Sintez va sifat nazorati - Лингвистика - Рефераты

Sintez va sifat nazorati

Загружено в:

22.01.2023

Скачано:

0

Размер:

619.818359375 KB

Sintez va sifat nazorati Reja: Ranglarga ajratish va sintez qilish jarayonlari  Sifat nazorati jarayonlari  CTP texnologiyasi  Nashrlarni bosmaga tayyorlash dasturiy ta’minotlari

Ranglarga ajratish va sintez qilish jarayonlari 1. Asosiy atama va tushunchalar Ranglarga ajratish - yorug’lik filtrlari yoki tanlama yoritish manbalari yordamida aslnusxaning rangli tasvirini bir rangli va bir xil o’lchamli tasvirlarga ajratishidir. Tasvirni alohida ranglarga ajratish rangli aslnusxani yaratish bosqichida (asosan shtrixli tasvirlar uchun) rassom tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Ranglarga ajratish, shuningdek, boshqa parametrlar (masalan, harorat, namlik, atmosfera bosimi) asosida hisoblash texnikasidan foydalanib maxsus dasturiy vositalar yordamida ham amalga oshirilishi mumkin. Matbaachilikda ranglarga ajratishga misol sifatida RGB yoki Lab tizimida ifodalangan rangli tasvirlarni ikki zonali CMYK bo’yoqlariga muvoqif ranglarga ajratishni ko’rsatish mumkin. Bu tasvirlar keyinchalik bosish jarayonida birbirining ustiga tushadi va matbaa nusxasida ko’p rangli tasvir hosil qiladi. Bosish jarayonida nusxada rangli tasvirni sintez qilishda ranglarga ajratilgan bir bo’yoqli qoliplardan ma’lum aniqlikda aslnusxaning rangli tasviri hosil qilinadi. Ranglarga ajratilgan tasvir ranglarga ajratish jarayonida ko’p rangli tasvirni alohida ranglarga ajratishdan keyin nashriyot tizimi monitori ekranida yoki qattiq tashuvchida (lavsan plyonka, fotoplyonka yoki qolip materiali) olingan bir rangli tasvirdir. Rang korreksiyasi buyurtmachining, texnologik jarayonning talabalarga muvofiq yoki boshqa sabablarga ko’ra aslnusxa tasvirining rang tarkibini o’zgartirish yoki ranglarga ajratish natijasida olingan fotoqoliplarni to’g’rilash. Rang berish-aslnusxa va nusxa tasvirlarni bir xil yoritilganlik sharoitida solishtirilganda nusxada rang va ottenkalarning psixologik aniq hosil qilinishi. 2. Ranglarga ajratish texnologiyalari

Rangli tasvirlarni bosishda nazariy jihatdan qora rang kerak emas. U uchta triada bosma bo’yoqlarining (havorang, qirmizi va sariq) ustma-ust tushishida nusxada avtomatik ravishda hosil bo’lishi kerak. Bu bo’yoqlar “kulrang bo’yicha” balansga muvofiq ma’lum miqdorda olinishi hamda bosish jarayonida bo’yoqlar maksimal darajada me’yorida berilishi kerak. Biroq amaliyotda bosishda “kulrang bo’yicha” balans juda kam qiymatda buzilganda ham qog’ozda to’q jigarrang ottenka hosil bo’ladi. Shuning uchun triadaga qora bo’yoq kiritilgan. Qora bo’yoq, shuningdek, matnni bosishda ham juda zarur. “Ortiqcha” rangning paydo bo’lishi uning xususiyatlari qonuniyatlarini izlashga majbur qildi. To’rt bo’yoqli ranglarga ajratish usullari orasidagi farq fotoqolipda qora bo’yoq tasvirini yaratish usullariga bog’liq. Hozirgi vaqtda ranglarga ajratishning uchta texnologiyasi mavjud: 1) qora bo’yoq gradasiyasi bo’yicha an’anaviy ranglarga ajratish; 2) UCR (Under Color Removal) texnologiyasi 3) GCR (Gray Component Replacement) texnologiyasi Qora bo’yoq gradasiyasi bo’yicha an’anaviy ranglarga ajratish. Bu texnologiyada qora rang eng to’q joylarda triada ranglari ustiga beriladi. Uning asosiy noqulayligi shundaki, nusxaning eng to’q joylarida bo’yoqning eng maksimal darajasi 400% gacha, ya’ni har bir rang uchun 100% gacha etish mumkin. Natijada bosish jarayonida har bir qog’oz varag’ini yaxshilab quritish yoki bo’yoqning boshqa nusxaga yuqishini oldini oluvchi kukindan foydalanishi zarurati yuzaga keladi. UCR texnologiyasi texnik adabiyotlarda qora bo’yoq ostidan chiqarib tashlash texnologiyasi sifatida ma’lum. Bu texnologiyaning bitta mohiyati shundaki, ranglarga ajratilgan fotoqoliplar (bosma qoliplar) tayyorlashda rangli aslnusxaning bitta elementida mavjud bo’lgan uchta triada bo’yoqlari ekvivalent miqdordagi qora bo’yoq bilan almashtiriladi. Rangli, ayniqsa to’q tasvirlarni bosishda tasvirning eng to’q joylarida muammolar yuzaga keladi, shuning uchun qora bo’yoq surtiladigan joylarda triada

bo’yoqlari (CMY) miqdorini kamaytirish va shu orqali bo’yoqlarning umumuy miqdorini kamaytirishi kerak. Shuning uchun bu uslub “qora bo’yoq ostidan chiqarib tashlash” nomini olgan. Bu texnologiyadan foydalaganda teng miqdoridagi triada bo’yoqlaridan tashkil topuvchi barcha tuslar (neytral, axromatik tuslar) kulrang bo’yicha balansga juda sezgir bo’ladi va bosish jarayonida uni diqqat bilan kuzatish kerak. Shuning uchun UCR texnologiyasi ranglarga ajratishda asosan to’q ranglarga nisbatan qo’llaniladi va boshqa ottenkalarga ta’sir o’tkazmaydi. GCR texnologiyasi. Yuqori tezlikli ko’p bo’yoqli varaqli va rulonli bosma bo’yoqning boshqa nusxalarga yuqishi va qurishi muammosini keltirib chiqaradi. Bu muammoning maqsadga muvofiq va tejamkor hal qilinishi rangli tasvirlarni repraduksiyalashda rangli bosma bo’yoqlarini minimallashtirish va ularni ekvivalent miqdordagi qora bo’yoq bilan almashtirish orqali hal qilinishi mumkin. Qora bo’yoq bilan almashtirishi uchta rangli bo’yoq ustma-ust tushgan joylarda amalga oshiriladi. “Skeletli qora” bo’yicha an’anaviy rang sintezida nusxada barcha rang ottenkalari, shuningdek, kulrang va qora tuslar ma’lum miqdorda qora bo’yoq qo’shilgan holda uchta rangli bo’yoqlardan hosil bo’ladi. Qoraga bir yoki maksimal ikkita rangli bo’yoq qo’shilib olingan ranglarga ega nusxada rangli tasvirni sintez qilish ingliz tilidagi texnik adabiyotlarda GCR (Gray Component Replacement) atamasi bilan qo’lllaniladi. GCR texnologiyasinig mohiyati shunga asoslanadiki, qora tarkibiy qism, toza ranglardan tashqari, rangli tasvirning barcha ottenkalarda mavjud bo’ladi. GCR texnologiyasida ottenkalar uch yoki undan kam miqdordagi bo’yoqlar bilan hosil qilinadi, ulardan bunday usulda bo’yoqning maksimal darajasi 300% dan oshmaydi. Amadiyotda to’liq yoki maksimal GCR uslubi qo’llanilmaydi. Uchta bo’yoq – ikkita rangli va qora bo’yoqqa, baribir ozgina to’rtinchi rang qo’shiladi. Bu yuqori sifatli tasvir olish uchun yetarli hisoblanadi. Bu uslub kamroq, odatda, tasvirning to’q joylarida va qora rangida to’yinganlik talab

qilinadigan holatlarda qo’llaniladi. Usulubning bunday ko’rinishi UCA (Under Color Addition) nomini olgan. Zamonaviy kompyuterli nashriyot tizimlarining dasturiy vositalari GCR texnologiyasining turli variatlarini tanlash yoki qora bo’yoqli generasiya qilishning o’ziga xos variantini yaratish imkonini beradi. GCR texnologiyasi va rangli bo’yoqlarni minimallashtirish bosish jarayonida matbaa nusxasida rangli tasvirni avtotip sintez qilish uslubi bo’lib, unda axromatik (kulrang) tarkibiy qismga ega barcha tuslar (oqdan qoragacha) bir, ikki yoki uchta rangni triada bo’yog’ini minimal miqdorda qo’shish yo’li bilan qora bo’yoqda sintez qilinadi. Rangli ottenkalarda kulrang takkibiy qismini qora bo’yoq bilan yuz foiz almashtirishning bir qator sabablariga ko’ra iloji yo’q. Bu sabablar quyidagilar bo’lishi mumkin: turli navli bosma qog’ozlarida ekvivalent almashtirish yo’li bilan alohida ranglarni hosil qilishning murakkabligi, bosishda bo’yoqlarning yutilishi ketma-ketligidagi farq, bir bo’yoqli, to’rt bo’yoqli (“nam bo’yicha” bosish), 2+2 (ikki bo’yoqli uskunalarda bosish) bosish variatlarini orasidagi farq. Ta’kidlash joizki, rangli bo’yoqlarni minimallashtirish texnologiyasini barcha aslnusxalarga nisbatan qo’llab bo’lmaydi. Uni qo’llashdan asosiy maqsad - bosish jarayonini yengillashtirish, ayniqsa, to’rt, besh bo’yoqli varaqli va rulonli bosmani qulaylashtirish. Bunda navbatdagi bo’yoq nam bo’yoq ustiga tushgani tufayli (“nam bo’yicha” bosish) bo’yoqning boshqa nusxalarga yuqishi kuzatiladi, natijada nusxalarning sifati yomonlashadi hamda bosish tezligini majburiy pasaytirish zarurati tufayli uskunaning unumdorligi pasayadi. Amaliyot shuni ko’rsatadiki, bosishda bo’yoqning boshqa nusxalariga yuqishi barcha tasvirlar uchun ham kuzatilavermaydi. Bo’yoqning boshqa nusxalarga yuqili bir qator omillarga bog’liq holda yuzaga keladi: - nusxadagi tasvirning tusi va rangdorligiga bog’liq holda; - triada bo’yoqlari va ularga qo’shiladigan qo’shimchalarga bog’liq holda; - bosish tezligiga bog’liq holda;

- qo’llaniladigan qog’oz turiga bog’liq holda; - quritish qurilmasiga bog’liq holda. Bo’yoqning boshqa nusxalarga yuqishi texnologik tartibining buzilishi, bosma uskunalarining holati kabi omillarga ham bog’liq. Me’yorlashtirilgan bosma jarayonida bu omillardan ikkitasini ajratib ko’rsatish mumkin: 1. Aslnusxadagi tasvirning tusi va rangliligi; 2. “Nam bo’yicha” bosishda ishlatiladigan bosma qog’ozining turi. Bo’rlangan qog’ozlarda “nam bo’yicha” qora, jigarrang tusli maydonlar ko’p bo’lgan tasvirlarni bosishda fotoqolip an’anaviy ranglarga ajratish texnologiyasi bo’yicha tayyorlangan bo’lsa, bo’yoqning boshqa nusxaga yuqishi kuzatiladi. Chunki an’anaviy ranglarga ajratish texnologisida qora, kulrang va to’q angli tuslar 70% gacha qora bo’yoq qo’shilgan holda uchta rangli bo’yoqning ustma-ust tushishidan hosil bo’ladi. Shu tufayli nusxadagi tasvirning ba’zi joylarida umumiy bo’yoq qatlamining qalinligi 4 mkm gacha yetadi. Bunda to’rt bo’yoqli nusxaning to’q joylarida bosiluvchi elementlarning nisbiy maydoni yig’indisi 350-360% ga yetadi, ya’ni uchta rangli bo’yoq 95% dan va qora 70% gacha. Ana shundan bo’yoqning boshqa nusxaga yuqishi, bosish tezligining pasayishi, “kulrang bo’yicha” balansning buzilishi, bosma sifatining yomonlashuvi va bosma uskunasining past unumdorligi kabi muammolar yuzaga keladi. Rangli bo’yoqlarni minimallashtiish texnologiyasini joriy qilishning boshlang’ich bosqichida nusxadagi rangli bo’yoqlar miqdorini qanday bo’lishi muhim hisoblanadi. Hal qilinadigan vazifalardan kelib chiqqan holda rangli bo’yoqlarni 30-60% kamaytirish yuqori baholanadi. Rangli bo’yoqlarni minimallashtirish texnolo-giyasining afzallik tomonlari, xususan, bo’yoqning boshqa nusxadagi yuqishining kamayishi, kulrang tuslarning rang bo’yicha barqarorlashuvi, bo’yoq sarfining kamayishi to’q joylardagi rangli bo’yoq miqdori kamayishi barobarida yaqqolroq namoyon bo’lib boradi. UGRA tadqiqotlariga ko’ra, kamaytirilgandan keyin rangli bo’yoqlarning miqdoi 25-40% dan kam

bo’lmasligi kerak: bo’rlangan qog’ozlarda past chegaraga intilish, tabiiy (bo’rlanmagan) qog’ozlarda esa yurori chegaraviy qiymatga intilish kerak. Gazeta qohozida bu miqdor 50% dan kam bo’lmasligi kerak. Rangli bo’yoqlarni minimallashtirish texnologiyasi bir qator iqtisodiy va texnologik afzalliklarga ega. Quyida ulardan ba’zilari sanab o’tilgan. Rangli bo’yoqlarning minimallashtirish texnologiyasining iqtisodiy afzalliklari: - rangli bo’yoq sarfining kamayishi (30% gacha); - qolip moslash tezlashadi, qog’oz chiqindisi kamayadi (rangning to’yinganligiga va “kulrang bo’yicha” balansga tezroq erishiladi); - nusxadagi bo’yoq miqdorining kamayishi tufayli quritish energisi harajatlari kamayadi. Rangli bo’yoqlarning minimallashtirish texnologiyasining texnologik afzalliklari: - rangli nusxalarning ko’pchiligida rangli bo’yoqlarning katta qismi qora bo’yoq bilan almashgani tufayli nuqtalar o’lchamining o’zgarishi rang sifatiga katta ta’sir o’tkazmaydi; - odatiy texnologiyada bo’yoq qatlamlarining umumiy qalinligi 4 mkm bo’lsa, ya’ni texnologiyada 3 mkm dan oshmaydi. Shu tufayli bo’yoqning boshqa nusxaga yuqish ehtimoli kam; - kulrang tuslarning neytaralligi saqlab qolinadi, chunki neytallik asosan qora bo’yoq bilan hosil qilingan (kulrang tus bo’yicha balansning barqarorligi); - to’rtta bo’yoqda hosil qilinadigan jigarrang tuslar uchun xos bo’lgan muar kamayadi, chunki kulrang ottenkalar ikkita rangli va bitta qora bo’yoqdan hosil bo’ladi; - tor zonali spektral tavsifnomalarga ega bosma bo’yoqlardan foydalanilgani tufayli rang qamrovi keng bo’ladi; - adadda tasvir rang tusining barqarorligi;

- metamerizm (nusxa turli yorug’lik manbalarida yoritilganda ko’rinishidagi farqlar) effektining minimumga kelishi, chunki qora bo’yoq metamerizm xodisasiga uchramaydi; - bosish jarayonida bo’yoqlarni moslashtirish muammolari kamayadi, chunki qora bo’yoq ustunlik qilgani uchun tasvir sohalari va konturlarni berkitadi, konturlar va alohida shtrixlar ham faqat qora bo’yoq bilan hosil qilinadi; - ko’p bo’yoqli bosish jarayonida bo’yoqning o’tishi (“ushlab qolishi”) muammosi kamayadi, chunki to’q tuslarni sintez qilishda rangli bo’yoqlarning umumiy miqdori juda kam; - nusxadagi bo’yoq miqdori kam bo’lganligi tufayli yupqaroq qog’ozlardan foydalanishi imkoniyati yaratiladi; - rangli nazorat qilish va boshqarish qulayroq, chunki rang odatda ikkita rangli bo’yoq va qora bo’yoqdan hosil qilinadi. 3. Rangli bo’yoqlarning minimallashtirish texnologiyasini o’zlashtirish uslublari Rangli bo’yoqlarning minimallashtirish texnologiyasini to’g’ri o’zlashtirish uchun ranglarga ajratilgan rastrlardan fotoqoliplarni yozishni oq-qora yarimtusli aslnusxani yozishdan boshlash kerak. Dasturlashtirish rangli tasvirlarni yozishdagi singari amalga oshiriladi. Gradasion sozlashdan keyin rang korreksiyasi o’ringa yorug’, yarim tusli, to’q va juda to’q joylarda kulrang bo’yicha balans tekshiriladi. Rangli bo’yoqni chiqarib tashlashning turli foizlarini qo’llab an’anaviy bosish texnologiyasi uchun (sariq, qirmizi, havorang, qora) fotoqoliplar yoziladi. Aslnusxa tasviri bilan birgalikda kulrang yarimtusli shkala ham yoziladi. Fotoqoliplarga tasvir yozilgandan keyin montaj stolida turli texnologiyalarda yozilgan fotoqoliplar to’plami tahlil qilinadi. Sinov nusxalarini olish yoki svetoproba tayyorlash adad ishlari uchun ham bajarilishi kerak. Sinov nusxasi sifatini nazorat qilish va baholash nazorat shkalalari bo’yicha nazorat qilishchiqarib tashlanishi kerak, bu uslubiy jihatdan muhim hisoblanadi.

Olingan sinov nusxalari (svetoproba) ni barcha ishtirokchilari, rangli bo’yoqlarni minimallashtirish texnologiyasini o’zlashtirilayotgan ijrosi va ishlab chiqarish rahbarlari tahlil qiladilar. Sinov nusxalarini tahlil qilish va baholash aslnusxa va reproduktsiya tasvirini rastrli fotoqoliplar tahlili bilan taqqoslab amalga oshiriladi. Rangli bo’yoqlarni minimallashtirish parametrlarini aniqlash va kiritish rangli bo’yoqlarni minimallashtirish texnologiyasini dasturlashtirishning mohyatini bildiradi. Rangli bo’yoqlarni minimallashtirishning parametrlari quyidagilar: A. Ayirib tashlash darajasi. Bu rastr elementlari nisbiy maydoni foizida ifodalangan havorang bo’yoqning diapozitivdagi miqdoridir. Bu daraja 5-95% intervalda bo’lishi mumkin. Quyi chegara - bu rangli bo’yoqlarni to’liq ajratib tashlash, ya’ni rangli bo’yoqlarning minimallashtirish 100%, yuqori chegara esa fotoqoliplarni an’anaviy yozish texnologiyasi, ya’ni rangli bo’yoqlarni minimallashtirish qo’llanmagan variat. Amaliyot shuni ko’rsatadiki rangli bo’yoqlarni minimallashtirishning 15-25% dan kam bo’lishi ratsional emas, chunki begona konturlarning paydo bo’lishi, tasvir hajmini yo’qotib, tekislashib qolishi, qontrasti va yorqinligining pasayishi kuzatiladi. Faqat qora bo’yoq bilan bosilishi mumkin bo’lgan tasvirning to’q joylarida minimal miqdorda uchta rangli bo’yoqning mavjud bo’lishi tasvirga to’yinganlik, yaltiroqlik, yumshoqlik beradi. Shuni ham ta’kidlash joizki, ayirib tashlash darajasi qancha kam bo’lsa, tasvirning rang qora bo’yoqqa uchta rangli bo’yoq qo’shib hosil qilinadigan joylaridagi rang tusi oldindan aytib bo’lmaydigan bo’lib qoladi. B. Rangli bo’yoqlar miqdori kamaytiriladigan ranglilik. Bu rangli bo’yoqlarning minimallashtirish texnologiyasi qo’llanganda rang qora bo’yoqqa ma’lum minimal miqdordagi uchta rangli bo’yoqlarni qo’shib hosil qilinadigan tasvir maydonlarining rang tusidir. C. Qora bo’yoq bilan uchta rangli bo’yoqli kompensasiya qilish.

Bu qora bo’yoqning shunday miqdoriki, u rang tusi va tasvir kontrastini buzmagan holda uchta rangli bo’yoqning ma’lum miqdorini almashtirish kerak. Qora bo’yoqning bu miqdori yarim tus va to’q joylar uchun havorang bo’yoq miqdoriga teng. Agar ayirib tashlash ko’proq bo’lsa va havorang bo’yoq 50% dan kamroq qolsa, almashtiriladigan qora bo’yoq miqdori kamaytirilgan havorang bo’yoq miqdori 75% yoki kamrog’ini tashkil qiladi. Shunga muvofiq rang va kontrastni yo’qotmagan holda uchta rangli bo’yoqni almashtiradigan qora bo’yoqning ekvivalent miqdori turli gradasiya darajalarida turlicha bo’ladi. Bu qora bo’yoq diapozitivining gradasion tavsifnomasini aniqlaydi. Qora bo’yoq diapozitivining gradasiya tavsifnomasi foydalanilayotgan qora bo’yoq-ning intensivligiga, qog’ozning sifatiga va bo’yoqlarning yuritishni ketma-ketligiga, bu ketma-ketlikdagi qora bo’yoqning o’rniga va boshqalarga bog’liq. Rangli bo’yoqlarni minimallashtirish texnologiyasi qo’llanilganda qora bo’yoqning ekvivalent miqdori qora bo’yoqdan foydalanib bosilgan rang qamrovi shkalalari yordamida tezkor aniqlanishi mumkin. D. Qora bo’yoqninggradasion tavsifnomasi. Rangli bo’yoqlarni minimallashtirish texnologiyasida qora bo’yoq yetakchi vazifani bajaradi. Agar an’anaviy to’rt bo’yoqli bosma texnologiyasida u konturli, “skeletli” hisoblansa, rangli bo’yoqlarning minimallashtirishda u “uzun” hisodlanadi. An’anaviy to’rt bo’yoqli bosma texnologiyasi bilan hosil qilingan tasvirning tuzilmasida qora bo’yoq tasvir hosil qilmaydi. U faqat mayda detallarni aniqlash-tiradi, kontrastni oshiradi. Rangli bo’yoqlarning minimallashtirish texnlogiyasida qora bo’yoq tasvirning tuzilmasini hosil qiladi, rangli bo’yoqlar esa uni faqat bo’yaydi, rangli fonli maydonlarni hosil qilidi. Qora bo’yoqning gradatsion tavsifnomasi egri chiziqning shakli, diapozitivdagi rastrli elementlar minimal va nisbiy maydoni qiymatlari bilan aniqlanadi. 4. Ranglarga ajratish va bosishning yangi texnologiyalari

Matbaa xizmatlari bozorida raqobatning kuchayishi tufayli matbaachilarni yuqori sifatli, ko’p rangli, kichik va o’rta adadli mahsulotlar bozori qiziqtirmoqda. Bular qo’shimcha bo’yoq va laklar bilan bosilgan rangli varaqalar va kataloglar, etiketka va o’rash-qadoqlash mahsulotoari va boshqalar bo’lishi mumkin. Bu mahsulotlar birligidan qo’proq foyda olish mumkin bo’lgan sektor hisoblanadi. Yangi texnologiya va ko’p bo’yoqli bosma uskunalaridan foydalanish raqobatda muvoffaqiyat keltirishi mumkin. Hi-Fi Color, CMYK+ Pantone, CMYK+ Pantone + lak va ranglarga ajritishda stoxastik rastrlash ranglaga ajratish va bosishning yangi texnologiyalari qatorida kiritish mumkin. Hi-Fi Color (geksaxrom, CMKY+RG, kulrang). Nusxadagi rangni hosil qilishda rang qamrovini kengaytirish uchun CMYK tirada bo’yoqlariga qo’shimcha ravishda bir, ikki yoki undan ko’proq bo’yoqlarda qo’shimcha ravishda bir, ikki yoki undan qo’proq bo’yoqlardan foydalanish yordamida ko’p rangli tasvirlarni ranglarga ajratish va bosishning yangi texnologiyasi ishlab chiqilgan. Odatda, bu texnologiyada additiv RGB tizimining bir, ikki yoki uchta bo’yog’idan foydaniladi, shuningdek, boshqa bo’yoqlarni, masalan, olovrang yoki binafsha rang bo’yoqlarini ham qo’llash mumkin. Qo’shimcha bo’yoqlarning miqdori va rang tusi qayta tiklanadigan aslnusxaning yetakchi rang tarkibi bilan aniqlanadi. Hi-Fi Color - bosma uslubi bo’lib, unda CMYK standart triada bo’yoqlaridan tashqari nusxada tasvirning alohida rang yoki tuslariga maksimal to’yinganlik berish maqsadida qo’shimcha bo’yoqlardan foydalaniladi. Bundan tashqari, Hi-Fi Color texnologiyasi bo’yicha ranglarga ajratish va bosishda uchta triada bo’yoq CMY ga qo’shimcha istalgan bo’yoq va laklarni tanlash mumkin. Tanlov qanday ta’sirni kuchaytirish maqsad qilinganligiga bog’liq. CMYK + Pantone (aralash va maxsus bo’yoqlar, laklar) – bosma uslubi bo’lib, unda odatiy CMYK bo’yoqlaridan tashqari, nusxaga yanada rangdorlik

berish, nusxadagi tasvirning alohida maydonlarini bo’yoq bilan ajratish yoki ularga maxsus xossalar berish maqsadida, qo’shimcha aralash va maxsus bo’yoq hamda laklardan foydalaniladi. Yorqin, effektli, jozibador, noodatiy, ajratib tiruvchi xususiyatlar Hi-Fi Color va CMYK + Pantone texnologiyalaridan foydalanib bosilgan matbaa mahsulotlariga xos hisoblanadi. Hi-Fi Color va CMYK+ Pantone texnologiyalarini qo’llash Hi-Fi Color va CMYK+ Pantone texnologiyalarini qo’llash uchun bosma seksiyalarining soni bosma bo’yoqlarining soniga muvofiq bo’lgan, ya’ni besh yoki olti bo’yoqli bosma uskunalari kerak. Bunda ko’p bo’yoqli nusxa uskunada bitta progonda bosiladi. Nega faqat varaqli bosma uskunalari haqida gapirayapmiz? Javob aniq: buyurta adadlari kam, sifatiga qo’yiladigan talab yuqori, adadni tez va rentabilli qilib tayyorlashga kerak. Buni faqat kichik va o’rta o’lchamdagi varaqli ofset bosma uskunalari ta’minlay oladi. Hi-Fi Color, CMYK + Pantone texnologiyalari bosishni bosma seksiyalari soni kam (1,2 yoki 4 ta seksiya) bo’lgan uskunalarda ham amalga oshirish mumkin. Bu bosma sifatining pasayishiga va nusxaning bir nega progonda bosilishi tufayli boshqa muammolarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Ya’ni nushalarni joylashtirish uchun qo’shimcha maydonlar, qo’shimcha vaqt sarflab oraliq bosqichlarda nusxalarni quritish talab qilinadi. Bundan tashqari, nusxadagi rang sintezini faqat so’nggi bo’yoq yuritilgandan keyingina vizual va qurilmalarda nazorat qilish imkoniyati paydo bo’ladi. Lekin Hi-Fi Color texnologiyasida bosishda 1-2-4 bo’yoqli uskunalardan foydalanilganda adadni bosish vaqti judacho’ziladi (oraliq quritish uchun vaqt talab qilinadi), shuningdek bo’yoq uzatishga tezkor to’g’rilash kiritishning iloji yo’q. Shuni ham ta’kidlash joizki, to’rt bo’yoqli bosma uskunalarida CMYK+ Pantone texnologiyasini qo’llash amaliyoti juda keng tarqalgan. Buning noqulay tomoni shundaki,adadni bosish vaqti cho’zilib ketadi (nusxalarni oraliq quritish va

birinchi progondan so’ng ularni joylashtirish uchun qo’shimcha maydon talab qilinadi). Bunda bosma sifati sezilarli darajada pasaymaydi, chunki Hi-Fi Pantone bo’yoqlari va lak nusxadagi tasvirning rang sintezida ishtirok etmaydi, balki uning rang gammasini to’ldiradi. Rastrlash va ranglarga ajratishning zamonaviy ko’p bo’yoqli texnologiyalari stoxastik rastrlash texnologiyasining yaratilishiga va me’yorlashtirilishiga zamin yaratdi. Nusxadagi rang uch va undan ko’proq bo’yoq bilan hosil qilinsa sifatining pastligi yoki yaroqsizligini anglatadi. Biroq muar oxirgi vaqtlarda matbaada aslnusxa sifatida ko’p ishlatilayotgan rastrli nusxalarni skanerlashda (rastrlashda) ham yuzaga kelishi mumkin. 5. Tasvirlar sintezi Bosishgacha bo’lgan jarayonda sintez turlari. Repraduksion tizimda ham yakuniy tasvirlarni olish usullarini biror universal klassifikasiyaga kiritish ancha murakkab. Shu bilan birga bu sohada rivojlanish dinamikasi oxirgi o’n yillik ichida shunday darajaga etdiki, biror mutaxasis tomonidan belgilangan reglamentga mos kelmaydigan tasvir ifodalashning yangi texnalogiyalari yuzaga kelmoqda. Keng amaliyotda qo’llaniladigan rasmli usul va qurilmalarning nomlari kam axborotli va shartli xisoblanadi, ular nafaqat foydalanishga qulayligi bilan ajraladi, balki tor mutaxasislik va reklama soxasi jargonlarida ham turli nomlarga xam ega bo’ladi. Masalan nisbatan sig’imli “raqamli svetoproba” nomli ham tasvirning vazifasini, ham uni olish manbaini, ya’ni kodlangan sonli massivni bildiradi. Biroq ishlatiladigan fizik jarayon va material, olinadigan tasvirning tuzilish va shu kabilar bilan bog’liq muhim jihatlar kadr ortida qolib ketadi. Va aksincha, analogli svetoprobalar tushunchasi ostida texnikada umum qabul qilingan ma’no analogli elektr signalni bildiradi. Axborotning boshlang’ich manbai sifatida ranglarga ajratilgan fotoqolip jarayon mohiyatini tushuntirishdan sal yiroq bo’lishi mumkin. Shuning uchun klasifikasiyadan ko’ra uning asosiga qo’yilgan alomatlar turi majburiy va birlamchi hisoblanadi. Bu alomatlar alohida guruhlarga biriktirilishi

mumkin. Masalan quydagi ko’rsatkichlar bo’ycha: tasvirning sanoat (ishlab chiqarish) vazifasi; foydalaniladigan fizik yoki fizik kimyoviy jarayon; qo’laniladigan material; boshlang’ich axborot mabai va b. Rasmlarni bosmaga tayyorlash jarayonida olinadigan oraliq tasvirlar o’zining vazifasi bo’yicha quydagicha bo’lishi mumkin: bosma qolip; fotoqolip; svetoproba yoki korrektura nusxasi; videoproba; reproduksiyalanadigan aslnusxa-maket va b. Qolip olish manbai bo’lib anologli yoki raqamli ko’rinishida ifodalangan tasvirning elektr signallari xizmat qiladigan holatlarni ko’rib chiqamiz. Raqamli bosmaning ba’zi usullarida (Computer-to-Print) yashirin elektrografik tasvir adadining har bir nushasi uchun olinadi. Elektr signallar yordamida adad qoliplarni olish zamonaviy talqinda komyuter-qolip (Ctp) texnalogiyasiga taalluqli. Ko’p hollarda bu kompyuterli bosmagacha bo’lgan texnologiyalarning rivojlanishiga qadar mavjud bo’lgan. Sintezning bu ko’rinishlariga o’xshash holda korrektura nusxalari, svetoproba ham fotoqoliplardan, ham tasvirning elektr signallaridan foydalanib olinishi mumkin. Bosishgacha bolgan jarayon natijasida olinadigan tasvir o’zining tuzilishi bo’yicha yarimtusli, rastrli, shtrixli mumkin. Yarim tusli fotoqoliplar an’anaviy usulda chuqur bosma qolipi tayyorlash uchun yo’naltirilgan reproduksion bosqichning yakuniy maxsuloti hisoblanaldi. Bir qator svetoproba usullarida olinadigan yaqqol ifodalangan rastrli tizimiga ega bo’lmagan tasvirlar ham moxiyati bo’ycha yarim tusli hisoblanadi. Bir bo’yoqli va rangli bosma fotoqoliplari va bosma qoliplaridagi aksariyat tasvirlar, shuningdek, svetoprobadagi tasvirlar rastrli hisoblanadi, yani ularda gradasiyani avtotip prinsipda uzatish prinsipidan foydalaniladi. Shtrixli toifaga matn, chizma va boshqa binar tasvirgalarga ega fotoqolip, bosma qolip va korrektura nusxalari kiritiladi.

Tasvirlarni bosishgacha bo’lgan jarayonda sintez qilish texnologiyasining muhim farqlanuvchi alomati nusxa olinadigan materialga fizik ta’sir ko’rsatish xarakterida o’zifodasini topadi. U “kontaktli” va “kontaktsiz” (NIP-Non Impact Printihg) bo’lishi mumkin. Bu ma’noda quydagilar ham farqlanadi: - elektro-mexanik va lazerli gravyuralash; - fotografik yozish; - elektrografik, elektrofotografik va oqimli-tomchili tasvir yozish, issiqlik yordamida tasvir kochirish va b. Elektron-mexanik gravyuralash. Elektron-mexanik gravyuralash elektron magnitli rekorder prinsipidan foydalaniladi. Videosignal toki o’tuvchi solenoid markazi tig’ hisoblanadi. Signal bilan boshqariladigan ilgarilama-qayta harakat tig’ning qolip materialiga kirish darajasini ifodalaydi. Sodda variantda tasvir o’zgaruvchan kenglikka ega ariqchalar ko’rinishida bo’ladi. Agar videosignal tokiga amplitudasi davriy ravishda tig’ning qolip materialidan chiqishini ta’minlovchi impulslar qo’shilsa, tasvir nuqtali rastrli tuzilishiga ega bo’ladi. 50-70 yillarda gravyuralash nafaqat yuqori va chuqur bosma uchun, balki ofset bosma uchun ham qo’llanilgan. Bu holda shaffof plastmassa yuzasidan tig’ yordamida bo’yoq qatlamini ko’chirib tashlash orqali diapozitiv olingan. R.Xell firmasining Vario Klishograf K181 uskunasi shu davrning elektron gravyuralash uskunasi hisoblangan. Unda ranglarga ajratilgan klishelar keng diapazondagi rastr linaturalarida olingan. Shtrixli klishelar uchun gravyualanadigan chiziqlar chastotasi 18 lin/mm gacha yetgan. Lekin bu vaqtga kelib bosishgacha bo’lgan jarayonlar sohasida rivojlanish rasmli qoliplarni gravyuralash yo’nalishida ketmadi. Elektron-mexanik gravyuralash asosan chuqur bosmada saqlanib qoldi. Chunki qolip silinrlarini an’anaviy bilvosita usulda (fotoreproduksion bochqichdan foydalanib) tayyorlash nisbatan murakkabligi va qimmatligi bilan ajralib turar edi. Biroq yuqori va ofset bosmada bu bilvosita

usullar tomonidan siqib chiqarildi. Qoliplarni to’g’ridan-to’g’ri tayyorlash, shunga qaramasdan, dolzarbligini saqlab qoldi va doim katta qiziqish uyg’otar edi. Bugungi kunda bu narsa “kompyuter-bosma qolip” konsepsiyasida o’z aksini topdi. Gravyuralashning keng amaliyotdan ketishiga uning past unimdorligi hamda gravyuralangan rasmli qoliplarni matnlar bilan uyg’unlashtirishdagi noqulayliklar sabab bo’lgan. Chuqur bosma silindrlarini gravyuralash. Gravyuralash unimdorligini oshirish muammosi Gelio Klishogrof K 200/201 da sakkizta o’yuvchi boshchalarni parallel qo’llash orqali hal qilingan. Ularning har biri nashr sahifasiga mos keluvchichegarada qolip silindrini o’yadi. Olinadigan qolipning relefi, an’anaviy chuqur bosma qolipidan farqli ravishda nafaqat bosiluvchi elementlarning o’zgaruvchichuqurligi bilan, balki gravyuralash jarayonining o’ziga xosligi tufayli ular maydonning o’zgarishi bilan ham tasvirlanadi. Bu chuqur avtotopiya qolipga mos keladi. Chuqur bosma usuliga azaldan mayda detallarni hosil qilish geometrik aniqligining pastligi xos hisoblanadi. Chunki bosiluvchi elementlarning o’lchami nisbatan katta va ular orasida rakel-pichoq uchun tayanch vazifasini bajaruvchi ajratib turuvchilar mavjud. Shuning uchun bu yerda chizilishi nisbatan sodda bo’lgan shriftlar garniturasi qo’llaniladi. Silindrlarni gravyuralash tizimining birinchi bosqichida maxsus o’yuvchi modul ishlatigan. Uning optik boshchalari yelimlangan shaffof negativ ranglarga ajratilgan yarim tusli tasvirlarni aslnusxa-maketlarnining signallalarini xosil qilgan. Bunday aslnusxa-maketlarini qo’lda tayyorlash og’ir mehnatini va undagi sifat yo’qotilishlarini bartaraf qilish maqsadida 70-yillarning oxirida R.Xell firmasi rangli matli-rasmli betlarni raqamli sahifalash tizimi – HDP (Helio Data Processing) ni ishlab chiqdi. U o’z moxiyati bo’yichashunday vazifani bajaruvchi birinchi kompyuter tizimi edi. Tasvirlarni kiritish va umumiy funksional qayta ishlashlar uchun o’quvchi seksiyalar va matbaa ESK bloklaridan foydalingan, matnli fayllar esa raqamli fotanabor tizimidan kelgan. Nashriyot maketi talablariga

muvofiq sahifalash va murakkab elektron retush qilishi interaktiv grafik dialog vositalari bilan jixozlangan kompyuter ish joyida amalga oshirilagan. Lazerli gravyuralash (o’yish). Avvaldan avtomatlashtirilgan sahifalashni ko’zlab yurgan “Krosfild” firmasi (Angliya) o’zining chuqur bosma silindrlarini tayyorlash tizimini yaratdi. Uning Lasergravure texnologiyasi videosignaldan modullanadigan kuchli lazer nurlanishini, silindrning oldindan bir xil chuqurliklarga yedirilgan yacheykalarini to’ldirib turuvchi epoksid mumini haydashni nazarda tutar edi. Adadga chidamlilikni oshirish uchun silindrning shunday usulda gravyuralangan yuzasiga metall qoplanishi mumkin edi. Lazerli gravyuralash deyilganda nusxa materialiga mexanik emas, balki lazer elektromagnit nurlanishi issiqliq ta’siri nazarda tutiladi. Bunday usulda yuqori va chuqur bosmaning relefli metall qoliplarini tayyorlash unumdorligi past va erishiladigan sifat nuqtai nazardan samarasiz. Bir qator harakatlarga qaramasdan u rangli bosmada amaliy qo’llanilisho’rnini topmadi. Bosma qoliplarini to’g’ridanto’g’ri tayyorlash uchun lazer nurlanishini qo’llash maxsus texnologiyalar ishlab chiqish, shuningdek, maxsus material va nusxa ko’chiruvchi qatlamlar yaratish bilan bog’liq. Nusxa ko’chiruvchi qatlamlar kumushsiz toifaga taalluqli bo’lishi yoki o’zining tarkibida kumush tuzlarini jamlagan holda sezgirligi bo’yicha fototexnik plyonkalarga yaqin bo’lishi mumkin. Bu holda ko’plab chiqarish qurilmalari ham foto, ham bosma qoliplar tayyorlovchi universal qurilmalarga aylanadi. “Kompyuter – ofset plastina” texnologiyasi turli variantlarida videosignaldan modullanadigan lazer nurlanishining yoki boshqa manbaning qolip materialiga ta’siri yakuniy natijasi bo’yoq qabul qiladigan bosiluvchi va qabul qilmaydigan oraliq tasvirni olish hisblanadi. Bunda issiqlik ta’siri plastina materiali qatlamlaridan birining yo’qotilishiga olib keladi yoki yuza fizik xususiyatlarining tanlab o’zgartirilishiga sabab bo’ladi. “Kompyuter – fleksografiya relefli qolipi” texnologiyasida keng ravishda ikki bosqichli jarayondan foydalaniladi. Fotoqolip tayyorlash uchun muqobil bo’lgan

uning birinchi bosqichida tasvir signali bilan boshqariladigan lazer nurlanishi qolipning yordamchi qatlamida niqob kuydiradi. Keyin (niqob orqali) fotopolimerni modullanmaydigan UB nurlanish an’anaviy usulda rastrlangan plyonkali negativni nusxa ko’chirish ramasida eksponirlashga nisbatan qolipda bosiluvchi va oraliq elementlarning aniqroq relefini olish imkonini yaratadi. Raqamli bosma. Kompyuterli nashriyot tizimi ishining natijasi sahifalarning sonli obrazi, bir qator hollarda esa ko’p sahifali bosma varag’ining sonli obrazi hisoblanadi. Bunday faylda mavjud bo’lgan axborot turli aslnusxalarni qayta ishlash optimal sifatiga erishishda to’liq hisoblanadi. Kompyuter – nusxa tizimlarida yoki “raqamli bosma” tizimlarida matbaa jarayonini to’liq avtomatlashtirish imkoniyati yaratiladi. Bunday tizimlarda nashrni ifodalovchi ma’lumotlar oqimi kiritiladi, chiqishda esa hech qanday oraliq operasiyalarsiz nusxalar, bir qator hollarda esa buklangan va broshyuralangan bosma mahsulotlar olinadi. Ba’zi raqamli bosma uskunalari odatdagilardan shunisi bilan farq qiladiki, ularda yuqorida bayon qilib o’tilgan bosma qoliplarini tayyorlash“kompyuter – qolip” tizimi mavjud bo’ladi. Ko’plab bunday tizimlarda oraliq bosuvchi yuza bo’lishiga qaramasdan, bosma qolipi tushunchasi mavjud bo’lmaydi. Bunday oraliq yuza kelayotgan axborotni har bir nusxa uchun alohida aks ettiradi va keyin esa qog’oz, bo’yoq, toner yoki ofset silindri bilan kontaktga kiradi. Tasvirlarni elektrofotografik prinsipda qayd qiladigan raqamli bosma tizimlari yorug’likka sezgir silindri ana shunday yuzaga ega bo’ladi. Bo’yovchini tasmadan issiqlik yordamida ko’chirishda, kontaktsiz oqimli-tomchili bosmada oraliq tavsirlar umuman mavjud bo’lmaydi, kirishdagi sonli ma’lumotlar nusxaning o’zadagina moddiy aksini topadi. Odatiy printer va raqamli svetoproba qurilmasi ham bu xususiyatlar to’plamiga mos keladi. Shuning uchun unumdorlik, iqtisodiy qulaylik va boshqa ko’rsatkichlar nuqtai nazaridan raqamli uskunaning an’anaviy bosmaga qay darajada muqobilligi ham juda muhim hisoblanadi. Turli xildagi raqamli bosma

uskunalari uchun texnik-iqtisodiy jihatdan qulay adalar 50-5000 nusxa chegarada joylashadi, o’lchami esa kamdan-kam hollarda A3 dan oshadi. Raqamli bosmaning o’ziga xos afzalliklari ixtisoslashtirish, «vaqtida bosish» (just in print), “talab bo’yicha bosish” (print on demand) kabi sig’imdor tushunchalar bilan ham tavsiflanadi. Bu yerda quyidagi yangi imkoniyatlar ko’zda tutiladi: - nashrning har bir nusxasini yoki sahifasini xohlagan individual farqlanishlar bilan olish; - so’nggi daqiqagacha to’g’rilashlar va qo’shimchalar kiritish, shu jumladan ma’lumotlar uzatish tarmog’i orqali masafadan; - adadni joylashtirish va ekspedisiyalash bilan bog’liq muammolarni kamaytirgan holda aniq belgilangan muddatda adadni tayyorlash; - adadni turli vaqt va turli joylarda alohida-alohida bo’lib, shu jumladan yagona nusxalarda bosish. Sifat nazorati jarayonlari 1. Musahhihlik/sinov bosmasi Bosishgacha bo’lgan jarayonlar natijasi, terishda xatolikning yo’qligi, uning sahifada to’g’ri joylashuvi, rasmning sifati, moslashtirish aniqligi, qog’ozda rangni hosil qilish sifati, mayda detallarni uzatish, shuningdek, aslnusxaga muvofiq, sahifada ranglarga ajratilgan barcha rasmlarning joylashtirilishi imkon qadar avvalroq bosqichlarda nazorat qilinishi kerak. Shu orqali to’g’rilashga bo’lgan zarurat vaqtida aniqlanadi, natijada nusxada xatoliklarning yuzaga kelishi ehtimolining oldi olinadi. An’anaviy bosishgacha bo’lgan jarayonlarda nazoratning quyidagi vosita va usullaridan foydalaniladi: - musahhihlik nusxalari; - holatga keltirishni nazorat qilish uchun maxsus nusxalar; - rangli sinov nusxasi; - sinov bosmasi. Quyidagilar jarayonning turli bosqichlaridagi sinovning vazifasi hisoblanadi:

- sifatni nazorat qilish; - sifat monitoringi; - mijoz va ijrochio’rtasida kelishuv hujjatini rasmiylashtirish; - adadni bosishda etalon sifatida foydalanish; - ehtimolli takroriy buyurtmalarni bajarish uchun ushbu buyurtma axborotlarini bazaviy sifatida hujjatlashtirish. Musahhihlik nusxalari. Ular sidirg’a matn, sarlavha va titullar, alohida sahifalarning kolontitul va kolonsifralari, rasmlar ostidagi yozuvlar, snoska va mundarija kabi terish turlarini nazorat qilish, shuningdek, turli belgilar va nazorat shkalalarining mavjudligi va to’g’ri joylashtirilishini tekshirish uchun tayyorlanadi. Musahhihlik nusxalari qog’ozda matnli fayl nusxalari ko’rinishida ko’rinishida tayyorlanadi. Tekshirish va tegishli to’g’rilash kiritilganidan so’ng ulardan keyingi jarayonlarda foydalanish mumkin bo’ladi. Maxsus nusxalar matn va rasmning mavjudligi va to’g’ri joylashtirilishini tekshirish uchun zarur bo’lgan nusxalar hisoblanadi. Bu maqsadda fotoqoliplar montajidan olingan maxmum nusxalar mos keladi, ular qimmat ham emas. Rangli sinov nusxasi ko’p bo’yoqli rasmning sifatini baholash uchun kerak. Rangli sinov nusxasi alohida rasm uchun ham tayyorlanishi mumkin, lekin butun sahifaning yaxlit rangli sinov nusxasini olish maqsadga muvofiq. O’lcham bo’yichachegaralanganlik tufayli bosma taboqning rangli sinov nusxasini olishning har doim ham imkoni yo’q. Rangli sinov nusxasi yordamida sahifada alohida ranglarga ajratilgan rasmlarning to’g’ri joylashtirilishi, moslashtirish aniqligi, sahifaning umumiy rang yechimi nazorat qilinadi. Biroq bu holta ma’lum qo’yimlar chegara-sidagina o’rinli, chunki rangli sinov nusxasini olish usullari va unda qo’llanadigan materiallar real bosish jarayonida qo’llanadigan texnologiya va materiallardan fraq qiladi. Rangni boshqarish tizimi ular orasidagi muvofiqlikni belgilashga qaratilgan. Analogli rangli sinov nusxasi fotoqoliplardan foydalanishga asoslanadi. Ko’p bo’yoqli rasmni tayyorlash uchun rangli diazoqatlamlar qoplangan yupqa shaffof plyonkalardan foydalaniladi. Rangli plyonkalar tegishli bo’yoq rangi uchun

ranglarga ajratilgan rastrlangan fotoqolip orqali eksponirlanadi, keyin eritmalarda ochiltiriladi (“nam” rangli sinov nusxasi) va material-tashuvchiga ko’chiriladi. Imation firmasining “Matchprint” va “Colour-Key” rangli sinov nusxalari tizmimlari yoki Fuji firmasining “Colour-Art-System” tizimi misol bo’la oladi. DuPont firmasining “Cromaline Tonerproof” yoki “Cromaline StudioSprint” (yoki “EuroSprint”) analogli rangli sinov nusxasi tizimlarida rangli toner kukunlaridan foydalaniladi, ular taglikka quruq ko’rinishda qoplanadi. “Matchprint” rangli sinov nusxasi turli assortimentdagi rangli plyonkalardan va turli bosish jarayonlarini modellashtirish imkoniyatlaridan foydalanishni ko’zda tutadi. Kirishmaydigan oq taglik-tashuvchiga plyonka laminatsiya qilinadi. Bu plyonka foydalaniladigan bosma sintezi bo’yog’i rangiga bo’yalgan Ub-sezgir qatlamga ega bo’ladi. Prikatlangan plyonkaga moslashtirish belgilari bo’yicha tekshirilayotgan buyurtmaning ranglarga ajratilgan fotoqolipi joylanadi. Keyin vakuumli siqish tizimiga ega nusxa ko’chirish ramasida eksponirlash amalga oshiriladi. Keyingi nam ochiltirish jarayonida tegishli bo’yoqning ranglarga ajratilgan analogli rasmi shakllanadi. Mavjud bo’lgan bir bo’yoqli rasmga navbatdagi ranglarga ajratilgan rasmga mos keluvchi rangga bo’yalgan sezgir qatlamli plyonka qoplanadi (laminatsiya qilinadi). Unga tushirilayotgan bo’yoqqa mos fotoqolip qo’yiladi va moslashtirish belgilari bo’yicha avvalga bir rangli rasm bilan moslashtiriladi. Aniq moslashtirishni yengillashtirish uchun birinchi bo’yoq sifatida kontrastliligi yuqoriroq bo’lgan, masalan, qora yoki havorang bo’yoqdan foydalanish maqsadga muvofiq. Shundan so’ng eksponirlash va ochiltirish amalga oshiriladi, bu bosma sintezining ikkinchi bo’yog’ini tushirishga mos keladi. Qolgan ranglarga ajratilgan rasmlar bilan ham shu ish amalga oshiriladi va ko’p bo’yoqli bosma sintezi to’liq modellanadi. Rangli plyonkalar ham yevropacha triada, ham amerikacha standart, shuningdek, ko’plab maxsus bo’yoqlarga moslashtirib tayyorlanadi. Plyonkalar pozitiv yoki negativ nusxa ko’chirish jarayonlari uchun ishlab chiqariladi, bu

pozitiv va negativ fotoqoliplardan foydalanishga imkon beradi. Ikala holatda ham ranglarga ajratilgan zichliklar va rastr nuqtalarining kattalashish darajasi bosish jarayoni standartlariga muvofiq modellanadi. Masalan, 60 lin/sm liniatura uchun rastr nuqtalari kattala-shuvini 18 dan 22% gacha yoki 22 dan 25% gacha berish mumkin . Tegishli fotoqoliplar orqali 4 ta rangli plyonka 4 ta rangli plyonkani eksponirlash Rangli plyonkalarni ochiltirish bir-biriga qo’yiladi 1-rasm. Analogli svetoproba: rangi ranglarga ajratilgan rasmga mos keladigan varaqlar oq taglikka aniq o’rnatiladi Fuji firmasining Color-Art (Overlay Type) tizimida ham rangli shaffof plyonkalardan foydalaniladi, ular alohida eksponirlash, nam ochiltirish va keyingi quruq ishlov berish jarayoni uchun har bir rangli bo’yoq uchun tayyorlanadi. Bir rangli rasmli plyonkalar FujiColour-Art termoprinterida qora – havorang – qirmizi – sariq ketma-ketligida qabul qilish plyonkasiga ko’chiriladi. Shundan so’ng termoprinterda to’rt bo’yoqli sendvich qog’oz-taglikka ko’chiriladi. Yakunda ko’chirilgan rasmni barqarorlashtirish uchun uni qo’shimcha eksponirlash amalga oshiriladi. Zarurat bo’lganda olingan rasmga xira plyonka qoplash mumkin. “Colour-Key” rangli sinov nusxasi usulida har bir bo’yoq uchun plyonka nusxa ko’ch irish va nam ochiltirish jarayonida tayyorlanadi. Olingan ranglarga ajratilgan rasmlar pozitiv plyonkalari keyinchalik qog’ozda moslashtirish belgilari bo’yicha moslashtiriladi. Natijada adad qog’ozidan foydalanish imkoniyati yuzaga keladi. Bu esa bosish jarayonida kutilayotgan natijani oson baholashga zamin yaratadi.

Fuji firmasining ColourArt (Single sheet type) tizimi ham shunga o’xshash tarzda ishlaydi. 1-rasmda bir-birining ustida yotgan ranglarga ajratilgan rasmli plyonkalar ko’rinib turibdi, ular tegishlicha qora, qirmizi, havorang va sariq bo’yoqlarga mos keladi. “Cromalin-Tonerproof” rangli sinov nusxasi usulida taglik-tashuvchi yuzasiga tashuvchiga (qog’ozga) qaratilgan yopishqoq qatlamli rangsiz shaffof plyonka laminatsiya qilinadi (2-rasm). Keyin laminatsiyalangan plyonkaning ustiga ranglarga ajratilgan fotoqolip (rastrlangan diapozitiv) joylanadi va nusxa ko’chirish ramasida eksponirlash amalga oshiriladi. Polimerlanish natijasida plyonka yoritilgan joylarda yopishqoqlik xususiyatini yo’qotadi. Keyin avtomatik sinov nusxasini olish uskunasida plyonkaga mayda donador toner kukuni berilib, uning rangi bundan oldin nusxa ko’chirilgan ranglarga ajratilgan rasmga mos keladi. Toner faqatgina yoritilmagan (yopishqoq) joylardagina qoladi. Shunday qilib birinchi bir bo’yoqli rasm olinadi. Ustiga ikkinchi rangsiz plyonka laminatsiya qilinadi, u moslashtirish belgilari bo’yicha navbatdagi ranglarga ajratilgan rasmga mos keluvchi pozitiv fotoqolip bilan nusxa ko’chirish ramasida eksponirlanadi. Keyin tegishli rangli toner bilan ishlov berish amalga oshiriladi to oxirgi ranglarga ajratilgan rasm olinguncha. Bunda laminatsiyalanadigan plyonka va tonerning xossalari rastr nuqtalarining standart kattalashuvini modellashtiradi. b 2-rasm. Tonerlardan foydalanuvchi analogli svetoproba: Himoya pardasi Fotopolimer Plyonka-taglik ( shaffof ) Rasm tashuvchisi ( rangsiz, shaffof ) Toner Fotopolimer qatlam Qog’oz Yopishqoq qatlam Yopishmaydigan qatlan ( eksponirlangan )a

a - yopishqoq (fotopolimer) qatlamli varaq tuzilmasi, u pozitiv fotoqolip orqali eksponirlash jarayonida yopishqoqligini yo’qotadi; b - toner eksponirlanmagan maydonlarga yopishadi Cromalin-Studio Print (3-rasm) usulidan foydalanilganda Cromalin tizimi qog’ozga ko’chirilgan eksponirlangan laminatsiyalangan plyonkalarini bo’yash quruq kukunli toner bilan emas, balki rangli maxsus tasmalar yordamida amalga oshiriladi. Bu tasmalarning tagligi matbaa sintezi bo’yoqlari rangiga mos keluvchi ranglardan biriga bo’yalgan. Rangli tasma eksponirlangan sezgir plyonka bilan kontaktga keltiriladi. Rangli plyonka olib tashlanganda bo’yoq faqat yopishqoq, yoritilmagan maydonlarda qoladi. Ranglarga ajratilgan rasm olinadi. Shundan keyin keyingi rangsiz plyonka laminatsiyalanadi, u avvalgisi bilan bir xil tarzda yoritiladi va ishlov beriladi. 9.3-rasmda laminatsiyalash, eksponirlash va rangli maydonlarni shakllantirish bosqichlari ko’rsatilgan. UB-sezgir plyonkani taglikka laminatsiyalash 3-rasm. Ranglarga ajratilgan fotoqoliplardan olinadigan analogli svetoproba Rangli sinov nusxasini olishning yuqorida sanab o’tilgan usullari bosma qoliplarini tayyorlash bosqichini amalga oshirmagan holda bosma nusxalariga o’xshash bo’lgan rangli rasmlarni tayyorlashga imkon beradi. Bunda faqat bosma Ranglarga ajratilgan fotoqolip orqali eksponirlash Bo’yoq qatlamini qoplash

qoliplariga nusxa ko’chirishga mo’ljallangan fotoqoliplargina qo’llaniladi. Ofset bosma jarayoni modellashtirilganda bu usullar bosiluvchi materialning rangi, noshaffofligi, yorug’likni yoyish xossalari va yaltiroqlik kabi xossalarini imitatsiya qilish bilan chegaralanadi. Bundan tashqari, “rastr nuqtalarining mexanik kattalashuvi”, bo’yoqni qabul qilish va bosish jarayonida bo’yoqlarni berish ketma-ketligi bilan bog’liq bo’lgan ta’sirlar modellashtiriladi. L=100 sm -1 dan yuqori bo’lgan liniaturalar uchun rangli sinov nusxasini olishning yuqorida sanab o’tilgan usullarini deyarli qo’llab bo’lmaydi. 2. Raqamli svetoproba Svetoproba adadni bosish jarayonida etalon rasm bo’lib xizmat qiladi. Bunda qog’ozning sifati va bosma usuli hisobga olinishi kerak. Svetoproba olishning ideal varianti – adadni bosish jarayonida qo’llanadigan bosma uskunasi, qog’oz va bo’yoqdan foydalanish hisoblanadi. Biroq narx va vaqtinchalik xarajatlar masalasi bunday variantni amalga oshirishning imkoniyatlarini chegaralaydi. Svetoprobani qo’llash sohasi kengayib borishi barobarida unga qo’yiladigan talablar ham oshib boradi. Qo’llanish sohasi faqatgina rangni modullashtiradigan svetoprobadan tortib, to yuridik isbot bo’lib xizmat qiluvchi svetoprobagacha keng jarayonni qamrab oladi. Shunday qilib, svetoprobaga qo’yiladigan talablar juda xilma xil. Shuning uchun bozorda adad nusxasiga muvofiqlikning turli darajasiga erishishga imkon beruvchi svetoproba tizimlari mavjud. Shundan kelib chiqqan holda svetoproba texnologiyalari quyidagilarni hisobga olgan holda tanlanadi: - o’lcham (sahifa va/yoki bosma taboq); - rangni uzatish aniqligi (vizual yoki kolorimetrik aniqlik); - rastr tuzilmasini hosil qilish (bosma nusxasida hosil qliinadigan tuzilmaga muvofiq ravishda); - bosiluvchi material va varaq o’lchamining adadni bosishda qo’llanadiganlarga muvofiqligi;

- svetoproba tayyorlash vaqtining ma’qulligi; - svetoproba tayyorlash uchun xarajatlar (buyurtmani tayyorlash xarajatlariga nisbatan). Raqamli svetoproba olish uslublari. Raqamli svetoproba uslublari rasmni maksimal yaqinlashgan darajada modellash maqsadida raqamli ma’lumotlarni chiqarish uchun qo’llaniladi. Bunda aksariyat holatlarda gap keyinroq olinadigan bosma nusxasi bilan vizual taqqsolash haqida ketadi. Bosish jarayonining tavsifli parametrlari (masalan, rastr nuqtalarining tuzilmasi), svetoproba tayyorlashning maxsusu uslublaridan foydalanilganda (haqiqiy, rastrli svetoproba True-Proof, Raster-Proof) xuddi bosma nusxasidagi singari hosil qilinishi mumkin. Raqamli bosma tizimlarida raqamli svetoproba markaziy o’rinni egallaydi. Bunday ishlab chiqarish jarayonida analogli svetoproba uchun aslnusxa hisoblangan fotoqoliplar tayyorlanmaydi. Bosma uskunasidagi bosma qolipida rasm yozishdan oldin jo’natilayotgan ma’lumotlarning sifati mahsulotga qo’yiladigan talablarga muvofiqligini tekshirish kerak. Ko’rsatilgan namunada svetoproba uchun termosubli-matsmon printerdan foydalaniladi, unda rangni boshqarish tizimidan foydalanilganda A3+ (“+” A3 o’lchamdan kattaroq ekanligini anglatadi) o’lchamli svetoproba ranglarni to’g’ri aks ettirgan holda tayyorlanadi. Raqamli svetoproba tizimlarida vazifasi va sifatga qo’yiladigan talabga bog’liq holda ikkita asosiy uslub farqlanadi: - Softproof (ekranli yoki «yumshoq» svetoproba); - Hardproof (moddiy tashuvchidagi svetoproba yoki rasmning saqlanish muddati ancha katta bo’lgan “qattiq” svetoproba). Ekranli (“yumshoq”) svetoproba. “Yumshoq” svetoproba rasmni monitorda modellashtiradi. Yaqin o’tmishda ekranli svetoprobani qo’llash rasmning umumiy rang tarkibini va chiqarishga tayyorlangan ma’lumotlar massivining holatini tekshirish bilan chegaralanar edi. Bugungi kunda PDF formati va rangni boshqarish tizimi bilan uyg’unlikda qo’shimcha dasturiy ta’minotdan (Viewer) foydalanish tufayli ekranli svetoprobaning ishonchliligi ancha ortdi. Shuni

e’tiborda saqlash lozimki, monitordagi rasmning rangi ko’rishsharoitlariga kuchli darajada bog’liq. Shuning uchun ekranli rasm har doim ham ko’p rangli bosma nusxasiga mos kelavermaydi. Ekranda rangli rasmni ko’rishsharoiti juda yorug’ bo’lmagan xona mavjud bo’lishini ko’zda tutadigan bo’lsa, bosilgan nusxa kunduzgi yoritilganlikka yaqin bo’lgan standart yoritilishda ko’rilishi kerak (masalan, D50). Ekranli rasmning keyinroq nusxada olinadigan rasmga qoniqarli muvofiqligiga erishishda ma’lum kompromisslar mavjudligiga qaramasdan, video (“yumshoq”) svetoproba reproduk-tsion texnologiyaga qiziqarli va istiqbolli uslublar taqdim qilishi mumkin. Masofaviy proba (remote-proof) qo’llanilganda ma’lumotlar massivi global tarmoqlar bo’yicha tezkor uzatilishi va buyurtmachining saytida adad nusxasi modellashtirilishi mumkin. Bu texnologiyada rangni boshqarish tizimi muhim ahamiyat kasb etadi. Alohida yechimlar rasmlarni monitorda aks ettirishning real istiqbolidan dalolat beradi. Bosma uskunasining monitorida bosilayotgan adad rasmini ko’rib uning rastrli tuzilmasini ham nazorat qilish mumkin. Taglikli svetoproba (“qattiq” svetoproba). Taglikli (“qattiq”) svetoproba uslublarining sinflanishi beshta katta guruhni o’z ichiga oladi. “Sinka” (svetonusxa). Axborotning tarkibi, sahifalanishi, sahifalar spuski va birgalikda bosilishi kerak bo’lgan qo’shimcha elementlarning mavjudligi haqida dastlabki tasavvur hosil qilish uchun bir bo’yoqli svetonusxa yoki “sinka” tayyorlash mumkin. Bu atamalarning ikkalasi ham raqamli texnologiyalarga an’anaviy jarayonlardan kirib kelgan. Sahifalash/sahifalar spuski svetoprobasi. Ma’lumotlar fayliga muvofiqlikda olinadigan umumiy rang echimi haqida tasavvur olish uchun xuddi sinkadagi kabi, ya’ni rasm elementlarining mavjudligi va joylashuvini tekshirish maqsadida sahifalar spuski svetoprobasi tayyorlanadi. Bugungi kunda bu nusxalar ko’plab xildagi qimmat bo’lmagan keng o’lchamli plotterlarda tayyorlanadi, ular asosan purkashli bosma qurilmalari bilan jihozlangan.

4-rasm. Svetoproba tayyorlash uchun purkashli bosma tizimi (Iris 4 Print, Scitex) Svetoproba. Matbaachilikda yuqori sifatli reproduksiya tayyorlashda svetoproba real bosma sintezi rang qamrovi chegarasida rasm olishga xizmat qiladi va fayl tarkibining chiqarishga yaroqliligidan dalolat beradi. Buning uchun purkashli printerlar (9.4-rasm, A4 o’lchamli to’rtta sahifa) yoki termosublimatsion printerlar kabi standart bosma tizimlaridan foydalanilmoqda. Bu svetoproba turi adad uchun mas’ul bo’lgan chop etuvchiga mo’ljal bo’lib xizmat qiladi. Rasmli axborotni tayyorlash bosqichida asosan kichik o’lchamli sinov nusxalari bilan ishlanadi, bosishva bosishdan keyingi ishlov berish jarayonlarida to’liq o’lchamli bosma taboqni nazorat qilish maqsadga muvofiq. Bunda rangning ishonarliligi eng muhim jihat hisoblanadi. Bunday maqsadlar uchun svetoproba materiallari uchun katta xarajat talab qilmaydigan sodda tizimlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Svetoproba olishning qanday uslubidan foydalanish masalasi har bir aloxida holatda alohida xal qilinadi. Rastrli (haqiqiy) svetoproba. Agar raqamli bosma usulida bo’lajak bosma nusxasining rastrli tuzilmasini ham modellashtirishning imkoni mavjud bo’lsa, bu holda rastrli svetoproba (True-Proof) qo’llanilayotgan bo’ladi. Rasmning rastrli tuzilmasini ham hosil qiladigan svetoproba sifati adad nusxasining sifatiga maksimal darajada yaqinlashadi. Rastr nuqtalarining tuzilmasi haqidagi axborot chop etuvchiga rastr nuqtalari o’lchami o’zgarishidagi farqlanishlarni va ular bilan bog’liq bo’lgan rang siljishlari yoki bo’yoq moslashishidagi farqlarni aniqlashga xizmat qiladi. Zarurat bo’lganda jarayonning gradatsion egri chizig’iga maqsadli ravishda ta’sir qilish mumkin.

Rastr tuzilmasiga bog’liq bo’lgan yaltiroqlik, tuslarning o’zgarishi kontrasti va diapazoni, muar yoki rozetkali effektlar kabi effektlar bosish jarayoni boshlanishiga qadar aniqlanishi va zarurat bo’lganda buyurtmachi bilan muxokama qilinishi mumkin. PostScript faylida rastrli tuzilma mavjud bo’lmaganligi tufayli, svetoproba qurilmasining PostScript-interpretatori rastr generatori xuddi fotoplyonka yoki qolip materialiga yozadigan RIP qurilma singari rastr nuqtalarini hosil qilishi kerak. Aynan bir rastr protsessoridan foydalanish rastr tuzilmasi elementlarining shakli va ularning burilish burchaklari o’xshashligini kafolatlaydi. Adad nusxasi bilan o’xshashlikni ta’minlaydigan haqiqiy rastrli svetoprobani tayyorlash uchun bir nechta ishlab chiqaruvchilar tomonidan maxsus sinov nusxasi olish tizimlari taklif qilingan. Masalan, 3. Densitometrik va spektrofotometrik nazorat Nashrlarni bosmaga tayyorlash tizimlarida fotoqoliplar sifatini nazorat qilish uchun o’tuvchi yorug’likda ishlovchi densitometrlar, bosma qoliplari sifatini nazorat qilish uchun qaytuvchi yorug’likda ishlovchi densitometrlar, rangli tasvirlarning sifatini nazorat qilish uchun esa qaytuvchi yorug’likda ishlovchi densitometrlar yoki spektrofotometrlardan foydalaniladi. Shaffof materiallar bilan ishlaganda optik zichlik qiymatini o’lchash deganda material o’tkazish koeffisienti aks kattaligining o’nli logarifmiga teng bo’lgan integral qiymat tushuniladi D=lg1/ τ (o’tkazish koeffisienti ma’lum qalinlikdagi u yoki bu shaffof jismdan o’tuvchi energiyaning nisbiy ulushini ifodalaydi). Bugungi kunda ofset bosma jarayonlari uchun fotomaterial plashkasining optik zichligi 3,3 dan 3,8D gacha bo’lishi me’yoriy hisoblanadi.

5-rasm. O’tuvchi yorug’likda ishlovchi densitometr sxemasi O’tuvchi yorug’likda ishlovchi densitometrlarda o’lchash quyidagicha amalga oshiriladi (9.5-rasm). Manbadan, odatda cho’g’lanma lampa 2 dan kelayotgan yorug’lik deflektor 1 dan qaytadi, ko’zgu 3 da aylanib, issiqlikning bir qismini ushlab qoluvchi issiqlik filtri 4 va ma’lum diametrli diafragmadan o’tib, densitometrning predmet stoli 5 da joylashgan fotoplyonka 7 ning nazorat qilinadigan maydoniga tushadi. Shundan so’ng kuchsizlangan yorug’lik oqimi yorug’lik o’tkazuvchi 8 bo’ylab infraqizil 9 yoki rang filtrlari 10 dan biri orqali o’tib fotoqabulqilgich 11 ga tushadi. Fotomaterialdan o’tgan yorug’lik miqdoridan kelib chiqqan holda fotoelement elektr impulsini modullaydi. U mantiqiy blok yordamida optik zichlik qiymatiga hisoblab o’tkaziladi. Nusxalash jarayonida ba’zi hollarda bo’yoq zichligini bevosita nusxaning o’zida nazorat qilish kerak bo’ladi. Bu qaytuvchi yorug’likda ishlovchi densitometrlarda amalga oshiriladi. Shaffof materiallar bilan ishlovchi densitometr-lardan farqli ravishda bunday qurilmalar qaytarish koeffisientini o’lchaydi va uni optik zichlik qiymatiga hisoblab o’tkazadi. Namunaning optik zichligi D oshgan holatda yorug’lik qaytishi kamayadi, shunga muvofiq uning yutishi ko’payadi D=lg1/ ρ ( ρ - qaytarish koeffisienti). Qaytuvchi yorug’likda ishlovchi densitometrlar o’tuvchi yorug’likda ishlovchi densitometrlar singari optik-mexanik qism va o’lchovchi elektron blokdan tashkil topadi. Ularning asosiy farqi yoritgich va yorug’lik qabul

qiluvchining joylashishi, katta miqdordagi yorug’lik filtrlarining ishlatilishi va o’lchanadigan kattaliklarni hisoblashda boshqa algoritmlarning ishlatilishida namoyon bo’ladi. Bunday densitometrlarning ishlash prinsipi quyidagicha. Me’yorlangan manbadan kelayotgan ma’lum rang haroratiga ega yorug’lik rang filtrlaridan o’tadi. Ular nusxadagi nazorat qilinadigan bo’yoq spektrini ajratadi. 6-rasm. Qaytuvchi yorug’likda ishlovchi densitometrning tuzilishi (pastdan ko’rinish) Densitometrik o’lchavlar natijasida ranglarga ajratilgan optik zichliklar aniqlanib, densitometrning raqamli ekranida bo’yoqlarning o’lchangan optik zichliklari qiymati namoyon bo’ladi 9.6-rasmda qaytuvchi yorug’likda ishlovchi densitometrning tuzilishi keltirilgan (pastdan ko’rinish). 1 - densitometr korpusi; 2 - o’lchov boshchasini joylashtirish nuqtasi; 3 - o’lchov boshchasi; 4 - qizil, yashil, ko’k va neytral-kulrang filtrli g’ildirak; 5 - filtrlar; 6 - yuritmali g’ildirak Rangni ob’ektiv miqdoriy tavsiflash uchun ko’rishning uch rangli nazariyasiga asoslangan hamda rangni additiv sintez yo’li bilan qurilmalarda o’lchash imkonini beradigan uslublardan foydalaniladi. Barcha rang o’lchovlari asosida rang koordina-talarini aniqlash imkoniyati yotadi. Rangni nazorat qilishni ta’minlovchi qurilma spektrofotometrdir. Uning asosiy vazifasi o’lchanayotgan ob’ektning rang koordina-talarini hisoblash va spektral egri chizig’ini qurishdir. Spektrofotometrik o’lchovlarning inson ko’zi bilan o’lchashdan farqi shuki, qurilmaning ko’rsatmalariga inson ko’zining individual xususiyatlari kabi begona omillar ta’sir o’tkazmaydi hamda o’lchovlarning barchasharoitlari standartlashtirilgan.

Inson ko’zi rangning o’zgarishini rang chegarasi buzilgandagina farqlay oladi. Zamonaviy spektrofotometrlarda qo’llanadigan texnologiyalar ushbu omilni hisobga olish hamda ranglar farqi ko’rsatkichi Δ E deb ataladigan rangning aslnusxadan farqlanish kattaligini aniqlash imkoniga ega. bu yerda, L, a, b – aslnusxaning rang koordinatalari; L’, a’, b’ – sinov nusxalarini o’lchashda olingan ko’rsatkichlar. Bu o’lchovlar bosmaning texnologik rejimlariga tezkor ravishda kerakli o’zgartirishlar kiritish imkonini beradi. 9.7-rasmda spektrofotometrning blok sxemasi keltirilgan. 7-rasm. Spektrofotometrning blok sxemasi CTP texnologiyasi 1. Yangi texnologiyaning dolzarbligi Yangi texnologiya haqidagi fikrlar uni joriy qilish yo’lidagi real harakatlarga nisbatan har doim ko’proq bo’lgan. Aksariyat holatlarda yangi texnologiya qaysi sohaga mo’ljallangan bo’lsa, shu soha mutaxassislari konservativ munosabatda bo’ladilar. Aynan ular yangi texnologiyaning afzallik va kamchilik tomonlarini yaratuvchilardan ham ko’ra ko’proq ko’radilar va inqilobchi-ishlab chiqaruvchilarni qurilmani amaliyotda keng joriy qilishga har tomonlama tayyorlashga majbur qiladilar.

“Kompyuter – bosma qolip” (computer-to-plate, CtP) texnologiyasining imkoni-yatlarini va uning matbaa korxonalarida, repromarkaz va nashriyotlarda joriy qilinishi masalalarini tahlil qilamiz. CtP (computer-to-plate, “kompyuter – bosma qolip texnologiyasi”) – kompyuterli nashriyot tizimlarida nashrlarni bosmaga tayyorlash bo’yicha raqamli texnologiya bo’lib, matnni terish va rasmlarni kiritishdan boshlab, fotoqolip tayyorlamagan holda bosma qolipdlarini tayyorlashgacha bo’lgan barcha jarayonlarni qamrab oladi. Uning zamonaviy matbaachilik uchun dolzarbligini tahlil qilishdan boshlaymiz. Nashrlarni bosmaga tayyorlash va adadni bosishda vaqt va sifat omillari borgan sari katta ahamiyat kasb etib bormoqda. Ma’lum vaqt ilgari ishlab chiqarishda katta vaqt adadni bosishga sarflanar edi. Hozirgi kunda bosish uskunalari katta tezlikda ishlamoqda, nashrlarning adadi esa keskin kamayib ketdi. Shunga muvofiq, bosish tezligini yanada oshirish vaqt sarfini kamayritish uchun katta samara bermaydi. Kam hajmli reklama nashrlari uchun bosishdan keyingi jarayonlar vaqt bo’yicha juka kichik ulushni tashkil qiladi. Bunda nashrni bosmaga tayyorlash uchun sarflangan vaqt muhimlashadi. CtP texnologiya-sining eng kuchli tomoni ham bosishgacha bo’lgan jarayonlarda vaqt sarfida namoyon bo’ladi. Computer-to-Plate texnologiyasi matbaachilarga 30 yildan ortiq tanishdir. Lekin keyingi besh yil ichida bu texnologiya juda keng tarqala boshladi. Chunki uning keng yoyilishi, kirib kelishi uchun barcha kerakli sharoitlar yaratilgandir. Qolip materiallarini to’g`ridan-to’g`ri lazer yordamida yozishda yuqori samarali uskunalar paydo bo’ldi, nashrlarni nashrgacha tayyorlashning ishonchli tezkor dastur vositalari vujudga keldi. CtP texnologiyasining kirib kelishi an’anaviy fotonabor va bosma qolip tayyorlash jarayoni texnologiyasiga qaraganda ko’p afzalliklarga ega bo’lib, ularni quyidagichashakllantirish mumkin:

- Bosma qolipni tayyorlashga ketgan vaqt qisqaradi (fotomaterialga ishlov berish, qolip plastinalariga fotoqolipdagi tasvirni o’tkazish, eksponirlangan plastina-lariga ishlov berish kabi jarayonlar qisqaradi). Texnologik siklning vaqt bo’yicha qisqarishi noshir tomonidan kiritilgan sarmoyalarning tezroq aylanishini ta’minlaydi va so’nggi daqiqalarga qadar reklama materiallarini kiritish uchun nashrni ochiq holda ushlab turishga imkon beradi. - Ishlab chiqarishdan fotonabor avtomatlar, ochiltirish mashinalari, nusxa ko’chiruvchi ramalar chiqariladi, natijada ishlab chiqarish maydoni, texnikaga ketadigan mablag’, elektroenergiyaga qilinadigan sarf-xarajat tejaladi, ishchio’rinlari qisqaradi. Kichik adad uchun ham to’g’ridan-to’g`ri plastinalarni eksponirlash (ularning qimmatligiga qaramay) iqtisodiy tomondan tejamli chiqadi. Chunki fotoqolipni tayyorlashga harajat qilinmaydi. - Bosma qolipdagi tasvirning sifati yuqori bo’ladi, chunki fotomateriallarni an’anaviy qayta ishlash va eksponirlashda paydo bo’ladigan nuqsonlar qisqaradi. Qoliplarni to’g’ridan-to’g’ri eksponirlash jarayonida plyonkalar montaj qilinmaydi, shu tufayli montajning noaniqligi bilan bog’liq bo’lgan muammolar yuzaga kelmaydi; - Plyonkaga kimyoviy ishlov berilmasligi natijasida matbaa korxonalaridagi ekologik sharoitlar yaxshilanadi. Texnologik jarayon va ishlab chiqarish madaniyati yuksaladi. Compuer-to-Plate texnologiyasini tezkor o’zlashtirish, uning Computerto- Film texnologiyasiga nisbatan bir qator afzalliklarga ega ekanligiga qaramasdan, hozirgi vaqtda ham ba’zi korxonalar uchun bir qator muammolar tufayli qiyinli- gicha qolmoqda. Boshlang’ich sarmoyalar bilan bog’liq muammolar. Agar ishlab chiqarishda katta o’lchamli (A1 va undan yuqori) bosish mashinalari ishlatiladigan bo’lsa, CtP texnologiyasining o’zlashtirilishi uchun juda ko’p boshlang`ich sarmoyalar talab qilinadi. Chunki tarkibiy bosma qoliplaridan bosish umuman mumkin emas. Bosish mashinadan to’la qonli foydalanish uchun to’liq

o’lchamdagi qoliplarni eksponirlashkerak. Bu o’lchamdagi CtP sistemasining xaridi arzon emas. Katta bo’lmagan o’lchamdagi FNA orqali har xil sahifaning montajini qo’lda bajarish mumkin, undan so’ng uncha qimmat bo’lmagan nusxa ko’chiruvchi ramada to’liq o’lchamdagi qolipni tayyorlash mumkin. Korrektura nusxalari bilan bog’liq muammolar. Katta o’lchamdagi korrek-tura nusxasini olish juda qiyin kechadi. Chunki xatto A2 o’lchamdagi korrektura oladigan printerlar mavjud emas. Buning natijasida korrekturani kichiklashtirib A3 o’lchamga chiqartirishga to’g’ri keladi. Bu esa oddiy matnning 4-5 marta kichrayib ketishiga olib keladi va matnning o’qilishi qiyinlashishiga olib keladi. Albatta, tekshirish uchun nashrning har bir sahifasini alohida bosmaga chiqarish mumkin, lekin boshqa rastrlash protsessoridan foydalanish (printer, FNA va CtP larda qo’llanadigan rastr protsessorlarining arxitekturasi bir-biridan farq qilishi mumkin) xatoliklar yuzaga kelishiga sabab bo’lishi mumkin, bu xatoliklar qolip tayyor bo’lganda aniqlanadi. Bundan tashqari, sahifalarni alohida bosish sahifalarni to’liq o’lchamda joylashtirish, qirqish, buklash, koreshok va boshqa belgilarni, bosmani nazorat qilishshkalalarini joylashtirish kabi operatsiyalarning to’g’riligini nazorat qilish imkonini bermaydi. Agar katta o’lchamdagi fotoqolipning chiqishida vizual nazorat qilish mumkin bo’lsa, bosma qolipni o’qish noqulay bo’ladi. Chunki undagi tasvirning kontrastligi kam bo’ladi. Tayyor bo’lgan bosma qolipning sifatini tekshirish uchun namuna oluvchi bosish dastgohida (“ пробопечатный станок ”) yoki bosish mashinadan olingan nusxaning sifatini tekshirish mumkin. Nusxadagi har bir noaniqlik butun jarayonning boshidan bajarilishiga olib keladi. Operatorning malakasiga qo’yiladigan yuqori talablar. CtP texnologiyasida bosishgacha bo’lgan jarayon an’anaviy jarayonga qaraganda ancha puxta bajarilishi kerak. Bosma qolipda barcha kerakli elementlari qog`ozda qanday bo’lsa, shunday tartibda o’zida mujassam qilishi lozim. Bunda sahifani kesish va buklash, nàzoràt shkalasini aniqlash kerak bo’ladi. Bu esa o’z navbatida operatordan yuqori malaka va ehtiyotkorlikni talab qiladi.

2. CTP texnologiyasining mohiyati Computer-to-Plate texnologiyasi (kompyuter - bosma qolip, qisqartirilgan holda CtP) – bosma qolipini tayyorlash usuli bo’lib, bosma qolipida tasvir bevo- sita kompyuterdan olingan raqamli ma’lumotlar asosida u yoki bu uslub bilan hosil qilinadi. Bunda hech qanday oraliq yarimmahsulotlarga - fotoqoliplarga, reproduk- tsiyalanadigan aslnusxa-maketlarga, montaj va h.k. larga ehtiyoj qolmaydi. Computer-to-Plate (CtP) o’z mohiyatiga ko’ra kompyuter orqali boshqariladigan bosma qolip tayyorlash jarayoni tasvirni to’g`ridan-to’g`ri qolip materialiga yozish usulidan tashkil topgan. Bu jarayon eng aniq bo’lib, raqamli ko’rsatmalar orqali tayyorlangan har bir plastina birinchi aslnusxa hisoblanadi, hamda bir yoki bir nechalazerlar bilan bajariladi. Hozirgi kunda ofset va fleksograf bosish usulida ofset hamda fotopolimer qoliplar tayyorlashga mo’ljallangan CtP sistemasida 3 xil asosiy turdagi rekorder - lazerli eksponirlash uskunasidan foydalaniladi (8-rasm): - barabanli, tashqi baraban texnologiyasi asosida bajarilgan. Bunda qolip aylana-yotgan silindrning tashqi yuzasida joylashgan (8-rasm, a); - barabanli, ichki baraban texnologiyasi asosida bajarilgan. Bunda qolip aylanmaydigan silindrning ichki yuzasida joylashgan (8-rasm, b); - planshetli, bunda qolip gorizontal tekislikda joylashgan bo’ladi va tasvirning yozilishi yo’nalishiga perpendikulyar xolatda harakatsiz yoki harakatda bo’ladi (9.8-rasm, v).

9.10-rasm. Qolip plastinalarini eksponirlash usullari: a - barabanning tashqi yuzasida; b - barabanning ichki yuzasida; v - tekislikda Rekorderlarning bunday tuzilishi birinchi navbatda ular tuzilishining plyonkalarni eksponirlashga mo’ljallangan fotonabor avtomatlarining tuzilishiga o’xshashligi bilan tushuntiriladi. Rekorderlar tuzilishining ichki barabanli, tashqi barabanli va planshetli tamoyillari o’ziga xos bo’lgan afzallik va kamchiliklarga ega. Ichki barabanli rekorderlarda bitta nurlanish manbai yetarli, u yordamida tasvir yozishning yuqori aniqligiga, fokuslashning soddaligiga, nurlanish manbaini almashtirishning soddaligi ta’minlanadi, katta optik zichlikka erishiladi, qoliplarni shtiftli teshish qurilmasi oson o’rnatiladi. Shu bilan bir vaqtda qattiq tanali lazerlardan foydalanishda nurlanish manbaini almashtirishda murakkabliklar yuzaga keladi. Tashqi barabanli qurilmalar quyidagi afzalliklarga ega: ko’p sonli lazer diodlarining mavjudligi tufayli baraban aylanishchastotasining yuqori emasligi; lazer diodlarining uzoq muddat xizmat qilishi; zahira nurlanish manbalarining

qimmat emasligi; katta o’lchamlarni eksponirlash imkoniyati. Ularning kamchiliklariga quyidagilarni kiritish mumkin: lazer diodlari sonining ko’pligi va shunga muvofiq axborot kanallarining ko’pligi; ko’p mehnat talab qiladigan sozlashning zarurligi; optik zichlikning juda yuqori emasligi; qoliplarni teshish qurilmalarini o’rnatishning murakkabligi. Har ikala holatda ham termosezgir qolip plastinalarini eksponirlash spektrning infraqizil sohasida amalga oshiriladi. Bunda tashqi barabanli tamoyilning afzalliklari namoyon bo’ladi. Gap shundaki, IQ-eksponirlash katta energiya sarfini talab qiladi va bunday nurlanish manbai bosma qolipi yuzasiga yaqin bo’lgan joyda joylashadi. Barabanning ichki yuzasida yozishga mo’ljallangan qurilmalarda plastinadan tasvir yoyish elementigacha bo’lgan masofa baraban radiusiga muvofiq bo’ladi va plastina o’lchami qancha katta bo’lsa, shuncha kattalashadi. Bunday masofadan juda keskin va kichik nuqtani generatsiya qilish uchun qimmatbaho optika talab qilinadi. Bosma qoliplariga tasvir yozishda rekorderlarning tezkorlik tavsifnomalari qolip materiallarining sezgirligiga bog’liq bo’ladi. Tashqi barabanlar nisbatan sekinroq aylanadi. Masalan, termosezgir materiallarga tasvir yozishda barabanning aylanish chastotasi 150 ayl/daqiqani tashkil qiladi. Lazer diodlari sonini ko’paytirish orqali bosma qolipini qisqaroq vaqtda eksponirlashga erishiladi. Diodlar sonining ortishi bilan ishda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan xatoliklar ehtimoli ortadi. Shunday qilib, CtP tizimlarining rivojlanish tendensiyasiga nazar tashlaydigan bo’lsak, bosma qoliplarining o’lchami 70x100 sm gacha bo’lganda tasvir yozishning har ikki tamoyili uchun sharoitlar deyarli bir xil. Bosma qoliplari katta o’lchamda bo’lganda tashqi barabanli texnika ma’lum afzalliklarga ega bo’ladi. Planshetli usul 50x70 sm gacha bo’lgan o’lchamlarda gazeta sanoati uchun keng qo’llaniladi. Bu kichikroq o’lchamlar va nisbatan past imkonli qobiliyatning etarliligi bilan tushuntiriladi.

Hozirgi kunda bosma qoliplarni eksponirlash rekorderlarida lazerli yorug`lik manbalarining 6 turi ishlatiladi: 1) 488 nm to’lqin uzunlikdagi geliy-ionli havorang lazer; 2) 633 nm to’lqin uzunlikdagi geliy-neonli qizil lazer; 3) 670 nm to’lqin uzunlikdagi kam quvvatli qizil lazer diod; 4) 830 nm to’lqin uzunlikdagi infraqizil lazer diodi. Yuqori energetik sarflarni talab qiladigan va tashqi barabanli rekorderlarda qo’llaniladigan termosezgir plastinalarni eksponirlashda keng tarqalgan. 5) 1064 nm to’lqin uzunlikdagi ittriy – alyuminiy NDYAG kuchli infraqizil lazeri. U quyidagi afzalliklariga ko’ra CtP ning barcha sistemasida qo’llaniladi: - to’lqinning katta bo’lmagan uzunligi 10 mkm diametrdagi dog` hosil qi-lish imkonini beradi. - yorug`lik tolalaridan yorug`lik o’tkazgichlardan o’tayotgandagi minimal yo’qotishlar va lazer qurilmalari tuzilishini yengillashtiradigan modullashtirish osonligi. 6) 532 nm to’lqin uzunlikdagi NDYAG ikki chastotali ittriy-alyuminiy granatasidagi yashil lazer. Mutaxassislar. Yangi texnologiyalarni joriy qilishda mutaxassislar juda muhim vazifani bajaradilar. Nomutaxassislar yaxshi yo’lga qo’yilgan texnologiyaga ham zarar etkazishlari mumkin, mutaxassislar esa to’liq ishlanmagan texnologiyani ham ma’lum darajada yo’lga qo’yishlari mumkin. CtP texnologiyaning kamchiligi shuki, u mutaxassislardan nafaqat bosishga bo’lgan jarayonlar sohasida, balki bosish va bosishdan keyingi jarayonlar sohasida ham yuqori darajadagi bilimlarni talab qiladi. Ishning katta qismini mutaxassis nashriyot tizimi monitorida va svetoproba bo’yicha vizual nazorat qiladi. U buyurtma ishlab chiqarishga berilganidan keyin to’g’rilash kiritish zaruratini to’liq istisno qilishi kerak. Bunda ishlab chiqarishni tashkil qilishning yuqori madaniyati va yuqori malaka talab qilinadi.

An’anaviy ishlab chiqarishda ishlagan mutaxassislar CtP texnologiyasiga o’tishda o’z ko’nikmalari va fikrlash obrazlarini to’liq o’zgartirishlariga to’g’ri kelishini yoddan chiqarmaslik kerak. Odatda bu oson ish emas, barcha ham buning uddasidan chiqavermaydi. 3. CTP texnologiyasi turlari Fotoqolip tayyorlamasdan aslnusxadan bevosita bosma qoliplarini tayyorlash texnologiyasi sodda darajada Rossiyada o’tgan asrning 70-yillarida mavjud bo’lgan. U asosan nashrlarni bosmaga tayyorlash vaqtining qisqarishi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan gazeta mahsulotlari uchun qo’llanilgan. Yelimlangan qog’ozli repro-duktsiyalanadigan aslnusxalar montaji, ya’ni bitta nusxada gazeta tayyorlangan, u reproduksiyalanadigan aslnusxa-maket hisoblangan. Yelimlangan montajlar yoki bosma taboq sahifalar raskladkasi qog’ozdan, poliefir plyonkadan, yoritilgan va ishlov berilgan fotoplyonkadan yoki folgadan tayyorlangan oldindan sezgirlashtiril-gan ofset plastina-lariga maxsus fotoapparatda suratga olingan. Bu texnologiya yuqori bosmadan ofset bosmaga o’tish davrida qo’llanilgan va kompyuterda terish va nashriyot tizimlarini joriy qilishning boshlanishida rivojlanishcho’qqisiga chiqqan. Matn linotipda yoki qo’lda terilgan avvalgi an’anaviy texnologiya bilan solishtirilganda yangi texnologiya sodda tuyulgan va gazeta va boshqa tezkor nashrlarni chiqarishda optimal usul sifatida qabul qilingan. Vaqt o’tishi bilan texnologiyada katta o’zgarishlar sodir bo’lgan. Yuqori quvvatli kompyuter tizimlari bilan uyg’unlikda ishonchli apparatli va dasturiy vositalarning yaratilishi matbaachilikning keskin muammosi – rangli aslnusxalarni ranglarga ajratish va rastrlash ishini san’at darajasidan oddiy texnologik operatsiya darajasiga o’tkazdi. Shunday qilib, to’laqonli “kompyuter – bosma qolip” texnologiyasini yaratish uchun har tomonlama zamin yaratildi.

Bosishgacha bo’lgan jarayonlar turli texnologiyalarini qisqacha tahlil qilib, ularda CtP texnologiyaning elementlari mavjud bo’lgan to’rtta tipni ajratib ko’rsatish mumkin: - bazaviy (an’anaviy) texnologiya, bunda matn fotoqoliplari va rasm fotoqoliplari alohida olinadi. Ulardan bosma taboqlar montaji tayyorlanadi, bosma qolipini tayyorlash uchun ular kontaktli usulda qolip plastinasiga nusxa ko’chiriladi. Bu uzoq davom etadigan, ko’p bosqichli va mehnat sarfi yuqori bo’lgan jarayon ko’p miqdorda fotomateriallar va texnologik eritmalar sarflanishi bilan kechadi (ular atrof-muhitni ifloslantiradi ham). Bu yo’nalish doimiy ravishda o’z ahamiyatini yo’qotib bormoqda. - texnologiyaning ikkinchi tipii “kompyuter – to’liq o’lchamli fotoqolip” (CtF, Computer-to-film) sifatida ko’rilishi mumkin. Sahifalash va sahifalar montaji kompyuterli nashriyot tizimlarida tayyorlanadi. Bosma taboq o’lchamidagi fotoqolip-lar lazerli chiqarish qurilmalarida eksponirlanadi, keyin esa ulardan qolip plastinalariga nusxa ko’chiriladi. Bu texnologiya hozirda ham o’z ahamiyatini to’liq yo’qotgani yo’q. Agar xususiyatlari bo’yicha hozirda qo’llanilayotgan fotomaterial-larga yaqin bo’lgan, eritmalar bilan ishlov berishni talab qilmaydigan sifatli fotomateriallar yaratilsa, bu texnologiya o’zini yana namoyon qilishi va CtP texnologiyasining yanada kengayishiga qandaydir chegara bo’lishi mumkin; - uchinchi tip – bu bevosita CtP texnologiyasi, bunda bosma qolip bosma uskunasidan tashqarida yoki qolip materialidan foydalanib, bosma uskunasining o’zida tayyorlanadi (DI texnologiyasi); - to’rtinchi tip – CtPrint texnologiyasi (raqamli bosma), unda nashr sahifalari tasviri kompyuterli nashriyot tizimidan bevosita bosma uskunasining qolip silindriga beriladi va bosma qolipi bosishning har bir sikli uchun takroran tayyorlanadi. Bu texnologiya kam adadli nashrlarni bosishda va matnga tezkor o’zgarish kiritish talab qiladigan publikatsiyalarda, iste’molchilarning ma’lum guruhi uchun

personallashtirishda, shuningdek, kichik partiyalarda talab bo’yicha bosishda sezilarli ustuvorliklarga ega. Texnologiya bir tarafdan juda qulay bo’lgani bilan, ikkinchi tarafdan ba’zi jihatlarni esdan chiqarmaslik kerak: - juda kam nusxalar uchun nusxa ko’chirish texnikasi takomillashib bormoqda, u rangli rasmlarni hosil qilish sifati bo’yicha ofsetga yaqinlashmoqda; - kichik adadlar uchun ofset uskunalari borgan sari moslashib bormoqda. Yorug’likka sezgir qatlamning turi bo’yicha qolip plastinalari beshta tipga bo’linadi: 1) fotopolimer; 2) kumush qatlamli; 3) elektrostatik qatlamli; 4) gibrid qatlamli; 5) termoqatlamli. Qolip plastinalarini uchta avlodga ajratish mumkin: Birinchi avlodga bevosita eksponirlashdan oldin taglikka yorug’likka sezgir qatlam surtiladigan qolip plastinalarini kiritish mumkin. Bu plastinalar uchun polivinil spirt, albumin, gummiarabik kabi qatlamlar tavsifli hisoblanadi. Bugungi kunda bu texnologiya qo’llanilmaydi. Ikkinchi avlod – korxonada tayyorlangan oldindan sezgirlashtirilgan plastinalar. Ular ortonaftaxinondiazidlar asosidagi qatlamlardir. Uchinchi avlod qolip plastinalari CtP texnologiyasi bo’yicha eksporinlanib, prinsipial jihatdan yangi sifatlarga ega bo’lishi kerak, xususan: - kunduzgi yorug’likka sezgir emaslik yoki juda past sezgirlik; - yuqori chastotali doimiy va stoxastik rastrlarni qo’llash imkoniyati. Shunga muvofiq, plastinalar yuqori sezgirlik va imkonli qobiliyatga ega bo’lishi, shuningdek, bosma qolipida bosiluvchi va oraliq elementlar o’rtasida aniq chegara hosil qilishi kerak; - plastinalarning narxi bugungi kunda raqamli texnologiyalar uchun qo’llanilayotganlarga nisbatan pastroq bo’lishi kerak. U an’anaviy klassik

texnologiyada qo’llanilayotgan plastinalar narxi darajasida bo’lishi va fotoplyonkalardan qimmat bo’lmasligi kerak; - bosma qoliplar bosish jarayonida o’zini odatdagi plastinalar kabi namoyon qilishi kerak; - qolip plastinalari bosma qolip tayyorlash texnologiyasini soddalashtirishni ta’minlashi va ideal holda texnologik eritmalar bilan ishlov berishni talab qilmasligi kerak. Lazerli nurlanish manbaining tipiga bog’liq holda turli firmalar maxsus qolip plastinalarini taklif qiladilar, ular fotopolimer, tarkibida kumushli, gibrid qatlamli, termosezgir qatlamli bo’lishi mumkin. Yuqori va fleksografik bosma uchun mo’ljallangan fotopolimer qolip plastinalari fotopolimer kompozitsiyasiga ega bo’lib, ularda yuzaning eksponirlangan maydonlari keyingi ishlov berish jarayonida texnologik eritmalarda erish qobiliyatini yo’qotadi va bosiluvchi elementlarni hosil qiladi, eksponirlanmagan maydonlar esa eritmalar bilan yuvilib ketadi va oraliq elementlarini hosil qiladi. Galogen-kumush qatlamga ega bo’lgan ofset bosmaning qolip plastinalarida, qog’oz, polimer yoki metall taglikda eksponirlash va kimyoviy ishlov berishdan so’ng qatlam yuzasida bosiluvchi va oraliq elementlari hosil bo’ladi. Qog’ozli taklikda tayyorlangan ofset bosma qoliplarining adadga chidamliligi 5000 nusxagacha, biroq, qolip va ofset silindrlari kontakti zonasida namlangan qog’oz taglikning plastik deformatsiyasi tufayli syujetning shtrixli elementlari va rastr nuqtalari buziladi, shu sababli qog’oz taglikli qoliplar faqat bir bo’yoqli bosma uchun qo’llanilishi mumkin. Polimer asosli qoliplarning maksimal adadga chidamliligi 20000 nusxani tashkil qiladi. Metall taklikli qolip plastinalalari spektrning ma’lum bir sohasiga sezgir bo’lgan kumushli qatlamga ega bo’lib, uning tagida fizik ochiltirish qatlami joylashadi. Alyuminiy plastina asos vazifasini bajaradi (11-rasm).

11-rasm.Galogen-kumushli plastinani eksponirlash: a - plastina eksponirlashga qadar; b - plastina eksponirlashdan so’ng Kumush galogenid qatlamiga yorug’likning tushishi kumushning fizik ochiltirish qatlamiga diffuziyalanishini keltirib chiqaradi, bu esa plastinaning alyuminiy yuzasida “kumushli” tasvirning hosil bo’lishiga olib keladi. Ochiltirilgandan so’ng bunday tasvir oleofil bo’lib qoladi (bosma bo’yog’ini yuqtiradigan bo’ladi). Boshqa maydonlar esa gidrofil xususiyat kasb etadi (bosma bo’yog’ini qabul qilmaydi, lekin namlash eritmasini qabul qiladi). Kumushli qatlam juda sezgir, shuning uchun bunday tipdagi plastinalar, fotopolimer yoki termal plastinalarga nisbatan, tezroq eksponirlanadi, rastr nuqtasi 1 dan 99% gacha bo’lgan diapazonda hosil qilinadi. Plastinalarning sezgirlik diapazoni juda keng bo’lib, argon-ionli lazerlar (to’lqin uzunligi 488 nm) bilan ham, FD UAG-lazer (to’lqin uzunligi 532 nm) bilan ham eksponirlanishi mumkin. Bunday tipdagi plastinalar qizil yorug’likka sezgir versiyalarda ham chiqarilishi mumkin, bunda eksponirlash to’lqin uzunligi 670 nm bo’lgan kam quvvatli lazer diodi bilan amalga oshiriladi. Odatda kumush qatlamli plastinalarning adadga chidamliligi taxminan 250 000 nusxani tashkil qiladi. Gibrid qolip plastinalari ko’p qatlamli tuzilmalar bo’lib, galogen-kumushli emulsiya, nusxa ko’chirish qatlami va metall taglikdan tashkil topadi. Bosma qolipini tayyorlash texnologik jarayoni eksponirlashdan so’ng galogen-kumushli emulsion qatlamga fizik-kimyoviy ishlov berish (uni ochiltirish va fiksajlash),

olingan niqob orqali nusxa ko’chirish qatlamini eksponirlash, uni ketkazish va nusxa ko’chirish qatlamida olingan tasvirni qayta ishlash ishlaridan tashkil topadi. Galogen-kumushli qatlam sifatida negativ fotografik emulsiyadan foydalanilib, uning sensitometrik va strukturometrik xususiyatlari fototexnik plyonkalarning kontrastlilik parametrlariga mos keladi. Pozitiv nusxa ko’chirish qatlami ortonaftoxinondiazidlar asosida shakllantirilgan bo’lib, kimyoviy-fotografik ishlov berishga chidamli. Ofset bosmada bunday qoliplarning adadga chidamliligi 250 000 nusxaga yetadi. Gibrid qolip plastinalari fleksografiya bosma qoliplarini tayyorlashda ham ishlatilishi mumkin. Bu holda eksponirlashda niqobni hosil qiladigan kumushli qatlamdan tashqari, fotopolimer qatlam ham mavjud bo’lib, u niqob shakllantirilganidan va unga kimyoviy-fotografik ishlov berilganidan keyin nusxa ko’chirishqurilmasida qo’shimcha eksponirlanadi va texnologik eritmalarda ishlov beriladi, natijada yuqori bosmaning bosiluvchi va oraliq elementlari hosil bo’ladi. Nashrlarni bosmaga tayyorlash dasturiy ta’minotlari 1. Asosiy qo’llanish sohalari Bugungi kunda dasturiy va apparatli kompyuter ta’minoti ishtirokisiz matbaa texnologiyalari va jarayonlarini tasavvur qilib bo’lmaydi. Kompyuter texnologiyalari bosishgacha bo’lgan, qolip tayyorlash va bosish jarayonlarida muqim o’rin egallagan. Ularga bo’lgan munosabat ham turlicha. Bir tomondan, texnologiyalar faol tarzda avtomatlashtirilmoqda, kompyuterlashtirilmoqda va inson doimiy ravishda ishlab chi-qarish jarayonidan siqib chiqarilmoqda, ikkinchi tomondan, mutaxassis-inson komp-yuterlar va ularning dasturiy ta’minotlari orqali, axborot oqimini nazorat qiladi va boshqaradi. Dasturiy ta’minotlar doimiy takomillashib, funksiyalari kengayib, “intellektuallashib” bormoqda, shu bilan bir vaqtda u murakkablashib ketmoqda. Shuning uchun dasturiy ta’minot o’zi va to’g’ri ishlashi uchun katta hisoblash resurslari va quvvatlarini hamda uni o’rganishda foydalanuvchi tomonidan katta intellektual intilishni talab qiladi.

Dasturiy ta’minotlarga bog’liq bo’lgan matbaa sektori sohasini quyidagi jarayon va texnologiyalar bilan ifodalash mumkin: bosigacha bo’lgan jarayonlar, ishchi oqimlarni boshqarish, rangni boshqarish, musahhih nusxasi va rangli sinov nusxasini tayyorlash, internet-texnologiyalar, bosish. Bu bog’liqlikning shakli 12- rasmda keltirilgan. 12-rasm. Dasturiy ta’minotlarning asosiy qo’llanish sohalari Dasturiy ta’minotlarni taqdim qilishda ularning ixcham va ko’rgazmali bo’lishi uchun ularni tuzilmali shakllar ko’rinishida tahlil qilish maqsadga muvofiq. Bu shakllarda barcha asosiy tayanch so’zlar keltirilib, ular haqida Internet va WEB tarmoqlarida ixtisoslashgan saytlar orqali izlanishi va batafsil ma’lumotlar olinishi mumkin. Shunday qilib, foydalanuvchilarga axborotni ijodiy tomondan qabul qilish va yaratilayotgan ishchi oqim doirasida zaruriy dasturiy ta’minotni tushungan holda tanlash yoki mavjud reproduksiyalash jarayonini takomillashtirish imkoni beriladi. Bu blok-shakllar dasturiy ta’minotning ishlab chiqarish jarayonidagi roli va o’rnini tushunishga, keyinchalik tahlil qilish va taqqoslash uchun zaruriy axborot olishga yordam beradi. 2. Bosishgacha bo’lgan jarayon dasturiy ta’minotlari Hozirgi vaqtda bosishgacha bo’lgan jarayonlarda dasturiy ta’minotlar matnni terishda, shuningdek, axborotni skanerlab yoki raqamli kamera orqali kiritish bosqi-chida qo’llaniladi. Dasturiy ta’minotlar yarim tusli va shtrixli rasmlarni

bosmaga tayyorlashda va nashr sahifalarini sahifalash va maketlash (to’liq o’lchamda joylash-tirish) bosqichlarida ham qo’llaniladi. Bunda kompyuterni boshqaruvchi operatsion tizimlarni ham yodda tutish lozim, ular amaliy dasturlarning ishlashi uchun zamin yaratadi. Ular haqidagi axborot 13-rasmda batafsil ko’rinishda keltirilgan. 9.13-rasm. Bosishgacha bo’lgan jarayonlarda foydalaniladigan dasturiy ta’minotlar blok-shakli tuzilmasi 3. Raqamli svetoproba dasturiy ta’minotlari Turli vaqtlarda bu qurilmalar turlicha nomlangan, lekin ularning vazifasi va mohiyati bir xilligicha qolgan. Bunday uskunalar sinov nusxasini olish qurilmalari yoki qisqacha svetoprobalar deb nomlangan. Qachonlardir bu maqsadda sinov nusxasini bosish astgohlaridan va xatto uskuna probasini tayyorlash uchun bosma uskunalaridan foydalanilgan bo’sa, keyinroq analogli svetoproba qo’llanilgan, hozirda esa raqamli svetoproba qurilmalaridan foydalaniladi. Buyurtmachi etalon yoki rang namunasi sifatida imzolashga rozi bo’lgan svetoproba nusxasi shartnoma svetoprobasi deb nomlanadi. Hozirda turli sabablarga ko’ra sinov nusxasini olish dastgohida (adad qog’ozida va xuddi o’sha bo’yoqlar bilan) “shartnoma” svetoprobasini olish juda

qiyish yoki buning iloji yo’q. Birinchidan, bunday qurilmalar ishlab chiqarishda qolmagan yoki juda kam qolgan, ikkinchidan, bunday tarzda olingan nusxa boshqa zamonaviyroq texnologiyalarda olingan nusxalarga nisbatan qimmatroq bo’ladi. Buyurtmachi vakiliga adad bosiladigan bosmaxonaning o’zida bosma uskunasida sinov nusxasini olishni taklif qilish mumkin, lekin bunday ishning bahosi qimmat bo’lib ketadi. Ham shu sabab, ham deyarli barcha bosmaxonalar CtP texnologiyasiga, ya’ni analogli fotoqolip tayyorlamasdan raqamli texnologiyaga o’tayotganligi va o’tganligi tufayli, bunday yondashuvda analogli svetoprobani qo’llash noo’rin bo’lishi mumkin. Lekin hozirda ham odatiy tarzda faqat shunday svetoproba eng ishonchli va to’g’ri tanlangan etalon nusxasi hisoblanadi. Shunga qaramasdan, raqamli svetoproba qurilmalari hozirda eng keng tarqalgan. Ularda bosishsharoitlarini imitatsiya qilish turli darajada takomillashgan bo’lib, ularning barchasi raqamli texnologiyalar asosida ishlaydi. Yaqindagina CtP texnologiyasiga o’tgan yoki o’tish bosqichida turgan ba’zi bosmaxona va matbaachilik majmualari etalon yoki rang namunasi sifatida raqamli svetoprobani qabul qilishni rad etadilar, lekin bu vaqtinchalik holat hisoblanadi. Zamonaviy rang birlashmalari, institutlari va xalqro tashkilotlari bunday svetoproba qurilmalarini sinovdan o’tkazish natijalari bo’yicha doimiy ravishda yillik hisobotlarni nashr qiladilar. Ular internetdagi ixtisoslashgan forumlarda va FOGRA, bvdm, ECI kabi tashkilotlarning rasmiy hujjatlarida muxokama qilinadi. Bunday sinov natijalari bo’yicha 14-rasmda ko’rsatilgan blok-shakl tuzilgan, unda raqamli svetoproba uskunalari va ularga dasturiy ta’minot ishlab chiqaruvchilar keltirilgan. Svetoproba qurilmalarining ulardan qaysi biri bosishgacha bo’lgan jarayonlarda svetoproba qurilmasi sifatida foydalanishga yaroqliligi yoki yaroqli emasligi haqidagi muxokama DuPont firmasi tomonidan tashkil qilingan. 1994 yilda bu firma o’zining analogli bo’lgan Cromalin qurilmasiga muqobil sifatida butunlay boshqa svetoprobani taklif qildi: bu qurilma uzluksiz purkashli bosma

raqamli texnologiyasi bo’yicha ishlagan va Digital Cromalin deb nomlangan. Tashabbus Scitex firmasi tomonidan qo’llab-quvvatlagan va purkashli bosma raqamli qurilmalari Iris2Print, Iris4Rrint ishlab chiqarilgan. Ma’lum vaqt o’tganidan keyin taklif qilinadigan tizimlar turi kengayib ketdi va turli ishlab chiqaruvichlar musahhihlik va shartnoma svetoprobalari sifatida ishlatiladigan raqamli qurilmalarni taqdim qila boshladilar. Bu qrilmalar purkashli nou-xau bo’yicha ham, mutlaqo boshqa texnologiyalar bo’yicha ham ishlagan. 14-rasm. Raqamli svetoproba qurilmalari uchun dasturiy ta’minotlar Quyida ko’rsatilgan qurilma va texnologiyalar bosish jarayonini imitatsiya qilishning boshqa usullariga taalluqli hisoblanadi: yupqa qatlamli termoko’chirish va lazerli sublimatsiyali qurilmalar, lazerli ko’chirish va infraqizil nurlar bilan termoekspo-nirlash qurilmalari. Qattiq bo’yovchilar va termosmolali svetoproba texnologiyalari bo’yicha ishlaydigan raqamli qurilmalar ham taklif qilingan. Matbaa uskunalarining bu sektorida kuchli raqobatga qaramasdan, ustuvorlik aksariyat holatlarda purkashli texnologiyalar tomoniga o’tmoqda. Hozirda purkashli raqamli svetoproba qurilmalari bosmagacha bo’lgan jarayonlarda alohida sahifalarni yoki ularning montajini bir yoki ikki tomonlama bosmaga chiqarishda yarim tusli sinov nusxalarini olishda keng qo’llaniladi. Rastrli tuzilmani, bosiluvchi materialni, bosishsharoitlarini, bo’yoqlarni, rang standartlarini to’liq

imitatsiya qilish raqamli tizimlari sektorida raqobat hali ham davom etmoqda va bu kurashning natijasini oldindan aytib bo’lmaydi. 4. Elektron spusk dasturiy ta’minotlari Apogee (Agfa). Apogee ma’lumotlarni qayta ishlash paketi PDF (Portable Document Format – ma’lumotlarni uzatish formati yoki Adobe Acrobat mahsuloti doirasida Adobe firmasi tomonidan yaratilgan maxsus format) formatidan foydalanadi. Apogee Apogee Pilot Production Manager, PDF-RIP va Apogee Pilot Production Manager dasturiy ta’minotlaridan tashkil topadi. PDF formatidagi ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonida ularni o’z formatiga konvertatsiya qiladigan tizimlarga qarama-qarshi ravishda, Apogee da PDF formatining barcha xossalaridan foydalanilishi mumkin. Masalan, tahririlashning amalga oshirilishi va sahifalarning alohidaligi saqlanishi mumkin. Apogee axborotni biror taglika chiqarishni optimallashtirishga imkon beradi, chunki murakkab vazifalarni saqlash va boshqarish avtomatik amalga oshiriladi. Bundan tashqari, turli tagliklarga chiqarish imkoni mavjud. 15-rasm. Ekrandagi sahifalar spuski amalga oshirilgan bosma taboq (Impose, Barco) Impose (firma Barco). Impose va Auto-impose Fast-Lane konsepsiyasining bir qismi hisoblanadi. Sahifalar spuski fayllari faqat shu operatsiyaga tegishli ma’lumotlarga ega bo’ladi. Sahifa va rasmlarning o’zi esa alohida serverda joylashgan bo’ladi. Natijada sahifalar spuskini qayta ishlashga tayyor bo’lgan

ma’lumotlar fyali bevosita eksponirlashdan oldin o’zgartilishi mumkin. Bu ma’lumotlarni korrektura qilishda va sahifalar va ularning kechroq kelgan qismlarini joylashtirishda ma’lum afzallik beradi. Bu dastur ma’lum vaqt oraliqlarida vazifaning qaysi sahifalari tayyorligini tekshirib boradi. Agar aniq montaj maketining sahifalari to’plami tayyor bo’lsa, ma’lumotlar fayli generatsiyalanadi (6.15-rasm). Signastation (firma Heidelberg). Kutubxonadan sahifalar spuski shakli tanlanganidan va bosish jarayonining tegishli parametrlari kiritilganidan keyin dasturiy vositalar zaruriy varaqlar sonini avtomatik hisoblaydi, barcha belgi va simvollarni o’rnatishni amalga oshiradi. Texnologik zanjir chegarasida yuzaga keladigan qo’yimlar hisobga olinadi. Tahrirlash dasturi yordamida foydalanuvchio’zining buklashshaklini yaratishi mumkin. Raqamli ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonini optimallashtirish maqsadida Signas-tation dasturi OPI bosishgacha bo’lgan ochiq interfeysni qo’llab-quvvatlaydi. Serverda mavdul bo’lgan yuqori imkonli qobiliyatli ma’lumotlar faqatgina to’liq o’lchamli spuskni eksponirlash jarayonidagina foydalaniladi. Rangli sinov nusxasini tayyorlash, elektrofotografik usulda yoki purkashli printer yordamida rasmlarni kichraytirilgan masshtabda chiqarishda imkonli qobiliyati pastroq bo’lgan versiyadan foydalaniladi.

Adabiyotlar 1. Helmut Kippxan. Handbook of printmedia: Technologies and Production Methods. Germany, 2014. 2. С.Стефанов. “Цвет Ready Made или теория и практика цвета”. Учебное пособие. - М.: «Репро ЦЕНТР М» 2006. - 316 с. 3. Волкова Л.А., Решетникова Е.Р. Технология обработки текстовой информации. M Книга, 2007. 4. Bаbахаnоvа Х.А. Mаtnli ахbоrоtni qаitа ishlаsh tехnоlоgiyasi.Tоshkеnt, TTYЕSI, 2011. 5. Кузнецов Ю.В. Технология обработки изобразителной информации. Учебное пособие. - М-С-П.: «Петербургский институт печати» 2002. - 310 с 6. Jalilov A.A. «Rasmli aхborotni qayta ishlash tехnologiyasi» fanidan ta’lim tехnologiyasi. O’quv qo’llanma. - T.: TTYЕSI 2012. – 112 bеt.

Похожие

Sifat. Sifat kategoriyalari

Sifat

Sifat yasalishi

Xitoy va o‘zbek tillarida sifat

Sifat va son so’z turkumlari