O’zbek va rus tillarida so‘z turkumlari tasnifi. Ot. - Лингвистика - Рефераты

O’zbek va rus tillarida so‘z turkumlari tasnifi. Ot.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

119 KB

O’zbek va rus tillarida so‘z turkumlari tasnifi. Ot. Har bir tilda so’zlar ma‘lum belgi va xususiyatlariga ko‘ra ayrim guruhlarga, ya‘ni turkumlarga ajratiladi. o’zbek tilida so’zlarni turkumlar bo‘yicha tasniflash rus tilidagiga nisbatan qiyinroq, chunki avvalgi bo’limlarda aytib o‘tganimizdek, turli turkumlarga mansub bo’lgan o’zbekcha so’zlar rus tilidagi kabi maxsus morfologik ko‘rsatkichga ega emas. Rus tilidagi sifatlar – ий , - ый , - ая , - яя ,-oe, -ee ; ravishlar –o, -e , fe‘llar - ать , - ять , - ить , - ться kabi maxsus tugalmalarga ega, binobarin so’z o’zaklari ana shu qo’shimchalarsiz q o‘ llanmaydi. O‘zbek tilidagi so’zlarni dastlabki shakklaridanoq qaysi turkumga mansub ekanligini aniqlash, shuningdek mustaqil holda qo‘llash mumkin. Masalan, ot, oq, ol, oz, oh kabi bir xil konstruksiyadan iborat bo’lgan so’zlar ularning ma‘nosiga qarab ot, sifat, fe‘l, ravish, undov kabi ma‘lum turkumga kiritiladi. Shuning uchun ayrim manbalarda rus tilidagi so’zlar lug’aviy semantik xususiyatlari, morfologik belgilari va sintaktik vazifalariga ko‘ra turkumlarga ajratilsa, o’zbekcha so’zlarni turkumlarga ajratishda, asosan, ularning semantik va sintaktik belgilari ko‘zda tutiladi, degan fikrlarni uchratish mumkin. Biroq o’zbek tilida yasama so’zlarni tasniflashda ularning nafaqat semantik, balki morfologik belgilari ham muhimdir. Masalan, -chi, -kash, -dosh, -zor kabi qo’shimchalarni olgan so’zlarni ot turkumiga, -li, -siz qo’shimchali so’zlarni sifat turkumiga yoki tarkibida –la qo’shimchasi bor bo’lgan so’zlarni fe‘l turkumiga kiritishda ana shu qo’shimchalarning mavjudligi ham e‘tibordan chetda qolmaydi. O‘zbek tilida otlar ma‘lum grammatik vositalarni olmasdan ham gapda biror sintaktik vazifa bajara oladi Masalan: Tosh betondan qattiq (ega); Rustam Anvarga tosh otdi (to‘ldiruvchi); Arava tosh ko‘chadan shaqirlab borardi (aniqlovchi). Rus tilida bosh kelishikdagi, ya‘ni har qanday grammatik vositadan holi bo’lgan otlar gapda ega, sifat morfologik ko‘rsatkichiga ega bo’lgan so’zlar aniqlovchi, ravish ko‘rsatkichli so’zlar hol, ma‘lum shakl hosil qilgan fe‘llar kesim (infinitivlar bundan mustasno) bo’lib kelishi aniq. Demak, sintaktik vazifa nuqtai

nazaridan o’zbekcha so’zlar mustaqil va yordamchi so’zlarga ajraladi holos. O‘zbek va rus tillarida so’zlar quyidagicha tasniflanadi: O‘ zbek va rus tillaridagi so’z turkumlarining eng asosiy farqlarini quyidagilar bilan belgilash mumkin: a) o’zbek tilida taqlid so’zlar ma‘lum grammatik belgilari asosida mustaqil so’zlar qatoriga kiritiladi, rus tilida esa mimemalar nihoyatda kam uchraydi va alohida so’zlar turkumidan joy oladi; b) o’zbek tilida old ko‘makchi (predlog)lar, rus tilida esa ort ko‘makchi (poslelog) lar mavjud emas. v) o’zbek tilida alohida olingan so’zlar yoki so’z gaplar ham mustaqil va yordamchi so’zlar kabi ma‘noviy, morfologik va sintaktik belgilariga ko‘ra turli guruhlarga ajratiladi, rus tilida bunday so’zlarning barchasi modal so’zlar hisobo’lanadi. Ot turkumi O’zbek cha va ruscha otlarga xos grammatik kategoriyalar Har ikki tilda ham otlar predmetning yoki predmetlik tushunchalarining nomlarini bildiradigan mustaqil so’zlar hisobo’lanadi. O‘zbek tilida ham, rus tilida ham otlar kelishik va son kategoriyalariga ega. Biroq ushbu kategoriyalarning ifodalanish usullari o’rtasida ma‘lum tafovutlar bor. Masalan, o’zbek tilida otlarning ko’plik shaklini hosil qilish uchun birgina –lar qo’shimchasini qo‘llash kifoya, rus tilida esa ot turkumiga mansub biror so’zning ko’plik shaklini hosil qilish uchun so’z o’zaklarining oxiri qattiq yoki yumshoqligiga qarab bir necha affikslardan birini tanlash kerak, bu fikrni avvalgi bo’limlarda ham maxsus misollar bilan bayon qilgan edik. Otlarda son kategoriyasi xususida so’z yuritilar ekan, shuni ham ta‘kidlash lozimki, ayrim ruscha otlarning ( мас ., молоко , холпок , мясо , любовь , храбрость ) ko’plik shaklini mutlaqo hosil qilib bo’lmaydi, ba‘zi otlar esa ( часы , брюки , ворота , ножницы , Сочи , Альпы ) faqat ko’plikda q o‘ llanadi va birlik shakliga ega emas. Tg’ri, o’zbek tilida ham faqat birlikda

qo‘llanadigan mavhum otlar yoki suv, g’alla, xalq, t o‘ da kabi so’zlar bor, ammo o‘rni kelganda bunday so’zlarga ham turli ma‘no bo‘yoqlarini hosil qilish maqsadida, ko’plik qo’shimchasini qo‘sha olamiz. Bundan tashqari, o’zbek tilida mavjud bo’lgan egalik kategoriyasiga rus tilidagi otlar ega emas, shuningdek ruscha otlarga mansub bo’lgan rod kategoriyasi o’zbek tilida yo‘q. Rus tilida egalik, ya‘ni tegishlilik, qarashlilik ma‘nolarini hosil qilish uchun otlar egalik olmoshlari bilan birga qo‘llanadi: мой стул , моя книга , моё пальто . Rod kategoriyasi esa rus tilida birlikdagi otlarning eng muhim morfologik belgisi hisoblanadi. Bu belgi hatto bosh kelishikdagi so’zlarda ham aks etib turadi, uni hosil qiluvchi yagona grammatik k щ ‘rsatkich bu tugalmadir: Bosh kelishikda, birlikda – а , - я tugalmalariga ega bo’lgan otlar jenskiy rodga kiradi ( мама , сумка , земля , цапля ); Bosh kelishikda, birlikda undosh bilan tugagan, ya‘ni nol tugalmali so’zlar mujskoy rodga kiradi ( стол , диван , герой , отец , дед , брат , друг ); Bosh kelishikda, birlikda oxiri –o yoki –e ( ё ) bilan tugagan otlar ( слово , окно , море , платье , ружьё ) sredniy rodga kiradi. Ammo bu belgilarni qat‘iy deb hisoblab bo’lmaydi. Chunki ruscha so’zlarni rodlar b o‘ yicha guruhlashda ma‘lum istisnolar ham yo‘q emas. Masalan, oxiri yumshoq undosh bilan tugagan so’zlarning ba‘zilari mujskoy rodga ( портфель , конь , дождь , пень , день ), ayrimlari esa jenskiy rodga ( голубь , ночь , сталь , лошадь ) kiritiladi. Oxiri – мя bilan tugaydigan o’nta so’z ( бремя , время , вымя , знамя , имя , пламя , племя , семя , стремя , темя ) sredniy rodga kiradi. Папа , дедушка , дядя kabi so’zlar –a, - я tugalmalariga ega bo’lsa da, ular erkak jinsidagi shaxsni ifodalagani uchun mujskoy rodga kiritiladi. Chet tilidan o‘zlashgan пальто , кино so’zlari tugalmasiga ko‘ra sredniy rodga kiritilsa da, кофе so’zi mujskoy rod hisoblanadi. Rus tiliga xos bo’lmagan oxiri - у bilan tugallanadigan so’zlardan kenguru mujskoy rodga, ragu esa sredniy rodga kiritiladi. Shuningdek, жюри , такси so’zlari sredniy rodga mansub. Ammo bunday o‘ zlashmalarning birortasi ham kelishiklar bo‘yicha turlanmaydi, ya‘ni o‘zgarmaydi. O‘zbek tilida esa har qanday o‘zlashma so’z ham o’zbek tili qonuniyatlariga asosan istalgan kelishik qo’shimchasini olib o’zgarish xususiyatiga ega.

Rus tilida otlar jonli yoki jonsiz predmetlarni ifodalashiga qarab ham ikki guruhga ajratiladi. Bunda shaxs hamda hayvon nomlarini ifodalovchi so’zlar jonli predmetlar guruhiga kiritiladi va bunday otlar кто ? s o‘ rog’iga javob bo’ladi: учитель , водитель , адвокат , врач , собака , лев , жук , черепаха va h.k. Narsa - buyum, joy, mahsulot va hodisalarning nomlarini ifodalovchi qolgan barcha otlar jonsiz predmetlar guruhiga kiritilib, что ? so‘rog’iga javob bo’ladi: ручка , карандаш , город , государство , независимость , освобождение . Ot turkumidagi so’zlarning bunday guruhlarga ajratilishining boisi, kelishiklar bo‘yicha turlanganda, jonli otlar bilan jonsiz otlar o’rtasida ma‘lum grammatik tafovutlar yuzaga keladi. Masalan, jonli predmetlarning tushum kelishigidagi so‘rog’i ularning qaratqich kelishigidagi so‘rog’iga, jonsiz predmetlarning tushum kelishigidagi so‘rog’i esa bosh kelishikdagi so‘rog’iga muvofiq keladi. O‘zbek tilidagi otlarni esa jonli va jonsiz predmetlar guruhiga ajratish uchun hech qanday grammatik asos yo‘q. Har ikki tilda ham oltita kelishik mavjud bo’lib, otlar ana shu kelishiklar bo‘yicha turlanadi. O‘’zbek va rus tillaridagi kelishiklar o’rtasida qisman o‘xshashlik mavjud. Buni quyidagi jadvaldan ko‘rish mumkin. Именительный падеж : кто ? что ? - Bosh kelishik: kim? nima? qaer? Родительный падеж : кого ? чего ? - Qaratqich kelishigi: kimning? nimaning? qaerning? Дательный падеж : кому ? чему ? - Jo‘nalish kelishigi: kimga? nimaga? qaerga? Винительный падеж : кого ? что ? Tushum kelishigi: kimni? nimani? qaerni? Demak, o’zbek tilidagi bosh, qaratqich, tushum va jo‘nalish kelishiklari rus

tilidagi imenitelniy, roditelniy, vinitelniy va datelniy kelishiklariga mos keladi. Biroq rus tilida qaer srog’iga javob bo’luvchi otlar o’zbek tilidagi kabi kelishiklar bo‘yicha turlanmaydi. Rus tilidagi tvoritelniy hamda predlojniy padejlari o’zbek tilida, o’zbek tilidagi o‘rin payt va chiqish kelishiklari rus tilida mavjud emas. Morfologik hodisa sifatida otlarning turlanishi, ya‘ni kelishiklar bo‘yicha o’zgarishi ham o’zbek va rus tillarida turlichadir. O‘zbek tilida ot yoki otlashgan so’zlar birlikda ham, ko’plikda ham ma‘lum kelishiklar bo‘yicha aniq va barqaror qo’shimchalar yordamida turlanadi. Masalan, qarashlilik ma‘nosi har doim –ning qo’shimchasi yordamida hosil qilinadi. Rus tilida esa bunday ma‘noni hosil qilish uchun - и ( книги , сумки ), -a ( стола , озера ), - я ( коня , хрусталя ) affikslaridan foydalaniladi. Bundan tashqari, o’zbek tilida ma‘lum kelishik qo’shimchalari birlikdagi otlarga ham, ko’plikdagi otlarga ham qo‘shilaveradi, faqat –lar qo’shimchasi kelishik qo’shimchalaridan oldin keladi. Rus tilida esa ko’plikdagi otlarning roditelny padej shakli turlicha qo’shimchalar yordamida hosil qilinadi: столов ( стол - столы ), сараев ( сарай - сараи ), печей ( печь - печи ), чашек ( чашка - чашки ), собраний ( собрание - собрания ), столовых ( столовая - столовые ), книг - nol qo’shimcha ( книга - книги )*. * Q avslar ichida so’zlarning birlik va ko’plik shakllari berilgan. Rus tilidagi otlarning kelishiklar bo‘yicha turlanishida ulardagi son va rod kategoriyalari muhim o‘rin tutadi. Sintaktik vazifasiga ko‘ra ham o’zbek va rus tillaridagi otlar ma‘lum o‘xshashlik va farqlarga ega. Masalan, har ikkala tilda otlar ega, kesim, to‘ldiruvchi, qaratqich aniqlovchi hamda hol vazifalarida kela oladi. Bundan tashqari, o’zbek tilida otlar hech qanday grammatik vositani olmagan holda sifatlovchi aniqlovchi vazifasida ham kela oladi: asfalt ko‘cha, temir eshik. Mazkur xususiyat rus tilidagi otlarga xos emas. Bunday hollarda rus tilida ot-o’zakdan yasalgan sifatlar qo‘llanadi: асфальтная дорога , железная дверь . To‘g’ri, rus tilida ham ot+ot shaklidagi atributiv birikmalar uchraydi, ammo bunda avval aniqlanmish, keyin aniqlovchi keladi va bunday birliklar juft shaklda beriladi: Родина - мать , город - герой .

Kelishiklarning ma’nolari O‘zbek va rus tillaridagi to‘rt kelishik so‘roqlariga ko‘ra o‘xshash hisoblansa da, ma‘noviy jihatdan o’zaro farqlanadi. O‘zbek tilidagi bosh kelishikdagi so’zlar rus tiliga ma‘nosiga ko‘ra ayrim hollarda imenitelny padej shaklida, ba‘zan esa roditelny padej shaklida beriladi. Masalan: Mening do‘stim bor. – У меня есть друг ; Mening do‘stim yo‘q. – У меня нет друга . Bosh kelishikdagi so’zlar har ikkala tilda ham ega hamda kesim vazifalarida kelishi mumkin. Masalan: Navoiy – buyuk shoir. Навои – великий поэт . O‘zbek tiligagina xos bo’lgan o‘rin payt va chiqish kelishiklaridagi otlar rus tilida turli grammatik vositalar bilan beriladi. Masalan: Men universitetda o‘qiyman . – Я учусь в университете (bunda в predlogi bilan otning predlojny padejdagi shakli berilgan); Bahorda yurtimizda Navr o‘ z bayrami nishonlanadi. – Весной в нашей стране отмечается праздник Навруз . (bunda ot tvoritelniy padej shaklini hosil qilgan); Do‘stimda yurtimiz tarixiga oid kitobo’lar ko’p.- У моего друга много книг об истории нашей страны . (bunda ot u predlogi bilan roditelniy padejda qo‘llangan); Kecha akam Toshkentdan keldi. – Вчера мой брат приехал из ташкента . (chiqish kelishigidagi so’z predlogli qaratqich kelishigi bilan ifodalangan); Sayohatchilar tog’ yo‘lidan borishar edi. – Туристы шли по горной дорожке . (chiqish kelishigidagi so’z predlojniy padejda berilgan); O‘qituvchilar Rustamdan mamnun edilar. – Преподаватели были довольны Рустамом . (bunda ot tvoritelniy padej shaklini olgan). Rus tilidagi tvoritelny kelishigi o’zbek tilida quyidagicha ifodalanadi: 1) Rus tilida чем ? с кем ? so‘roqlariga javob bo’luvchi otlar rnida o’zbek tilida bosh kelishikdagi ot va bilan ko‘makchisi qo‘llanadi: Я рисую карандашом ( чем ?). – Men qalam bilan chizaman. В библиотеку я ходил с другом ( с кем ?). – Kutubxonaga men do‘stim bilan bordim; 2) Rus tilida кем ? so‘rog’iga javob bo’ladigan ot o’zbek tilida bo’lib, qilib so’zlari bilan birikib kelgan bosh kelishikdagi ot bilan beriladi: Моя мама работает учительницей ( кем ?). – Onam qituvchi bo’lib ishlaydi. Рустама выбрали старостой группы ( кем ?). –

Rustamni guruh sardori qilib sayladilar; 3) Rus tilida кем ? so‘rog’iga javob bo’luvchi ot быть fe‘li bilan birikma holida q o‘ llansa, o’zbek tilida bu so’z bo’lmoq, edi so’zlari bilan birga keladi: Амир Тимур был великим полководцем ( кем ?). – Amir Temur buyuk sarkarda bo’lgan; Бабур был ипоэтом , и правителем ( кем ?). – Bobur ham shoir, ham shoh edi. 4) Agar кем ? so‘rog’iga javob bo’ladigan so’z harakat bajaruvchisini ifodalasa, u holda o’zbek tilida bosh kelishikdagi ot tomonidan so’zi bilan birga qo‘llanadi: Эта обсерватория была создана Улугбеком ( кем ?). – Bu rasadxona Ulug’bek tomonidan barpo etilgan. Первая « Хамса » ( Пятерица ) на узбекском языке была написана великим поэтом Алишером Навои ( кем ?). – «Hamsa» ilk bor o’zbek tilida buyuk shoir Alisher Navoiy tomonidan yozilgan. Rus tilidagi predlojny kelishigi ham o’zbek tiliga turlicha tarjima qilinadi. Masalan: 1) Rus tilida o (ob) predlogli otlar o’zbek tilida haqida, to‘g’risida ko‘makchilarini olgan otlar bilan beriladi: Наше правительство заботится о мире и спокойствии . – H ukumatimiz tinchlik va osoyishtalik haqida qayg’uradi. 2) в , на predlogli otlar o’zbek tilida rin payt kelishigidagi otlar bilan ifodalanadi: В нашем городе много исторических достопримечательностей . – Shahrimizda tarixiy obidalar ko’p . 3) при predlogli otlar o‘rnida o’zbek tilida qoshida ko‘makchisini olgan bosh kelishikdagi otlar qo‘llanadi: При нашем университете имеется Центр молодёжи – Universitetimiz qoshida Yoshlar markazi bor. Yuqoridagilarga asoslanib, umumiy xulosalar chiqaradigan bo’lsak, rus tilidagi kelishiklarning muhim atributlaridan biri bu predlog bo’lib, roditelniy, datelniy, vinitelniy padejlarda otlar predlogli ham, predlogsiz ham, predlojniy padejda esa hamisha predlog bilan qo‘llanadi. Faqat imeniteniy padejdagi otlar bundan mustasno. Ko‘rib o‘tganimizdek, kelishik kategoriyasi grammatik tuzumi jihatidan ham, boshqa xususiyatlariga ko‘ra ham o’zbek va rus tillarida anchagina farqlarga ega, shuning uchun bu grammatik kategoriyani ikki til doirasida qiyosiy tahlil qilish uchun tilshunos bu tillarni yaxshi o‘zlashtirishi lozim.

Adabiyot: 1. Azizov O. Safaev A. Jamolxonov. O‘zbek va rus tillarining qiyosiy grammatikasi. T., 1986 . 2. Киссен И.А. Курс сопоставительной грамматики русского и узбекского языков. Т., 1979. 3. Mahmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. T., 1965. 4. Rahmatullaev Sh. О ’zbek va rus tillarini qiyoslash. T., 1993; 19-22-betlar. 5. Reshetov V.V., Reshetova L.V. Rus tili grammatikasi. Toshkent : «О‘ qituvchi », 1968. 6. C овременный русский язык. Под ред. Белошапковой. M .: «Высшая школа», 1989. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

O’zbek va rus tillarida yordamchi so’z turkumlari

O’zbek va rus tillarida gap

O‘zbek va rus tillarida so‘z birikmasi

O‘zbek va rus tillarida so‘z tarkibi

Rus va o’zbek tillarida rangbaranglikni aks ettirishning lingvokulturologik xususiyatlari