So'z turkumlari - Лингвистика - Рефераты

So'z turkumlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49 KB

So'z turkumlari Reja: 1. So'zlarni guruhlarga - so'z turkumlariga ajratish tamoyillari: 1) leksik-semantik tamoyil; 2) morfologik tamoyil; 3) sintaktik tamoyil.

2. So'z turkumlari haqida umumiy ma'lumot 1. So'zlarni guruxlarga-so'z turkumlariga ajratish tamoyillari. Nutqimizda mavjud so'zlar bir-biridan ma'no va grammatik xususiyatlari jihatidan farq qiladi. Shunga ko'ra so'zlar ma'no va grammatik xususiyatlarning o'xshashligi jihatidan ayrim-ayrim leksik-grammatik guruhlarga-turkumlarga ajratiladi. So'zlarni turkumlarga ajratish uch tamoyilga tayanadi: 1) leksik-semantik tamoyil; 2) morfologik tamoyil; 3) sintaktik tamoyil; 1) Leksik-semantik tamoyil Leksik-semantik tamoyiliga ko'ra so'zlarni guruxlarga ajratishda uning leksik ma'nosiga qaraladi. Masalan: tuz, non, kitob, tinchlik, daryo, tog', osmon kabi so'zlar predmetlik ma'nosini (bunday so'zlar ot so'z turkumi deb nomlangan); katta ko'cha, shirin olma, tiniq osmon, ko'k ko'ylak kabi so'zlar predmetning belgisini (sifat deb nomlangan); asta o'qidi, do'stona gapirdi, tasodifan duch keldi, piyoda yurdi kabilar ish-harakatning belgisini (ravish deb nomlangan); beshta daftar, yuzlab odam, ikkinchi kurs, o'ntadan o'quvchi kabi so'zlar predmetning miqdorini, tartibini (son deb nomlangan) ifodalaydi. Ayrim so'zlar predmet, belgi, miqdor (men, sen, bu, shu, qachon, qancha, har kim, hech nima, qandaydir) kabilarni nomlab ko'rsatmasa ham, ularning mavjudligiga ishora qiladi. Bunday so'zlar olmoshlar deb nomlangan. Ayrim so'zlar bormoq, kelmoq, yozmoq, kulmoq, uxlamoq kabilar harakat va holat ma'nosini (fe'l deb nomlangan) ifodalaydi. Tilda shunday so'zlar ham (bilan albatta, yo'q va ammo, uchun, chunki -mi, -chi, -eh, -oh, dupur-dupur kabi) borki, ular mustaqil holda leksik ma'no ifoda etmaydi, biror hodisaning atamasi nomi bo'la olmaydi. Bunday so'zlar hozirgi o'zbek tilida ko'makchi, bog'lovchi, yuklama, modal, undov, taqlid so'zlar deb yuritiladi. Demak, bu tamoyilga ko'ra so'zlarni guruhlarga ajratishda ularning leksik-semantik xususiyati e'tiborga olinadi.

2) Morfologik tamoyil Morfologik tamoyilga ko'ra so'zlarni guruhlarga ajratishda ularning morfologik shakllari asos qilib olinadi. So'zlarning qanday morfologik shaklda kelishi uning ma'no xususiyati bilan bog'liq. Masalan: predmet tushunchasini bildirgan so'zlar-otlar, egalik, kelishik, son kabi grammatik shakllarga ega; predmetning belgisini bildirgan so'zlar (sifat va ravishlar) daraja shakliga; harakat yoki holat ma'nosini bildirgan so'zlar -fe'llar nisbat, zamon, shaxs-son, mayl kabi shakllarga ega bo'ldi. Predmet yoki shaxsga ishora qilgan olmoshlar ham son, egalik, kelishik qo'shimchalarini olib, morfologik jihatdan o'zgarish xususiyatiga ega. Yuqorida sanab o'tilgan mustaqil holda tushuncha ifoda etmaydigan ko'makchi, bog'lovchi, yuklama, modal, undov va taqlid so'zlar otlashganda shakllarga ega emas. Undov va taqlid so'zlar otlashganda morfologik jihatdan o'zgaradi. 3) Sintaktik tamoyil Bu tamoyilga ko'ra so'zlarni guruhlarga ajratishda so'zlarning sintaktik tomoni, ya'ni gapda bajaradigan sintaktik vazifasi, qanday so'zlar bilan munosabatga kirish e'tiboga olinadi. Predmet ma'nosini anglatuvchi so'zlarning shakllari ularning gapda bajaradigan vazifasi (ega, kesim, to'ldiruvchi, aniqlovchi, hol), qanday so'zlar grammatik munosabatga kirishishini bildiradi. Masalan: Bulbul chamanni sevar, Odam-Vatanni. Xalqimizning turmushi bo'ldi farovon paxtadan. Belgi bildiradigan so'zlar predmet yoki harakat ifodalovchi so'zlar bilan grammatik munosabatga kirishib, gapda aniqlovchi yoki hol vazifasini bajaradi. Bunday so'zlarga sifat, son, ravish kabi so'z turkumlari kiradi. Masalan: To'g'ri so'z qilichdan o'tkir. Boya yelday uchib ketayotgan odam endi shoshilmasdi. (SH) Talabalarimiz shahardagi yigirma to'rtinchi maktabga amaliyotga chiqishdi.

Predmet, belgi, miqdorning mavjudligiga ishora qiluvchi, ular o'rnida almashinib qo'llanuvchi so'zlar, ya'ni olmoshlar ham gapda turli xil grammatik shakllarda kelib, gap bo'lgan (ega, kesim, to'ldiruvchi, aniqlovchi, hol) vazifasini bajaradi. Masalan: Hech kim atrofga qaramaydi. (K.I.) Qanday bilay, birovning yuragini bilib bo'ladimi? (Oydin). Seni mehnat yengmasin, sen mehnatni yeng (Maqol). Tilda mavjud bo'lgan ayrim so'zlar leksik ma'no ifodalamaydi, morfologik shakllarga ega emas. Demak, ular gapda sintaktik vazifa bajarmaydi. Bunday ko'makchi, bog'lovchi, yuklamalar kiradi. Bunday so'zlar yuqorida sanab o'tilgan uch xususiyatga ega emas. Bunday so'zlar leksik ma'no anglatuvchi so'zlar orasidagi grammatik munosabatni shakllantiradi, gap yoki uning tarkibidagi ayrim so'zlarga qo'shimcha ma'no qo'shadi. Masalan: O'qituvchi va o'quvchilar zalga yig'ilishdi. Ukam uchun kitob oldik. Bu binoni men ko'rganman! -Sen-a? Ayrim so'zlar (bor, yo'q, kerak, oh, uf, voy, duk-duk, piqir-piqir) biror hodisaning nomi bo'lmasa ham gapda gap bo'lagi, so'z-gap sifatida qo'llanadi. Masalan: Uzoqdan duk-duk ovoz kelardi. Boyagidek dupur bor, lekin qayoqdagi kelayotgani ma'lum emas. (M.Ism). Suv shildir-shildir oqmoqda. 2. So'z turkumlari haqida umumiy ma'lumot So'zlarning leksik-sematik, morfologik va sintaktik tamoyiliga ko'ra guruhlarga ajratilishiga so'z turkumlari deyiladi. Demak, hozirgi o'zbek tilidagi barcha so'zlar shu uch tamoyilga tayangan holda so'z turkumlariga ajratilgan shunga ko'ra so'zlar quyidagi guruxlarga bo'linadi. 1. Mustaqil so'zlar: Ot, sifat, son, olmosh, fe'l, ravish. Mustaqil holda leksik ma'no ifoda eta oladigan, biror morfologik shaklda kelib, gap bo'lagi vazifasini bajaradigan so'zlarga mustaqil so'zlar deyiladi. 2. Yordamchi so'zlar: ko'makchi, bog'lovchi, yuklamalar. Ular leksik ma'no ifoda etmaydi va gap bo'lagi vazifasini bajarmaydi. So'z va gaplar orasidagi munosabatni belgilaydigan yoki ularga qo'shimcha ma'no qo'shadigan so'zlarga yordamchi so'zlar deyiladi.

3. Modal so'zlar. So'zlovchining aytilayotgan fikrga bo'lgan turli munosabatni bildiradigan so'zlar deyiladi. Modal so'zlar yuklamalar singari modal ma'no ifodalash uchun xizmat qiladi, lekin yuklamadan farqli ravishda gapda gap bo'lagi, butun bir gap tarzida kela oladi. Modal so'zlar biroor so'zning atamasi emas. 4. Undov va taqlid so'zlar. Undov so'zlar so'zlovchining his-hayajonini, buyruq-xitobini bildirsa; taqlid so'zlar turli tovush, shu'la-harakat, holat kabilarga tovush orqali taqlidni bildiradi. Undov taqlid so'zlar gap bo'lagi sifatida ham qo'llanadi. Lekin mustaqil so'zlar kabi biror hodisaning atamasi, nomi bo'la olmaydi. Shuning uchun ham undov va taqlid so'zlar ham alohida guruhni tashkil etadi. Adabiyotlar ro'yxati

1. I.A.Karimov. Barkamol avlod-O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent , 1997 yil 2. U . Tursunov , N . Muxtorov , SH . Rahmatullayev . « Hozirgi o ' zbek adabiy tili » 1992 yil 3. A . Abduazizov . « O ' zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi » Toshkent , 1992 yil 4. S . Rahimov , B . Umurqulov , « Hozirgi o ' zbek - adabiy tili » Toshkent , 2001 y 5. S . Rahimov , B . Umurqulov , « Hozirgi o ' zbek adabiy tili » Toshkent , 2003 y 6. SH . Shoabdurahmonov , M . Asqarova , A . Hojiyev . « Hozirgi o ' zbek adabiy tili » II qism . Toshkent, «O'qituvchi» nashriyoti, 1980 yil 7. A.G'ulomov, A.N. Tixonov, R. Kungurov. «O'zbek tilimorfem lug'ati» Toshkent, 1977 yil 8. www.ziyonet.uz 9. www.nur.uz

Похожие

So'z turkumlari

So'z turkumlari tasnifi. So'zning serqirraligi va tasniflarning xilma-xilligi

Sоn so'z turkumi ravish so'z turkumi

Morfologiya so’z turkumlari

Morfologiya. So’z turkumlari