So’z shakllarida morfemalar tartibi. Pleonazm va tejamkorlik

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Скачать

So’z shakllarida morfemalar tartibi. Pleonazm va tejamkorlik Reja : 1 . Grammatik kategoriyalar. 2. Ot da grammatik shakl ar tartibi . 3. Fe'l da grammatik shaklar tartibi. 4. Grammatik shakllarda pleonazm va tejamkorlik .

Leksemaning nutqda voqelangan ko'rinishi so'zshakl atamasi bilan yuritiladi. Bundan shunday xulosa chiqadi: so'zning grammatik shakli bir leksema ning nutqdagi har xil tusli o'zgarishlari bo'lib, ular bir semema nining o'zini ifodalab, yo qo'shimcha ma'no ottenkasi bilan farqlanadi yoxud bir leksemaning boshqa leksemaga nutqdagi sintaktik munosabatini ko'rsatadi. Shu sababli so'z yasovchilardan boshqa qo'shimchalarning barchasi grammatik shakl deb yuritiladi. Bir leksemaning bir sistemaga kiruvchi grammatik shakl lari bir butun holda paradigmani tashkil qiladi. Masalan, olma, olmaning, olmani, olmaga, olmada, olmadan so'zshakllan olma leksemasining kelishik paradigmasidir. Morfologik paradigma (grammatik shakllar sistemasi) har bir so'z turkumi uchun alohida (son, daraja, nisbat, o'zgalovchi) bo'lishi ham, barcha so'z turkum- lari uchun umumiy bo'lishi ham (kelishik, egalik, kesimlik) mumkin. O'zbek tilida so'z bir grammatik ko'rsatkichli yoki bir necha grammatik ko'rsatkichli bo'lishi mumkin. Masalan, yuqorida keltirilgan sarguzasht so'zi bir grammatik ko'rsatkichli (oddiy daraja), kitoblarni ikki grarnmatik ko'rsatkich (tushum kelishigi, ko'plik son) lidir. Shuningdek, tilimizda grammatik shakllarning ba'zilari bir grammatik ma'noni, ba'zilari bir vaqtning o'zida bir necha grammatik ma'noni ifodalashi mumkin. Masalan, keltirilgan sevib so'zshaklidagi -i b ko'rsatkichi holat ma'nosini, o'qiyman so'zshaklidagi -man shakli esa, ham birinchi shaxs, ham birlik ma'nosini ifodalamoqda. Hozirgi o'zbek adabiy tilida so'zshakllaming bir necha tipi mavjud: a) affikslar yordamida hosil bo'luvchi so'zshakl (sintetik yoki yopishgan shakl); b) nomustaqil (faqat grammatik ma'no ifodalaydigan)

so'zlar bilan ifodalanadigan so'zshakl (analitik shakl; v) ham affiks, ham nomustaqil so'z yordamida ifoalangan shakl (sintetik-analitik yoki aralash shak); g) so'zlarnmg takroridan hosil bo'lgan shakl yoki takroriy shakl). Sintetik shakl affiksning tabiatiga qarab ikki ko'rinishga ega: a) affiksi moddiy shaklga ega bo'lmagan (nol shaklli) so'zshakl (Shoir she ' г о 'qiydi gapidagi shoir so'zi bosh kelishikda va birlik sonda bo'lib, bu ma'noni ifodalovchi shakl nol shakl deyiladi); b) affiksi moddiy shaklga ega bo'lgan so'zshakl (keltirilgan gapdagi о 'qiydi so'zshaklining hozirgi-kelasi zamon, III shaxs birlik ma'nolari moddiy shaklli vosita bilan ifodalangan). She V o'qidi birikuvidagi she'r so'zi belgisiz tushum kelishigida bo'lib, u nol shakl sifatida qaralmaydi. «O'zbek tilining, boshqa turkiy tillarda bo'lgani kabi, asosiy belgilaridan biri bo'lgan nol shakl masalasi hali etarlicha o'rganilmagan va uning o'ziga xos xususiyatlarini ochish tilshunosligimiz oldida turgan dolzarb muammolardan biri sanaladi.» (H.Ne'matov.) Analitik so'zshakllar nomustaqil ma'noli (asosan,yordam chi) so'zlar yordamida hosil qilinadi: maktab uchun, kelajak sari. Sintetik-analitik shakl ham affiks, ham yordamchi so'z yoki уо rdamchi so'z vazifasidagi mustaqil so'zlar bilan hosil qilinadi. Masalan, о 'qib chiqdi, borgan ekan, shaharga tomon va h. Bunda chiqdi so'zi ushbu o'rinda -ib affiksi, tomon so'zi -ga qo'shimchasi yordamida aralash so'zshaklni vujudga keltirgan. Takroriy shakl ham ma'lum bir grammatik ma'no ifodalash

uchun xizmat qiladi. Masalan, baland-baland (imorat), qator-qator (daraxtlar), kula-kula kabilar «ko'plik», «takror» ma'nosini ifodalaydi. Ba'zi manbalarda takror so'zshakllarni ravish sifatida qarashlar ham uchraydi. Biroq bunda takrorlash natijasida yangi so'z emas, balki lug'aviy ma'no saqlangan yangi so'zshakl vujudga kelmoqda. Masalan, qator-qator so'zshaklida yangi lug'aviy ma'no emas, balki qator so'zining kuchaygan, orttirilgan ifodali ko'rinishi mavjud. Grammatik ma'no ifodalash usullari. O'zbek tilida grammatik ma'no ifodalashmng quyidagi vositalari mavjud: 1 .Affiksal vositalar. 2.Sof nomustaqil va nomustaqil vazifadagi so'zlar. 3.So'z tartibi. 4.Takror. S.Ohang. 6.Sintaktik qoliplar. Affiksatsiya tilimizda grammatik ma'no ifodalashning eng keng tarqalgan turi bo'lib, u orqali deyarli aksariyat grammatik ma'nolar ifodalanadi. Ifodalaydigan grammatik ma'noning xarakteriga va o'z mohiyatlariga ko'ra affikslar ikkiga bo'linadi: so 'z yasovchi affikslar va shakl yasovchi affikslar. So z yasovchi affikslar so'zga qo'shilib yangi lug'aviy ma'no hosil qiladi va so'zning grammatik tabiatiga ham ta'sir etadi. Masalan, ish so'ziga qo'shilgan -la so'z yasovchi qo'shimchasi yangi lug'aviy ma'no vujudga keltirish bilan birga, yangi grammatik ma'no ham hosil qiladi. Qiyoslang: ish (gram.ma'no: predmetlik, ot) ~ ishla (grammatik ma'no: jarayon, fe'l. Ko'rinadiki, hosila

leksemadagi jarayon vafe'l grammatik ma'nolari so'z yasovchi vosita yordamida vujudga kelgan. So'z yasovchi vositalar orqali har xil grammatik ma'nolar ifodalanishi mumkin. Masalan, -kash yasovchisi hosilasi sifat ham, ot ham bo'ladi (mehnatkash - ot, dilkash - sifat). Demak, so'z yasovchi vositalar nafaqat yangi so'z hosil qiladi, balki yangidan-yangi grammatik ma'nolarni ham vujudga keltiradi. Bu mustaqil so'zlarda lug'aviy ma'noning grammatik ma'no bilan dialektik aloqasini, ularning o'zaro yaxlitlikda mavjudligini ko'rsatadi. Shakl yasovchi qo 'shimchalar grammatik ma'no ifodalash ning affiksal vositalari sirasida eng sermahsulidir. Ayrim shakl yasovchilar faqat bir turkumga xos grammatik ma'nolarni vujudga keltirsa (tasniflovchi, bir turkumgagina tegishli bo'lgan shakl yasovchilar, masalan, son, daraja, nisbat, bo'lishli- bo'lishsizlik), ayrimlari barcha turkumlar uchun birday tegishlidir (masalan, kelishik, kesimlik, egalik). Affikslar asosan sintetik shakl hosil qiladi va qisman anali tik shakllar hosil qilishda yordamchi vositalarga ko'maklashadi. Sof nomustaqil va nomustaqil vazifadagi so'zlar ham grammatik ma'no ifodalovchi vositalar sirasida muhim o'rin tutadi. YOrdamchi so'zlar mustaqil so'zlar va gaplarda grammatik ma'no ifodalashning alohida turini tashkil etadi. Ko'makchilar mustaqil so'zlar bilan birga kelib, oldin turgan so'zni keyingi so'z bilan grammatik aloqaga kiritadi. Bu bilan kelishiklarga o'xshaydi. Biz kelajakka ishonch bilan qaraymiz gapida ko'makchi yordamida «holat» grammatik ma'nosi ifodalangan.

Telefon orqali gaplashdim gapida «vosita», Do 'stlik biz uchun hamisha ilhom va kuch-quvvat manbai bo 'lib kelgan gapida «atalganlik» ma'nosi ifodalangan. Bu ma'nolar grammatik ma'noning bir tomoni bo'lib, ikkinchi tomoni oldingi so'zlarni keyingi so'zlarga bog'lash, sintaktik aloqaga kiritishdir. Bog'lovchilar teng munosabatli sintaktik birliklarni bog' lashdan iborat sintaktik, ular orasida har xil tenglashtirish, zidlash, ayirish kabi morfologik ma'nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi: olma va anor, о 'qidi lekin yozmadi. Ko'makchilarning morfologik ma'no ifodalash imkoni yatlari uning sintaktik imkoniyatlaridan kengroqdir. Chunki ular mustaqil so'zlar va gaplarga qo'shimcha ma'no yuklashi bilan ahamiyatlidir. O'zbek tilida yordamchi so'zlar juda katta guruhni tashkil etib, ko'makchi, bog'lovchi, yuklamalaning yarim bog'lovchi, yarim ko'makchi, yarim yuklama kabi turlari mavjud bo'lib, bunday so'zlar ham mustaqil, ham nomustaqil ma'noga ega. Masalan, Ishning boshida Abdurahim turar edi. O'zbek tilida juda, eng, bag'oyat, nihoyatda, o'ta, sal, bir muncha kabi ravishlar ham, olmoq, bermoq, qolmoq, о 'tirmoq, chiqmoq, ketmoq, boshlamoq, bo'lmoq kabi 40 dan ortiq fe'llar ham keng qo'Ilaniladi. Harakat tarzi shakllarini hosil qiluvchi ko'makchi fe'llar aslida lug'aviy ma'noli fe'llar bo'lib, ko'makchi fe'lga aylanganda, sof grammatik ma'no ifodalaydi. Harakat tarzi shakllari sintetik-analitik shakllardir. Masalan, o'qib chiqdi, yoza hoshladi, qo'rqib ketdi so'zshakllari ravishdosh shakli va ko'makchi

fe'ldan tashkil topganligi sababli cintetik-analitik shakl hisoblanadi. So'z tartibi grammatik ma'no ifodalashning maxsus vosi tasi bo'lib, tartib o'zgarishi so'z grammatik ma'nosining o'zgari shiga olib keladi. Masalan, Dalalar yam-yashil birikuvi gap bo'lsa, yam-yashil dalalar birikuvi so'z birikmasidir. «gap» va «so'z birikmasi» grammatik ma'noning sintaktik turidir. Grammatik ma'no ifodalashda so'z tartibiga ohang hamrohlik qiladi. Y uqoridagi gap va so'z birikmasida tartib o'zgarishi bilan ularning ohangi ham o'zgarib ketgan (so'z birikmasida tugallanmagan, gapda esa tugallangan ohang mavjud). Ohang grammatik ma'no ifodalashning fonetik vositasidir. Bu vosita yordamida gapning turlarini, gap bo'laklarini ajratish, farqlash mumkin. Gulnora, singlim keldi. Gulnora, singlim keldi. Gulnora singlim keldi gaplarining birinchisida Gulnora va singlim so'zlari uyushiq bo'laklar vazifasida, ikkinchi gapda Gulnora so'zi undalma, singlim so'zi ega, uchinchi Gulnora so'zi aniqlovchi, singlim so'zi izohlanmish-ega vazifasida kelgan. Gaplarni tashkil etuvchilardagi bunday farqlar so'zlovchining maqsadiga muvofiq tarzdagi ohang yordamida yuzaga chiqmoqda. Grammatik shakl va uning turlari. Grammatik ma'no ifodalovchi morfologik ko'rsatkich grammatik shakl deyiladi. Boshqa nofonologik birliklar kabi grammatik shakl uch tomon - shakl, ma'no va vazifaning yaxlit birligidan iborat. Grammatik shaklning moddiy tomoni grammema atamasi bilan ham yuntiladi. Grammatik shakllar (resp. grammatik ко 'rsatkich, gram matik shakl, morfologik shakl, morfologik ко 'rsatkich, morfologik vosita atamalari bunda ma'nodosh

terminlar sifatida qo'llanadi) tasnifi tilshunoslik, jumladan, o'rta va oliy ta'lim grammatik tizimining muhim tushunchalaridan biri bo'lganligi sababli, hamma dawning dolzarb mavzusi bo'lib kelgan. O'tgan davr mobaynida o'zbek tili grammatik ko'rsatkichlarining tasnifi yaratildi, ammo xulosalar awal arab, keyinchalik rus tili grammatik me'yorlariga asoslangan holda berib kelindi. O'zbek til_ida_grammatik ko'rsat- kichlarga nisbatan forma hosil qiluvchilar deb qaralib, u lkkiga -/ so'z o'zgartiruvchi va shakl hosil qiluvchilarga bo'linardi. So'z o'zgartiruvchilar sifatida so'zlarni bir- biriga bog'lash vazifasini bajaruvchi egalik, kelishik va shaxs-sori qo'smmchalari ajratilsa, shakl hosil qiluvchilarga so'z ma'nosiga biroz ta'sir etadigan, ammo yangi ma'noli so'z hosil qilmaydigan deb ta'riflanadigan ko'rsatkichlar kiritilardi. Diqqat qilinsa, bu qo'shimchalarning biri lug'aviy, ikkinchisi sintaktik vazifa bilan bog'liq. So 'z о 'zgartiruvchi va forma yasovchi atamalari tilshunosligimizga ichki fleksiyaga asoslangan rus tili grammatik roe'yorlari asosida kirib kelgan bo'lib, o'zbek tilining turkona tabiatini yoritib bermas, tanlangan atama va tushuncha o'rtasida nomuvofiqlik mavjud edi. Aniqrog'i, so'z o'zgartiruvchi, yasovchi sifatida ajratilgan morfologik shakllar o'zbek tilida so'zning shakliga hech qanday o'zgartinsh kiritmaydi va yasash darajasida ta'sir etmaydi. Bu shakllarning biri so'z lug'aviy ma'nosiga biroz ta'sir etishi bilan, ikkinchisi so'zlarga sintaktik imkoniyat (bog'lash, biriktiruvchanlik, muayyan sintaktik vazifa berish) bilan xarakterlanadi. Bugungi kunda o'zbek tilining haqiqiy talqinini berish, o'zbek milliy tilshunosligini yaratish, uni boshqa til me'yorlari asosida

qoliplashtirish asoratidan xalos qilish lmkoni tug'ildi. Bu imkoniyat, awalo, morfologik ko'rsatkichlarning asl tasnifini berishda qo'l keldi. Tilshunosligimiz o'zbek tilining turkona agglyutinativ tabiati va ontologik shakl yasash xususiyatlariga tayangan holda grammatik ko'rsatkichlarning yangicha tasnifini yaratildi. Natijada grammatik shakllarga nisbatan lug'aviy shakl hosil qiluvchilar va sintaktik shakl hosil qiluvchilar deb nomlangan yangi atama va tushunchalar kirib keldi. Xo'sh, lug'aviy shakl tushunchasi nima va uning an'anaviy shakl hosil qiluvchi tushunchasidan farqi nimada? So’ z shakli tushunchasi o'zbek tilshunosligiga XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab kirib kela boshladi. Bunda Evropa tilshunosligi va o'zbek (sart, chig'atoy) till bo'yicha evropaliklar tomonidan yaratilgan darsliklar turtki bo'ldi. Arab tilshunosligi ichki fleksiyaga ega arab till qoidalari asosida ish tutganligi sabab bu asosda turkiy tillarning agglyutinativ tabiatini to'g'ri baholab bo'lmas, va mavjud darsliklarda so'zning o'zagiga qo'shilib keladigan qo'shimchalar (ular arab tilidagi yuklamalar - harflarga o'xshash bo'lganligi sababli) harflar deb baholanar edi. Buni Mahmud Koshg'ariy, Mirzo Mahdixon tadqiqotlarida ham kuzatish mumkin. So'zshakllari va ularning paradigmalarga ajratish o'zbek tilshunosligida E.D.Polivanov asarlari va A.Fitratnmg «Sarf» va «Nahv» darsliklandan so'ng ommalasha boshladi. Bu davrda so'z shakli deganda o'zakka qo'shilib, kelgan har qanday qo'shimcha tushunihb, kitoblar ham, kitobim ham, yozdik ham, yozdi ham so'z shakli deb talqin qilinar edi. O'tgan asrrning 40-yillaridan keyin o'zbek tilshunosligiga F.F.Fortunatov asos solgan Moskva

lingvistik maktabining/ опия yasash va so 'z о 'zgartirish atamalan bir-biridan farqlangan holda kirib keldi. Forma yasovchilar degan da yangi so'z hosil qilmaydigan, ma'noni keskin o'zgartir- maydigan, balki har xil ma'noviy bo'yoq beradigan, aniqrog'i, so'zni nutqqa xoslaydigan, moslaydigan qo'shimchalar tushunildi. So'z o'zgartiruvchilar deganda so'zlarni bir-biriga bog'lash uchun xizmat qiladigan qo'shimchalar tushumlib, forma yasovchilar ham, so'z o'zgartiruvchilar ham faqat bir turkum doirasida bo'lishi ta'kidlandi. O'zbek tilida morfologik ko'rsatkichlarning yangicha talqi ni akademgrammatikalardagi ta'riflarga tayanadi, biroq tasniflar dagi ayrim chalkashliklarga oydinlik kiritadi. Ma'lumki, flektiv tillarda okonchanie mavjud bo'lib, u so'zning ma'lum bir shakliga qo'shiladi. So'z o'zgartiruvchi sifati da faqat okonchanie tanlanadi, undan boshqa qo'shimchalar forma yasovchilar sirasiga kiritiladi. Masalan: • Oni uznali Ona uznala v Oni uznavali Ona uznavala Bu lkki fe'lda —/ o'tgan zamon formasini yasaydi, -/, -a okonchanielari esa bu formalarni son va rodlarda o' z g a r t i r a d i . O'zbek tiliga okonchanie xos emas, shungdek, so'zga rus tili uchun me'yoriy bo'lgan va osnova deb ataladigan okonchaniesiz qism ham ahamiyatsiz. Shu sababli forma yasalishi va so'z o'zgartirishni ajratishga keskin zarurat yo'q. O'zbek tilida ham o'zakka qo'shimchalarni so'z yasovchi va so'zning ayrim shaklla- . rini yasovchilarga ajratish xosdir. So'zning ayrim shakllanni yasovchilar

$esa lug'aviy shakl hosil qiluvchilar va sintaktik shakl hosil qiluvchilarga bo'linadi. Lug'aviy shakl hosil qiluvchilar so'z ma'nosini qisman v/ o'zgartiruvchi, muayyanlashtiruvchi qo'shimchalardir. Masalan, kitob so'zida birlik ma'nosi ham {Bu kitob qiziqarli), ko'plik ma'nosi ham (Do'konga kitob keldi) mujassamlangan. Nutq sharoiti, matn kitob so'zida birTTFyoki ko'plik voqelanishini ajratib beradi. Shu so'zga -lar shakli qo'shilishi bilan u kitob so'zida birlik ma'nosini ko'plik ma'nosidan chegaralaydi, ya'ni lug'aviy m a'noni muayyanlashtiradi, toraytiradi. Lekin bevosita so'zlarni sintaktik aloqaga kiritish uchun xizmat qilmaydi. Lug'aviy shakl h i l qiluvchilar, asosan, to'rt yirik so'z turkumi - fe'l (nisbat, bo'lishh- bo'hshsizlik, o'zgalovchi, sintetik va analitik harakat tarzi shakllari), ot_(son, kichraytinsh-erkalash), si fat (daraja) va sonda (uning ma'no tunni hosil qiluvchilar) mavjud bo'Iib, ularning qo'llanihshi o'zi mansub so'z turkumi bilan chegaralanadi. Shu boisdan ular tasniflovchi, ya'ni so'zlarni tasniflash chog'ida bir turkumni boshqalaridan ajratuvchi shakllar deb yuritiladi. Sintaktik (aloqa-munosabat) shakli hosil qiluvchilar so'z lug'aviy ma'nosiga ta'sir etmay, so'zlarni bir-biriga bog'lashga yoki ularga ma'lum bir sintaktik vazifa berishga xizmat qiladi. An'anaviy ta'riflardagidan farqli ravishda aloqa-munosabat shakllarining qo'llanilishi lug'aviy shakllardek bir so'z turkumi bilan chegaralanmaydi, ya'ni bu shakllar istalgan mustaqil so'zga qo'shilib, uni o'zidan keyingi yoki oldingi so'z bilan sintaktik aloqaga kiritadi. Kelishik, egalik, kesimlik shakllari shunday$

grammatik vositalardir. O'zbek tilida shunday shakllar borki, ular bir tornondan so'zning lug'aviy ma'nosiga ta'sir etadi, ikkinchi tomondan, ulami sintaktik aloqaga kiritadi. O'zgalovchi kategoriya shakllari shun day ikkiyoqlama mohiyatga ega. Masalan, shoshilib gapirmoq birikmasida ~ib ravishdosh shakli shoshil so'zinmg Jug'aviy ma'nosiga ta'sir etgan, ya'ni unga ravishlik ma'nosiga yaqin ma'no bergan, shu bilan birgalikda, bu so'zni keyingi so'zga bog'lash vazifasini ham bajarmoqda. Shuning uchun o'zgalovchi kategoriya shakllari lug'aviy shakl hosil qiluvchilar va sintaktik shakl hosil qiluvchilar orasida oraliq vaziyatni egallab, lug'aviy sintaktik shakl hosil qiluvchi atamasi bilan nomlanadi. Grammatik shakllarning tuzilishiga ko'ra turlari. Grammatik shakllarning tuzilishiga ko'ra turlan bir qarashda ularning sintetik va analitik turlarining yangicha nomlanishiga o'xshaydi. Biroq sintetik shakllarning o'zi sodda yoki murakkab bo'lishi mumkin. Masalan, uydagi, ko'chadagi so'zshakllaridagi sintetik grammatik shakl (-dagi) murakkab shaklga misoldir (- da+gi). Grammatik shakl tuzilishiga ko'ra sodda yoki murakkab bo'lishi mumkin. Sodda shakl bir grammatik ko'rsatkichdan iborat bo'ladi. Kelishik, egalik shakllari bunga misoldir. Sintetik shakllar ning aynmlari va sintetik-analitik shakllarning barchasi murakkab shakldir. Shakllarning so'zga qo'shilish tartibi. Affikslarning so'z tarkibidagi tartibi ma'lum qonuniyatlarga ega bo'Iib, bu hodisa

ularning turi bilan bog'liq: so'z yasovchi, lug'aviy shakl hosil qiluvchi va sintaktik shakl hosil qiluvchilar so'zdagi o'rni bilan farqlanadi. Morfemalarning o'rinlashidagi tartib va izchillik ularning ma'no- grammatik xususiyatlari bilan bog'liq ekan, so'zning lug'a viy ma'nosini hosil qiluvchi affikslar binnchi, lug'aviy ma'noga ta'sir qiluvchi affikslar ikkinchi va lug'aviy ma'noga ta'sir qilmay-digan affikslar uchinchi bo'Iib qo'shiladi. Qo'shimchalarning o'rinlashuvidagi me'yoriy holat ba'zan istisno ko'rinishlar ham kasb etadi (opa-lar-im - opa-m-lar, ayt- di-ng-lar - ayt - di -lar - ing kabi). Bu kam uchraydigan hodisa bo'lsa-da, unda grammatik, uslubiy va dialektal asoslar mavjud. «O'zak+so'z yasovchi affiks+lug'aviy shakl hosil qiluvchilar+cintaktik shakl hosil qiluvchilar» qolipidagi qoida bundagi turlaraing o'zaro munosabati, har bir turning o'z ichidagi morfemalarning tartibi jihatidan bir qancha xususiyatlarga ega. Biz quyida faqat shakl hosil qiluvchilar doirasida fikr yuritamiz. Lug'aviy shakl hosil qiluvchilarning odatdagi tartibi: a) otlarda: subuektiv baho+son. Subuektiv baho shakllari ning kam qo'llanadiganlari ko'p qo'llanadiganlaridan awal keladi: umuman, «tirik» affikslar «o'lik» affikslardan keyin keladi {toychoqcha, taylovcha); b) sifatlarda ~roq affiksi -ish, -imtir affikslaridan, shuning- dek, ravishdosh sifatdoshlarga qo'shilganda ham ularni hosil qiluv chi affikslardan keyin qo'shiladi (oqishroq, ко 'kimtirroq, sovinqiraganroq, tortinibroq kabi); v) sonlarda: taxmin bildiradigan -cha affiksi «dona» rna'nosini

ifodalovchi -ta (urg'usiz) unsuridan keyin keladi (o 'ntacha kabi); g) olmoshlarda: gumon bildiruvchi -dir (ur-usiz) unsuri (kimdir, nimadir), umuman, yuklama xaraktenda bo'Iib, hamma turdagi affikslardan keyin qo'shiladi: nima-lar-ni-dir...; d) fe'llarda: fe'lning daraja affikslan boshqa daraja ko'rsatkichlaridan keiyn keladi: ко 'r-in, ко 'r-il-di, ко 'r-ish^di, yuv- in-tir, lekin o'zlikdan boshqa nisbatlarning ko'rsatkichlan orttirma nisbat affiksidan keyin qo'shiladi: tarqa-til-di, yugur-iir-ish-di, tik- tir-ish-di); fe'lmng tarz affikslari va kuchaytiruvchilari (chayqa, bura, to'zg'i); bo'lishsizlik affiksi (urintirma, chayqatma); zamon affikslari; shart mayli affiksi va buyruq maylining kuchaytiruv chilari (bordi, boradi, borsa, boray, borgin/borgil), fe'lning o'zgalovchi shaklini hosil qiluvchi affikslar (bormoq, borgan, borib va boshqalar). Sintaktik shakllarning tartibi: a) nokesimlik shakllari: egalik affiksi+kelishik qo'shim- chasi (bolamni, o'qiganimni); b)kesimlik shakllari: tasdiq/inkor+zamon/mayl+shaxs+son. Hamma turdagi affikslardan keyin affiks tipidagi yuklamalar qo'shiladi. Qo'shimchalarga qo'shilishidagi istisnolar: a) semantik boshqalik talabi bilan bog'liq bo'ladi; L) til hodisalarining davrlarga ko'ra o'zgarishi (tarix), dialektal farq va o'zgarish xususiyati, poetik talab bilan bog'liq bo'ladi. Misollar: Bilurlarerdi (Qutb) -bilar edilar, qihnag'aylarsiz («Bobirnoma») - qilmag'aysizlar, solurlarerdi quloq -quloq solurerdilar. Bunday tartib o'zgarishlari o'zida nozik ma'noviy farqlarni aks

$ettiradi. Shakllarda pleonazm va tejamkorlik. Bir so'zda ma'nolari bir xil yoki yaqin bo'lgan qo'shimchalarning takror- lanishi (ikki, ba'zan uch) affiksal pleonazm deyiladi. Pleonazm affikslarda bir necha ko'rinishlarga ega. Masalan. bir affiksnmg aynan o'zi yoki tashqi shakli xar xil bo'lgan - ma'nodosh affikslar takrorlanadi: takrorlangan bu affikslar a) zich, ketma-ket holda (ayimg+iz+lar) ham; b) ajralgan holda ham bo'lishi (ish+da +\ig+\m+da) mumkin. Affiksal pleonazm har xil sabablarga ko'ra yuzaga kelishi mumkin. Bir affiks o'zak bilan juda ham zichlashib, o'zakning tarkibiga singib ketadi, bunda o'zak o'z mustaqqilligidan mahrum bo'ladi, natijada so'zga shu qo'shimchaning ma'nodoshlaridan biri qo'shilishi mumkin, qo'shimcha arxaiklashib, undan keyin tildagi iste'molda bo'lgan qo'shimcha qo'shiladi (ichkariga, tashqariga, nariga, beriga, barisi kabi). Takrorlanyotgan sinonim affikslarning barchasi «tirik» bo'lsa, ular ta'kid, kuchaytirish kabi uslubiy vazifalarni o'z zimmasiga oladi (sizlar aytingizlar kabi). Boshqa tildan kirgan affikslar tushunarii va keng iste'moUi bo'lmaganda ham uning tilimizdagi ma'nodoshi qo'llanadi (yor+on+lar kabi). Qo'shimcha qo'shilishi natijasidagi tovush o'zgarishlari ham ma'nodosh affikslarning qo'shilishiga sabab bo'ladi: yarmisi, kichkinagina, unisi, anavinisi, qaysinisi, singlisi, toychoqcha kabi. Pleonazm aksariyat hollarda til evolyutsiyasi bilan bog'liq hodisadir. Bunga o'zbek tilining akademgrammatikasida ayrim izohlar berilgan: 1. Ot va sifat yasovchi — lik affiksi farqlanib, vazifasi ajralishishi (-// sifat yasaydi, -lik ot yasaydi) natijasida ular ketma-ket$

So’z shakllarida morfemalar tartibi. Pleonazm va tejamkorlik

20.09.2019

0

83.5 KB

Похожие