Sifat

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64 KB

Скачать

Sifat Reja: 1.Sifat so’z turkumining tarixiy taraqqiyoti. 2.Sifat yasalishi. 3.Sifat darajalari va uning intensiv formalari.

XV—XIX asrlarga mansub manbalar tilida qayd etilgan sifatlar, umuman, turkiy tillardagi, xususan, o’zbek tilidagi sifatlarga xos barcha xususiyatlarga ega bo'lib, bulardan asosiylari quyidagilar: •narsa-predmet va hodisalarning belgisini bildirish sifatning semantik asosidir. Belgi bildirish xususiyati va tabiati jihatidan tub (asliy) va nisbiy sifatlar bir- biridan qisman farqlanuvchi o’zgachaliklarga egadir; • tub sifat ifodalaydigan belgi tushunchasi shu sifatning to’gridan-to’gri ma'nosidan anglashiladigan rang, tus, tur, ta'm, maza, hajm, vazn, me'yor, sath, miqyos kabi doimiy sifat belgilari bilan bog’liq bo’ladi, bu doimiy sifatiy belgilar konkret va abstrakt xarakterda bo'lishi mumkin: aq alma, aq kynyl, achchi’q danak, achchiq dard kabi; • nisbiy sifatda esa belgi tushunchasi shu yasama sifatga asos bo’lgan so’zdan anglashiladigan narsa-predmet yoki hodisa ma'nosi bilan bog’liq bo’lib, uning belgi-xususiyati boshqa turdagi narsa-predmet yoki hodisaga turli darajada nisbat berilishi orqali ifodalanadi. Turkiy tillarda, jumladan, o’zbek tilida sifat tarixan maxsus morfologik ko’rsatkichga ega bo’lmagan. Tadqiqotchilarning fikriga ko’ra sifat dastavval mustaqil so’z turkumi sifatida mavjud bo’lmagan, u so’ngroq ot turkumidan o'sib chiqqan va shakllanib rivojlangan.E.V.Sevortyanning ta'kidlashicha, sifatning otdan differensiasiyalanish jarayoni ancha ilgarigi davrlarda boshlangan, V—VIII asrlarga kelib bu jarayon ancha keng tus olgan. Sifatning jamlanishi va kristallashishi asta-sekinlik bilan turli davrlarda paydo bo'lgan turli formalar hisobiga yuz bergan. Bu formalarning ayrimlari qadimdayoq, kammahsul bo’lgan, ayrimlari esa o'z sermahsulligini hozirgi kunlargacha saqlab qolgan va hatto yanada kengaytirgan. Ayrim formalar ot va sifat uchun mushtarak bo’lgan, ayrimlari faqat sifatgagina tegishli bo’lgan, lekin keyingi davrlarda taraqqiy qilmagan. Turkiy tillar taraqqiyot bosqichining qadim davrlaridan boshlangan sifatning otdan ajralib chiqishi uzluksiz hodisa bo’lib, bu jarayon hanuz davom etmoqda. Bundan hamma sifat ham otdan ajralib chiqqan, degan fikr kelib chiqmasligi

$kerak. Chunki sifat mustaqil kategoriya sifatida ajralib chiqqandan keyin bu turkum tarkibiga yangidan qo’shilgan belgi ifodalovchi bir qator tub va yasama so’zlar, yasovchi affikslar mavjudki, ularning kelib chiqishi va tabiati hozircha aniqlangan emas. Sifat turkumiga oid so’zlarning katta qismini yasama sifatlar tashkil qiladi. Yasama sifatlar ikki xil yo’l bilan: morfologik (affiksasiya) va sintaktik (kompozisiya) usuli bilan hosil qilinadi. Morfologik usul bilan sifat yasalishi. Morfologik usul bilan sifat yasalishi uzoq, tarixga ega bo’lgan asosiy usuldir.Sifat yasalishiga asos bo’lgan o'zak morfema ism yoki fe'l turkumiga oid bo’lishiga qarab yasovchi morfemalar ham ismlardan yoki fe'llardan sifat yasovchi tarzida ikkiga bo’linadi. Sifat yasovchi affikslar tarixan ko’p bo'lmagan, ular hozir ham unchalik ko’p emas. Tekshirilayotgan davr tilida ular qo’llanish darajasiga ko’ra bir xil emas: ba'zilari unumli, ba'zilari esa unumsizdir. Otlardan sifat yasovchi affikslar. Otlar turkumiga oid so’zlardan sifat yasashda quyidagi affikslar qo’llangan. -li'g’\lig,-luq\lug’,-luk\lug’. Ushbu affiks variantlari ning ishlatilishidagi fonetik sharoit quyidagicha: Tarkibida lablanmagan unlilardan biri bo’lgan bir bo’g’inli, shuningdek, barcha yoki so'nggi bo’g’inida shu unlilardan biri bo’lgan ko’p bo’g’inli qattiq negizlarga affiksning asosan lablanmagan orqa qator variantlari, yumshoq negizlarga esa old qator variantlari qo’shiladi: ag’i'zli'q, yazli'q, bag’li'g’, tatli'q, yashli'q, qanli'q, biliglig, qorg’anli'q, atli'q, yevlik, yamag'li’q, kechalik. Lablangan unlili bir bo’g’inli, shuningdek, barcha yoki so’nggi bo’g’inda lablangan unlisi bo’lgan qattiq negizlarga affiksning lablangan orqa qator variantlari, yumshoq negizlarga old qator variantlari qo’shiladi: boyluq, qayg’uluq, otluq, anduhluq, kychlyk, yyzlyk, olturushluk. Ba'zan bu umumiy qonuniyatning buzilishi kuzatiladi; lablanmagan unlili negizlarga affiksning lablangan variantlari, shuningdek, orqa qator variantlari yumshoq o’zaklarga va$ $aksincha, old qator variantlari qattiq negizlarga qo’shilib keladi. Bu hodisa, ayniqsa, XVII —XIX asrlarda ko’proq kuzatiladi. -li\li,-lyi,-ly. Bu affiks variantlarining ishlatilishida ham asosan singarmonizm qonuniyatiga amal qilingan: old qator variantlari yumshoq negizlarga, orqa qator variantlari qattiq negizlarga qo’shilgan: kendli', yag’i',tatli',men’zli,biligli,yarali kabi. Lablangan –lu\-ly variantlarining qo’llanishida boshqacharoq manzara kuzatiladi; singarmonizm qonuniga binoan tarkibida lab unlilaridan biri bo’lgan bir bo’g’inli yoki so’nggi bo’g’inida shu unlilardan biri bo’lgan ikki yoki ko’p bo’g’inli qattiq negizlarga affiksning orqa qator variantlari, yumshoq negizlarga old qator variantlari qo'shiladi: otlu,tug’lu,Ko’zly,yuzlu,ko’rykly. Lekin bunday shakllar siyrak uchraydi. Ko’p hollarda lablangan unlisi bo’lmagan so’zlarga ham affiksning lablangan variantlari aksincha, lablangan unlili so’zlarga affiksning lablanmagan variantlari qo’shilish hollari mavjud: g’amlu,namlu,bag’lu, yolli'g’,qoyli',tug’li',ko’zli kabi. -gi\'g’i',-qi’\'ki affiksi qadimdan mahsuldor morfemalardan bo’lib, O’rxun- Yenisey, qadimgi uyg’ur yozuvi obidalari, XI—XIV asrlarga mansub yodgorliklar tilida ham ancha keng qo'llangan: Bayaqi' yolg’a tegdilar (Rabg’.)- Javhar balchi’qqa tushsa, burung’i' bikin nafis turur (Nav.SS). Astio'ndaqi' azaqlari'na qara qushlarni’ bag’ladi' (Rabg’.). Bu ilkindaki narsalar ne turur? (Nahj.far.). -si'z\siz. Bu affiks asosan otlarga qo'shilib o’zakdan anglashilgan narsaga, holatga, xususiyatga ega emaslik ma'nosini ifodalovchi sifat yasaydi: Vasl noshi dunyada bolmas, Atayi nishsiz (Atoiy). Qapugi'n yeshiki y arag’si'z turur (Rabg.). Eski o’zbek tilida fors-tojik tilidan o’zlashgan quyidagi affikslar ham faol qo'llangan: -iy. Adabiyotlarda «yoyi nisbat» deb yuritiladi va nisbiy sifat yasaydi: Rast andaq ki sarvi bostaniy. (Nav.SS). -nak. Otdan muayyan belgiga ega bo’lgan sifat yasaydi: ... la'li atashnak (Nav.MQ,), -. Ko’nlym g’ami'di'n ul g’amnak (Nav.MQ). -gyn. Rang bildiruvchi sifat yasaydi:$ $Yerni bayzadi'n etti bayzagun (Nav.SS). -vash. O’ xshatish ma'nosidagi sifat yasaydi:... parivash... (Nav.MQ,), ... max vash saqiy... (Nav.MQ). -var. O’xshatish ma'nosidagi sifat yasaydi: buzurgvar, umidvar. ... durri shahvar yzylyp yerge tushti (Nav.MQ,.). Bu affikslardan tashqari, - in,-fam,-aniy sifat yasovchi affikslari ham qo’llangan. Fe'ldan sifat yasovchi affikslar. Fe'ldan sifat yasovchi affikslar miqdori ko’p emas. Ulardan faqat birgina affiks sermahsul bo’lib, qolgqnlari kammahsul affikslardir. Ular quyidagilar: - g\g’,-q\k(i'g’\ig,-i'q\'ik,-ug\yg’,-yq\yk ). Affiks variantlarining ko’'pligi singarmonizm qonuni amalda bo’lganligidan dalolat beradi. Biroq, yumshoqlik- qattiqlik va lab garmoniyasi qoidasining bir qadar buzilishi kuzatiladi, jarangli va jarangsiz undoshli variantlar ishlatilishida muayyan qonuniyat va fonetik sharoitni belgilash qiyin, chunki ayrim manbalarda asosan jarangsiz undoshli variantlari ishlatilsa, ularning ko’pchiligida (hatto bir so’z doirasida ham) har ikkala varianti baravar qo’llanaveradi, lekin jarangsiz unldoshli variantlarning qo’llanish doirasi kengroqdir. Fe'ldan sifat yasashda eng sermahsul bo’lgan bu affiks yordamida yasalgan sifatlarda o’zakdan anglashilgan ma'no bilan bog’liq belgi-xususiyatga egalik tushunchasi ifodalanadi: Demasun qorqaq (SHN). Bu rud quruq ruddur, munda hargiz suv bolmas (BN). -n(-i'n\in,-yn\un,-an\an). Qadiman vosita kelishigining affiksi bo’lgan va o’zining birgalik ma'nosi asosida keyinchalik so’z yasash funksiyasini ham bajargan. U negizdan anglashilgan belgiga egalik ma'nosini ifodalovchi sifat yasagan: Nedin tolun ay yuzun ila husn talashur (Atoiy).U turur (Taf.). -l(-i'l\il). Bu affiks ayrim fe'llardan o’zakdan anglashilgan harakat yoki holat belgisiga egalik ma'nosini ifodalovchi sifat yasaydi: Dunyani'n tugal mali'ni' bersan (Nahj.far.). Shu bilan birga,-i'r\yr (Bu ag’i'r ishka og’radi'mi'z (Rabg’.))> -ri\'ri' (Quyi' egriligi chi'ndur (Lutf.)) qo’shimchalari bilan ham sifat yasalgan.$ $Sintaktik (kompozisiya) usul bilan yasalgan sifatlar sifat turkumiga mansub leksik birliklarning katta qismini tashkil qilgan. Ular sifat va boshqa turkumlarga mansub so'zlarning bir-biri bilan turli kombinasion vositalar yordamida birikuvi, juftlashuvi, takrorlanuvi va tiziluvi orqali hosil bo’lgan. Ular tarkibiy qismlarining birikuv tarziga ko’ra qo’shma va murakkab sifat yasaladi. Sintaktik usul bilan yasalgan sifatlar turg’un bo’lmaydi va u ko’proq uslubiy vazifa bajaradi: qara yuzluk bashi' (Nav.MN), q ara tamg’ali’q ay (Lutf.). Sifat darajalari. Sifat darajalarining turkiy tillarga xos har uchala turi va har bir turning ifodalanish usullari bu davr tilida ham mavjud. Hozirgi va o'tmish lingvistik adabiyotlarda sifatning oddiy, qiyosiy va orttirma darajalari haqida fikr yuritib kelingan va unda rus tili qolipidan kelib chiqilgan. O’zbek tilidagi sifatlar esa bu qolipga tushmaydi, balki oddiy daraja, belgining kamligi darajasi va belgining ortiqligi-kuchaytiruv darajasini farqlash imkoniyatini beradi. Oddiy daraja. Boshqa darajalarning hosil bo’lishi uchun negiz vazifasini bajaradi va belgi neytral darajada bo’ladi. Bu shakl "nol" shakl bo'lib, unda affiks qatnashmaydi. Belgining kamligi esa bir necha affikslar orqali hosil qilinadi: -raq\rak Kimki ulug’raq, ana xi'dmat kerak, Ulki kich ikrak, ana shaffip kerak. (Nav.MQ,). -mtul. Qi’zi'mtul, qaramtul, yashi'mtul (Mab.lug.). Belgining kamligi darajasida sifatga xos bo'lgan asosiy belgining kamligini bildirmaydi, balki boshqa belgida sifat ifoda qilayotgan belgidan qisman mavjudligini anglatadi. Belgining ortiqligi darajasi. Bu daraja sifatlarni to’liq va to’liqsiz takrorlash hamda sifat oldidan ravishlarni keltirish orqali hosil qilinadi. To'la takror: Menizlari gul-gul, q abaglari' ken-ken (Nav.ML). Ba'zan bunday sifatlarning birinchi qismida chiqish kelishigi affiksi ham qatnashadi va$ $ma'noning yanada kuchaytirilishiga xizmat qiladi: Zaxirim avqati' yamandi'n- yaman . (Nav.ML). To’liqsiz takror . Bunda birinchi bo’g’in p,m undoshlari ishtirokida takrorlanadi: ap-achi'g, ap-aq, yup-yumalaq, chup-chuqur, yam-yashil (Nav.ML,). Sifat oldidan ravishlari keltiriladi: Bag’ayat biyik kishi (Nav.MN), asru ken (BN). Ta'kidlash zarurki, -raq\-raq affiksli shakllarda qiyos ma'nosi emas, balki belgining kamligi ma'nosi bosh ma'nodir$

Sifat

20.09.2019

0

64 KB

Похожие