasidan ko ' chirilgan hodisa sifatida baholanadi (“ Yaxshi bola yaxshi o ' qiydi ”; “ Mardona yigit mardona gapiradi ” kabi gaplarda yaxshi va mardona so ' zlari birinchi birikmada sifat deb , ikkinchi birikmada esa ravish deb bahslanadi ). Darslikda ravish so ' z turkumining xususiyatlari o ' rganilar ekan , uning morfologik kategoriyalarni , so ' z o ' zgartiruvchi qo ' shimchalarni qabul qila olmasligi asosiy belgisi qilib ko ' rsatilgan . Ravishlarning morfologik jihatdan o ' zgarmas ekanligi qator misollarda ( tasodifan , birga , qasddan , o ' zbekona , haqiqatan ) aniqlab berilgan . Ravishlarning sintaktik vazifasi ularning aniqlovchi bo'lib kela olishi bilan kengaytirilgan. 3. Egalik, kelishik qo'shimchalari faqat otlar va otlarni almashtirishga xizmat qiladigan olmoshlar bilan birikadi, degan g'ayriilmiy talqin dasturdan o'rin olmagan. Grammatikadagi otlashuv hodisasi "ma'no torayishi" mavzusi doirasida izohlangan. 4. So'z turkumlarini o'rganishda ularning asosiy ma'noviy, morfologik, sintaktik xususiyatlari hisobga olingan holda, amaldagi dastur va darsliklarimizdan farqli o'laroq quyidagicha joylashtirilgan: 1.Fe'l. 7. Olmosh 2.Ot. 8. Ko'makchi 3. Sifat. 9. Bog'lovchi 4. Son. 10.Yuklama 5. Ravish. 11.So'z- gaplar (undov,modal,tasdiq 6. Taqlid so'z va inkor,taklif so’z-gaplar)

7-sinf darsligida so'z-gaplar, ularning ko'rinishlari haqida batafsil ma'lumot berilgan. Tasdiq-inkor ma'nosini ifodalaydigan so'zlar (asosan, ha, yo'q, xo'p, xo'sh) tilshunosligimizda, ko'pincha, modallar tarkibida o'rganilib kelingan. Joriy dastur va darsliklarda esa ularning ma'noviy xususiyatlari hisobga olingan holda alohida guruhga ajratilgan. Taklif so'z-gaplar guruhiga qo'llanilishi tana a’zolarining maxsus harakatlari bilan uzviy bog'liq bo'lgan Ma, Mang, Qani, Xo'sh?, Marhamat kabi so'zlar kiritilgan. So'z-gaplarning asosiy xususiyati, ya'ni ularning kesimlik shakli qo'shimchalarini mutlaqo qabul qila olmasligi izohlab berilgan. Xulosa qilib aytish mumkinki, keyingi yillardagi ona tili tizimidagi qator yangiliklar, tajribalar, ilmiy xulosalar umumiy o'rta ta'lim dastur va darsliklarida ham o'z ifodasini topgan.

Аdabiyotlar: 1. Менглиев Б . Морфологик воситаларнинг маъновий хусусиятлари ва синтактик имкониятлари . Диссертация автореферати . Тошкент -1995. 2. Неъматов Ҳ . Тажалли тасаввуф билиш назарияси ва тилшуносликда синтаксисни ўрганиш масалалари . «Ўзбек тили ва адабиёти», 1993 йил, 2- сон. 3. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. Тошкент, «Ўқитувчи», 1993 йил. 4. Қурбонова М. Шакл-вазифавий талқинда субстанциаллик омили. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 5. Қурбонова М. Шакл-вазифавий тадқиқ усулларига доир. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 6. Қурбонова М. Лисоний тизимда «Оралиқ учинчи» нинг мутлақлиги. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1999 йил, 6-сон. 7. Қурбонова М. Ҳозирги замон ўзбек тили. Тошкент, 2002 йил.

Похожие

So`z turkumlari tasnifi. So`zning serqirraligi va tasniflarning xilma-xilligi

So'z turkumlari

So'z turkumlari

O’zbek va rus tillarida so‘z turkumlari tasnifi. Ot.

O'zbek tilida so'z yasalishi va so'z yasash usullari