Синтактик санъатлар услубияти - Лингвистика - Рефераты

Синтактик санъатлар услубияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Синтактик санъатлар услубияти Режа: 1. Услубиятдаги нутқий санъатлар. 2. Синтактик кўчимлар услубияти .

Мавзуга оид таянч тушунчалар ва иборалар : Синтаксиснинг услубий имконятлари ва нут қ . Матн уюштириш усули ва нутқ санъатлари ўртасида боғли қ ли к . Услубий унсурлар.Синтактик санъат . Поэтик фигуралар. Бадиий ва публистик услубларда бадиий санъатларнинг қўлланиши. Такрорлар . Инверсия,Тазод. Кучайтириш Риторик сўроқ. Синтактик кўчимлар ва уларнинг турлари. Метафора.Метонимия.Синикдоха . Вазифадошлик.Ўхшатиш.Эпитет.Ирон- ия.Саркизм.Муболаға.Аллегория. Символ.Жонлантириш . Мавзуга оид муаммолар: 1.Нут қ ий санъатлар фа қ ат адаби ё тшуносликка оидми ё ки тилшуносликка ҳ ам ало қ адорми ? 2.Синтактик кўчимлар фақат бадиий ва публистик услубга хосми ёки бошқа услубларда ҳам ишлатилиши мумкинми ? 1-савол бўйича дарс мақсади: Талабаларда услибиятдаги нутқий санъатлар ва уларнинг матн уюштиришдаги иштироки ҳақида тасаввур ҳосил қилиш. Асосан бадиий публицистик ва сўзлашув услубларида қўлланиладиган бадиий санъатлар: такрор, нуқтада инвесия, тазод, кучайтириш, риторик сўроқ гапларга изоҳ бера олиш. Идентив ўқув мақсадлари: 1.Нутқий санъатларнинг умумий хусусиятларини ва ва турларини изоҳлайди. 2.Уларнинг бадиий ва ва публицистик услубда қў лланиши ва услубий имкониятлари ҳ а қ ида тушунча бера олади . 1-саволнинг баёни:

Услубиятга оид адабиётларда бадиий тасвир воситалари турли усуллари киритилади. Булар дастлаб паэзия доирасида қарала бошланади. Кейинги йилларда нашр қилинга адабиётларда эса синтактик шакллар бошқа услублар доирасида ҳам ўрганилаяпти. 1. Анафора . Такрорланувчи бирликлар сўз, сўз бирикмаси, гап шаклида бўлиши мумкин. Бу кўпроқ бадиий ва публицистик услубга хос. Қуйидагилар анафора бўлиб келади: Гап бўлаги . Бу сўз бирикмаси, гап ва қўшма гап қисмлари бошида келади. 1. Сўз бирикмаси бошида: Инсон тафаккурига, Бугун яна таъзим-ла: Инсон жасоратига Ташаккур!- дейди олам. (З. Д.) Ҳар бир сўз, ҳар бир далил, ҳар бир таклифни қайта-қайта текшириб кўриш лозим. (Ш. Рашидов.) Ёш лар , авлод лар меҳнати, матонатини кўриб, қувончим қалбимга сиғмай тошади! Аммо шу муҳит, шу қайноқ ҳаётда, шу гўзал инсонлар орасида, афсуски, Каримлар ҳам бор!.. (Ҳ. Ғ.) 2. Гап бошида: Нега бунча гўзал кўринар олам, Нега бунча қараб тўймас кўзларим?! 3.Қўшма гап қисимлари бошида: Меҳнат инсонни яратади, меҳнат инсонни безайди, меҳнат одамни одам қилади. 2. Эпифора . Бу – анафоранинг тескариси. Бу усул билан такрорланган гапнинг маъносини кучайтирилади. Анафора оғзаки ва ёзма нутқларда ҳам қўлланса, эпифора асосан ёзма нутқ учун характерлидир . Қуйидагилар эпифора бўлиб келади: 0 1. Мураккаб кесимларнинг ёрдамчи элементи: 1 Кесим: Йигирма баҳорни кўрган ёшим бор, Ўн бешта диёримда қадрдоним бор,

Йўлбарслар ўз изидан қайтмагандай, Бу йўлдан қайтмайдиган бардошим бор! ( М.) Жувоннинг бутун берган дашноми ҳам бир бўлди-ю ҳозир бодиринг узатгани ҳам бир бўлди . (А.Қ.) Қалб изтироб чекиб йиғламасди, кўнгил дард билан йиғламасди, юрак ўртаниб йиғламасди ,балки бутун вужуд қувониб, бахтиёрлик дарёсига шўнғиб-шўнғиб йиғларди. (Ж. Абд.) 2.Эга. Бу эга инверсияга учраганда юз беради: Дўстлик сўзи жуда ажойиб, оҳангдор ва оҳанграбодир! Қанчалик улуғвор ва маънодор сўз- бу! Қанчалик улуғвор ва маънодор сўз- бу! Қанчалик тенги йўқ,бебаҳо сўз - бу!( В.З.) 3. Такрор. Бу маънони кучайтириш, ўзига хослик ва ҳиссийлик учун хизмат қилади. Ш. Балли такрорнинг юзага келишини ҳиссий импульслар билан изоҳлайди: « Қанча импульс бўлса, шунча такрор бўлади». Сўзловчи ўз сезгиларига иборанинг мос эмаслигини англаб, сифатни миқдор билан тўлдиришга харакат қилади. Бу такрорни юзага келтиради. Такрор ҳиссий нутқни характерлайди. Такрор турлича бўлади. 0 1. Такрор айнан бўлиб, ёнма- ён келади. Бу иккиланиш деб ҳам юритилади. Такрорнинг бу кўриниши қуйидаги шаклларга эга: а) Гап такрори: - Ҳа, ҳа офарин, отангиз ра ҳ матлик кўп доно одам эдилар- да! (П.Т.) б) Гап бўлаклари такрори: Икромжон йиғлади, йиғлади, йиғидан кўз ёшлари қуриди.(С.А.) в ) Ёрдамчи сўзлар такрори: Икромжон турган жойида бир қалқиб кетди. Бу бола нималар деяпти? Наҳотки, наҳотки , боласи яна нобу д бўлган бўлса? (С. А.) 2. Такрор айнан бўлади. Лекин кейинги компанент бошқа бўлаклар билан кенгайиб келади. Бу маънони янада кучайтиради, янада таъкидлайди. Бундай такрорлар ҳам гап такрори, гап бўлаги такрори, ёрдамчи сўз таркиби шаклида бўлиши мумкин.

а ) Гап такрори: Жуда ўзгариб кетибди,- ўйларди Абдулла уйга қайтар экан.-Жуда ўзгариб кетибди. Наҳотки, икки йил ичида шундай ўзгариш мумкин бўлса? (Ў. У.) б ) Гап бўлаги такрори: Байроқ, қизил байроқўрнатиш керак! (Ў. У) Беғубор, жуда ҳам беғубор шабада эсди. (С. А.) в) Модал сўз такрори: афсус, минг афсуски, насиҳатимга қулоқ солмадингиз, маслаҳатимга юрмадингиз. Умурзоқов! (Ҳ. Ғ.) 3. Такрор айнан бўлади.Лекин улар орасида бошқа гап бўлаклари келади. –Секин яхши қиз, секин –деди шарфли йигит ҳамон кулиб. (Ў.Ҳ) 4. Синтактик параллелизм . Бунда тузилиши бир хил бўлган икки ёки ундан ортиқ гап кетма–кет келади. Бундай гапларнинг бўлаклари ҳам уларнинг шакли ҳам бир хил бўлади. Бу синтактик симметрия ҳосил қилиб, ифодалиликни кучайтиради. Холматжон учун Чортеракнинг сира қизиғи қолмаганди: на ота, на она, на бувиси борунинг бу қишлоқда. На акаси, на укаси бор унинг Чортеракда. 5. Антитеза. (Тазод) Бу мантиқ жиҳатдан қарама -қарши бўлган икки қутб (фикр, сезги, тушунча ва образлар)ни қиёслашдир. Бунда бири иккинчисини рад этади ёки инкор қилади. Таркибида антонимлар, грамматик зидлик муносабатини ҳамда тасдиқ ва инкор ифода қилувчи грамматик воситалар, шунингдек, ифодаликнинг бошқа зидлаш воситалари қўлланади: Унинг ҳаёти баланд-паст бўлиши керак эмас, тўғри бўлиши керак. (Ў. У.) Эгри озади- тўғри ўзади.(Мақол). 6. Градация. (Кучайтириш.) Бу ифодалиликни бирин-кетин кучайтириб ёки пасайтириб бориш усулидир. Агар ифодалилик бирин-кетин куч й атириб борилса, климанс, пасайтириб борилса, антиклиманс дейилади. Бунда ифодалиликнинг метофора, эпитет, синонимия каби воситалардан фойдаланилади. Градация г ап , гап бўлаги шаклида бўлади. Гап шаклида : Ким ўз юрагини ўзи суғириб олгиси келади? Кафтига қўнган қушни улоқтириб юборишга кўзи қи ядиган одам борми?

Гап бўлаги шаклида : У ҳар қандай тўсиқни ҳам енгиб ўт а ди. Улғайди, вояга етади.(П.Т.) 7. Риторик сўроқ. Бу экспрессив функция ташувчи синтактик воситалардандир. Риторик сўроқ гапларда ифодаланган фикр соф сўроқ эмас: субъект янги информация олишни кўзда тутмайди, сўроқ жавоб талаб қилмайди, балки сўроқ орқали ҳукм ифодаланади. Унинг синтактик қурилиши мантиққа, мазмунга мос келмайди. Риторик сўроқларни функциясига кўра икки гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳдан риторик сўроқлар (жавоб талаб қилинмайдиган мурожат) адресати-тингловчига қандайдир таъсир кўрсатишга мўлжалланади: Йигит учун мардлик, қаҳрамонликдан ўзга улуғроқ, олийроқ бир фазилат борми? Бу гапларда фикр кўтаринки руҳда кучли эмоция билан ифодаланаяпти. Иккинчи гуруҳдаги риторик сўроқлар фақат экспрессивлик функциясини бажариб, соф эмоцианал таъсир кўрсатади: Курашади икки тўлқин, қараб турайми? Ё тарихнинг темир қўлин четга бурайми? (О.) Риторик сўроқ гаплар бадиий ва публицистик услублар учун типик бўлиб, баъзан сўзлашув услубида ҳам учрайди. Бунда риторик сўроқлар фикрни таъсирчанлигини ифодалайди. Умуман, риторик сўроқ гаплар нутқда кучли услубий восита бўлиб хизмат қилади: Дўнани ким билмайди? Унинг шуҳрати ва ташаббуси бутун трассага маълум. (Й. Ш.) Ахир кириш сўзи кўпинча эгаси топилмайдиган бир бош бўлакли гаплардан бўлган риторик сўроқ гаплар таркибида келади: Бу улуғ иш бизнинг Ватанда бошланди. Бунга беҳад хурсанд бўлмасдан бўладими, ахир? ! (В. З.) Айрим риторик сўроқ гаплар соф сўроқ гапларга ўхшаб кетади. Уларнинг риторик сўроқ эканлигини оҳанг контекст орқали англаш мумкин: Саида заҳарханда қилди: - Колхозда хотин мукофатга бериладими? (А. Қ.)

Баъзан мураккаб синтактик бутунликлар фақат риторик сўроқлардан иборат бўлиб, мураккаб фикрни кучли эмоция билан ифодалайди: Бундай Ватаннинг, унинг халқининг ажойиб эски йилни улкан мамнуният билан кузатмасдан бўладими?! Назорат саволлари: 1.1.Нут қ ий санъатларнинг умумий хусусиятлари ва турлари. 1.2.Инверсия.Унинг турлари ва вазифалари. 1.3.Такрор. Унинг турлари, услубий вазифалари. 1.4. Риторик с ў ро қ гап риторик унд а ш ва мурожатларнинг қў лланиши. 1.5.Матн уюштириш усули ва нут қ санъатлари ў ртасидаги бо ғ ли қ лик. 1.6. Бадиий ва публицистик услубда нут қ санъатларини қў лланилиши. 2-савол бўйича дарс мақсади: Синтактик к ў чимларнинг матн уюштиришдаги ролини изо ҳ лаш, уларнинг услубий қў лланилишини ў рганиш, ў зига хос вазифаларига ба ҳ о бериш. Идентив ўқув мақсадлари: 1.Шоир ва ёзувчилар услубларида қўлланилаётган синтактик қўшимчаларнинг турларига баҳо бера олади. 2.Метафора, м етанимия, с инекдоха, ва вазифадошлик хақида тушунчаларини мустахкамлайди. 3.Ўхшатиш, м уболаға, ж онлантириш каби санъатларни қайси услубларда қўлланилишини изохлайди. 4. Илмий ва расмий услуб учун асосий хусусият эмаслигини ечиб беради. 2- саволнинг баёни: Тилдаги кўпгина сўзлар ўз маъносидан бошқа маъноларни ҳатто баъзан ўз маъносига қарама-қарши бўлган маъноларни ифодалаш учун ҳам қўлланади. Бир предмет белгиси бошқа бир предметга кўчирилади, ўхшатилади. Адабий асарнинг бадиий қийматини, ифодалилигин, экспрессивликни кучайтириш учун бир нарсанинг номини, белгисини иккинчисига кўчириш ёки сўзларнинг умуман кўчма маънода ишлатилиши кўчим дейилади.

Онгимизда қандайдир хусусиятлари билан, белгилари билан бир-бирига яқин бўлган икки предмет ёки ҳодисани чоғиштириш, ўхшатиш кўчимга асос қилиб олинади. Яъни бирор предмет ёки воқеа ҳодиса ҳақида аниқ, ёрқин тасаввур ҳосил қилиш учун унга бошқа бирор предмет ёки воқеанинг белгиси кўчирилади, ўхшатилади. Кўчимларнинг қуйидаги асосий турлари мавжуд: 1. Метафора (истиора ) - грекча metaphora ( кўчим, истиора) сўзидан олинган. Нутқда образлилик, эмоция бериш мақсадида нарса ва ҳодисалар ўртасидаги ўхшашликка асосланиб, сўзлар ва ибораларнинг кўчма маънода ишлатилиши метафора дейилади. Масалан, кишиниг ёшлигини ғунча, йигитлик даврини умрнинг баҳори каби сўз бирикмалари билан, ўлди сўзини хазон бўлди, сўлди сўзлари билан алмаштириш мумкин. Чунки бу сўзлар англатган маънолар ўртасида қандайдир умумийлик, яқинлик мавжуд. Метафорани яширин ўхшатиш дейиш ҳам мумкин. Аммо оддий ўхшатиш ҳар доим асосий икки аъзодан ташкил топса ( яъни нима қиёс қилинади, нима билан қиёс қилинади, қиёс қилинувчи ва қиёс қилинадиган предмет) метафорада фақат иккинчи аъзо – ў хшатилган нарса қолади, ўхшаган нарса тушириб қолдирилади ва у контекстда очиқ сезилиб туради, демак, метафорада тасвирланаётган предмет ана шу иккинчи аъзо орқали идрок қилинади: Метафора тузилишига кўра икки хил бўлади: содда ва кенгайган. Содда метафора биргина сўздан ташкил топса, кенгайган метафора икки ёки ундан ортиқ сўздан тузилади. Масалан, гумбаз (осмон), йиқилдим (ёмон баҳо олдим маъносида.) кенгайган метафора саналади. Бадиий метафора билан лингвистик метафорани бир-биридан фарқлаш керак. Агар метафора предметнинг доимий номига айланиб қолган бўлса, у тилшуносликнинг ўрганиш объекти бўлади Масалан, ёй- асли ёмғир ёққандан сўнг осмонда пайдо бўладиган ярим доира шаклидаги ёруғ чизиқ.

Унинг номи тарихий жиҳатдан ов қуролига ҳам ўтган; омон-сифат, омон- от; какку тақлидий сўз, какку- қуш номи ва ҳ. к. Бадиий метафоранинг энг яхши намунасини Ҳ. Олимжон « Бахтлар водийси» шеъридан келтирилган қуйидаги парчада ҳам кўриш мумкин: Кўм-кўк водийларда Пўлат изларидан (темир йўл-Р.Қ.) Келаётир қора поезд Учиб, Қарсиллаб, Электрик томиридан (электр сими- Р.Қ.) Оққан қо н лардан (электр токи-Р.Қ.) Бутун ўлка шимираётир Чанқаб, ҳарсиллаб. 2. Метонимия (маъжоз )- грекча metonymia сўзидан олинган бўлиб, бошқача ном бериш деган маънони билдиради. Метонимия (маъжоз) ҳодисаси ҳам сўзларнинг кўчма маъноси билан боғлиқ. Аммо бу ерда асосан бирор нарса ёки воқеа ҳодисасининг номи бошқа бир нарса ёки ҳодисага кўчирилади. Бу предмет ёки воқеа ҳодиса онгимизда бир-бири билан алоқадор тушунчаларни англатиши билан ўзаро боғланган бўлади. Метафорада бир-бирига ўхшаш предметларнинг белгилари кўчирилса, метанимияда бу икки предмет ташқи кўриниши ёки ички хусусиятлари билан бир-бирига қандайдир алоқаси бўлса ҳам, аммо, умуман бир-биридан фарқ қилувчи (бир-бирига ўхшамаган) предметларнинг белгилари чоғиштирилади. Пре д метларнинг номларини бошқа предметларга ўтказишнинг бир неча хил кўринишлари мавжуд: 1.Бирор нарса ичидаги предметнинг маъноси ўша нарсага (идишга) ўтказилади: бир товоқ палов едим дейиш ўрнига бир товоқни туширдим, деймиз.

2. Муаллифнинг номи унинг асари ўрнида қўлланади: Марксни ўқидим, Навоийни ўқидим каби. Бу ерда Маркс, Н авоий асарларини ўқидим деган ма ъ но тушунилади. Мисол: Фузулийни олдим қўлимга, Мажнун бўлиб йиғлаб қичқирди Ва Навоий тушиб йўлимга, фарёд билан ўрнидан турди. Лемантовни ташламадим ҳеч, охир қўйиб олдим Ҳ офизни, Пушкин менга кўрсатди ҳар кеч йиғлаб турган бир черкас қизни. (Ҳ. О лимжон. «Шодликни куйлаганимнинг сабаби».) 1 Ҳаракат ёки унинг натижаси шу ҳаракатни бажарувчи қуролнинг номи билан алмаштирилади: Унинг пероси қасос ўти билан ёнарди. 2 Бирор предметни у ясалган материал билан алмаштириш: Ер куррасида бўлган пролетар Саломи, Дўстлик илҳоми- Пўлат карвонларда Ҳайқириб келажак. ( Ғ.Ғ .) 3 Маълум ерда, мамлакатда, давлатда яшаб турган кишилар маъноси шу ерга, мамлакат ё давлатга кўчирилади6 «Мажлисга бутун қишлоқ келди». 4 Аниқ тушунча номи ўрнида мавҳум от қўлланиши мумкин: Одамлар эснайди, мажлис раисга ҳўмрайиб қарайди. (А. Қ.) 3 . Синекдоха - грекча synekdoche сўзидан олинган. У метафоранинг бир тури бўлиб, предметнинг сони билан боғлиқ бўлади, яъни предметларнинг сон жиҳатидан бирининг ( қисм, тўла ) маъноси иккинчисига кўчирилади. Бутун ўрнида қисм (ёҳуд, аксинча) ёки бирлик ўрнида кўплик (ва аксинча) қўлланиши ҳам бунга мисол сифатида кўрсатиш мумкин: Буюк армиянинг с о лдати! Қуйидагиларга амал қилсанг, сенга ўқ тегмайди, енгилмайсан. Синекдоханинг қуйидаги кўринишлари мавжуд:

а) Бутун ўрнида қисм: баъзан бирор кишини чақириш учун унинг исми билан эмас, балки калласи катта бўлса, «эй калла», шляпа кийган бўлса, «эй шляпа» деб чақириш ҳолларини учратамиз. б) Кўплик ўрнида бирликни ишлатиш: Сотувчи, харидор билан хушмуомалада бўл. 4. Эпитет ( сифатлаш) – грекча epitheton сўзидан олинган бўлиб, изоҳловчи деган маънони беради. Эпитет – сифатлашнинг бир тури. Аммо у доимий сифатлашдан ўзининг экспрессивлиги, кўчма маънода ишлатилиши билан фарқ қилади.Эпитет- поэтик аниқловчи.Эпитетнинг оддий аниқловчидан фарқи шундаки, у айнан пайтида тасвирланаётган нарсанинг сўзловчи нуқтаи назарида муҳим ҳисобланган томонини таъкидлаб, бўрттириб кўрсатади. Айниқса, шеърий асарларда бу кўпроқ талаб қилинади. Чунки шеърий асарда прозаик асарга нисбатан сўзнинг эстетик ва эмоционал таъсири кучлироқ бўлиши керак. Бундай эпитет кўпинча қисқарган метафорага ўхшаб кетади. Шунинг учун бундай эпитет метафорик эпитет деб ҳам юритилади. Ғурурланиб поезд қичқириб, узоқларга томон учади, Оқ буғлари енгил сузилиб, муздай ҳаволарни қучади. (У.) Айрим эпитетлар бирор предмет билан мустаҳкам боғланган бўлади. Масалан, денгиз деганимизда кўк ранг кўз олдимизга келади, шунинг учун, асосан, у кўк (кўм-кўк) сўзи билан бирга ишлатилади. Бундай эпитетлар доимий эпитетлардир. Доимий эпитет предмет ва воқеаларни индивидуал томондан характерланмайди, эмоцианаллик ҳосил қилмайди. Синтактик томондан ҳам улар анча турғун (яъни денгиз ҳамма вақт ҳам кўк, боғ асосан яшил каби). 5 .Ўхшатиш . Ўхшатиш икки нарса ёки воқеа-ҳодиса ўртасидаги ўхшашликка асосланиб, уларнинг бири орқали иккинчисининг белгисини, моҳиятини тўлароқ, конкретроқ, бўрттириброқ кўрсатиб беришдир.Ўхшатиш энг қадимги тасвирий воситалардан бири бўлиб, энг содда ва жуда кўп қўлланадиган синтактик ҳодиса ҳисобланади.

Аммо юзини ойга, қизни гулга қиёс қилинадиган доимий ўхшатишлар борки, улар ҳам эмоцианаллик, ҳам баҳолаш қийматини йўқотган. Бу типидаги ўхшатишларни лингвитик ҳодиса сифатида қараш керак. Ўхшатиш тўрт асосий қисмдан таркиб топган: Боғлардаги қип-қизил лола Бўлиб гўё ёқут пиёла, Булоқлардан узатади сув, Эл кўзидан қочади уйқу. (Ҳ. О.) 5 6 . Ирония -грекча eironeia ( билиб билмаганга олиш) сўзидан олинган. Баъзан муаллиф воқеани бамайлихотир, жиддий ҳолда ҳикоя қилади-ю аммо сўзларни ўз асл маъносига қарама-қарши маънода қўллаб, бирор киши ёки ҳодиса устидан кесатиқ билан, масҳараомуз яширин кулади. Сўзлар ва ибораларнинг кесатиқ ва пичинг билан ўз маъносига қарама- қарши маънода ишлатилиши ирония (киноя ) приёми дейилади. Ирония шундай усулки , юзаки қараганда, сўзловчи жиддий гапираётганга ўхшайди,аммо унинг тагида ҳақиқий маънога қарши бўлган яширин кулги ётади: Навоий. Қўрқма! (Узукни олиб томоша қилади.) Қимматбаҳо узук. Катта хизматлар эвазига мукофат қилиб берса арзийдиган узук. Ма! Ҳусайин . Кошки, бошқа амирлар ҳам авомнинг тилини билса? Кошки ўзгаларни ғийбат қилувчилар ўз нуқсонларини ҳам билсалар! (Мажидиддинга киноя) Ҳусайн. Алишер, мен хазинанинг аҳволидан беҳабар, сизга пул ваъда қилган эканман. 7. Антифраза -ирониянинг бир кўриниши бўлиб, бирор шахс ёки предметга хос бўлган у ёки бу ижобий хусусият кулгили интонация билан инкор қилинади: жуда ақлли, нима ҳам дер эдик. (М. Г.) Сўзловчи ёки ёзувчи тасвирланаётган предметга муносабатини баъзан ўз тасвирида билдирса, баъзан персанажлар нутқи воситасида баён қилинади.

Масалан, А. Қаҳҳорнинг «Ўғри» ва «Майиз емаган хотин» ҳикояларида персанажлар нутқидаги ирониялардан ташқари, муаллиф нутқида ҳам кучли ирониялардан фойдаланилганини кўрамиз: мулла Норқўзи сафарга кетадиган бўлиб қолди: кетишидан бир кун илгари хотинига айтиб, ўша фариштани олдирди ва ўрта эшик олдига бориб қиёматлик синглисидан илтимос қилди: синглим, мен ўн кунда қайтиб келаман. Келгунимча ўртоғингиз билан бирга бўлинг. Бу ўринда А. Қаҳҳор «фаришта», «қиёматлик сингил», «чолнинг ҳолига кўп ачинди» каби сўз ва сўз бирикмаларини асл маъноларига жуда усталик билан қарши қўйган. Ҳақиқатда эса Норқўзи уйида хотини билан бирга туришини илтимос қилаётган киши фаришта ҳам эмас, сингил ҳам эмас, балки эркак киши эди. Демак, ҳар қандай сўз ва ҳар қандай жумла маълум муҳитда интонация билан боғлиқ равишда киноя-пичинг маъносини бериши мумкин. 8. Сарказм. Грекча sarkasmos сўзидан олинган бўлиб, (сўзма-сўз таржимаси қийнаш, озор бериш), аччиқ заҳарҳанда, изтеҳзоли таъна, пичинг демакдир. Сарказм тасвирланаётган ёки мурожаат қилинаётган киши ёки нарсадан муаллифнинг устунлик ҳиссиётига асосланади. Сарказм кўчма маънога эга бўлмайди, аммо муаллифнинг тасвирлаётган воқеа-ҳодисага муносабатини кўрсатади. Бу ҳам аччиқ кулги, таънага асосланган бўлади. Шу хусусияти билан ҳам сарказм иронияга анча яқинлашади. Бунда кўпроқ шахс-предмет ёки воқеа-ҳодисанинг салбий томонлари фош қилинади. Ҳусайн ( бош қуйи солинган). Нечун аввалроқ билмадим. Навоий. Раҳнамо иблис бўлгач, янгилишиш табийдир. Тушган йўлингиз ғоят мудҳиш йўл. Бу йўлдан борувчининг қонлардан кечиб, каллаларни депсиб ўлмай иложи йўқ. Ҳусайн (оғир). Етар, Алишер… Мен сиздан бунчалик таъналарни кутмаган эдим.

Навоий Мен сизни, мени Б алхга юбориб, бунчалик марҳаматлар қиласиз деб ўйламаган эдим. 9. Перифраз а . Кишиларнинг отларини ёки бошқа предметларнинг номини тўғридан-тўғри гапирмасдан, уларни турли хил сўз ёки тасвирий иборалар воситасида баён қилиш перифраз дейилади. Бу термин префраза, парафраз, парафраза деб ҳам юритилади. Ҳар қандай номни бошқа ибора билан алмаштириш ҳам перифраз бўла бермайди. Алмаштирилган предмет билан тасвирий ибора ўртасида мазмуний жихатдан қандайдир боғлиқлик бўлиши керак. Шу билан бирга, у алмаштирилган нарсанинг муҳим, аҳамияти томони, хусусияти тўғрисида ўқувчи ёки тингловчида равшан манзара ҳосил қилиниши лозим.Мисоллар : Эй шонли инқилоб бешиги , Бағринг букун чаман гул экан. (У.) 10. Муболаға ва литота . Муболаға- гипербола грекча сўзидан олинган бўлиб, бўрттириш, орттириб кўрсатиш маъносини билдиради. Литота эса, аксинча, грекча - ҳаддан ташқари кичрайтириб кўрсатиш маъносини билдиради. Литота термини ўрнида баъзан мейозис термини ҳам ишлатилади. Мумтоз адабиётда бу санъат тафрит деб юритилади. Муболаға ва литота ҳам асосан кўчма маъно асосида қандайдир ўхшатилиш, ёки бошқа бирор предмет ва воқеа-ҳодиса тушинилса, ҳаддан ташқари кучайтириш ёки кичрайтириш тўғри маънода тушунмасликни талаб қилади: Узоқ йилларда қора чашмангдан Оққан сиёҳларни ўлчасак агар,- Қўлласам классик муболаға ман- Дер эдим: тенг келар Қора денгизга! (М.Ш.) 11 .Аллегория . Грекча сўзидан олинган бўлиб, қочириқ, кесатиш маъносини билдиради. Тропнинг бир тури сифатида аллегория ҳам сўзларнинг кўчма маъносига асосланади. Ёзувчи абстракт (мавҳум)

тушунчалар тўғрисида аниқ тасаввур ҳосил қилиш ниятида уни бирор хусусияти билан яқинлашадиган конкрет предметлар орқали бадиий қилиб тасвирлаб беради. Элга берсанг ошингни, эрлар силар бошингни. Итга берсанг ошингни, итлар ғажир бошингни. (Мақол.) 12. Символ . (рамз) Символ мета ф оранинг бир кўринишидир. У грекча сўзидан олинган. Қ адимги грекларда маҳфий бир ташкилот аъзоларининг бир-бирларини билишлари учун қўлланган шартли белги.Бадиий нутқда ҳаётий воқеа, тушунча ва предметлар ифодаси учун сўзларнинг маълум равишда кўчма маънода ишлатилган сўз, бирикма ёки предмет , воқеа ва тушунчаларни эслатиб туриши керак. Масалан, Тонг - қувноқлик, ёшлик, бахт рамзи (символи), тун - бахтсизлик рамзидир. 13. Жонлантириш. Жонлантириш метафоранинг махсус тури сифатида оғзаки нутқда ҳам, бадиий нутқда ҳам ўхшатишлар каби жуда қадимдан ишлатилиб келинади. Бу шундай усулки, унда кишиларнинг ҳаракатлари, ҳис-туйғулари, сўзлаш ва фикрлашлари жонсиз предметларга кўчирилади. Бошқача қилиб айтганда, жонсиз предметларни инсонлар каби ҳаракат қиладиган, фикрлайдиган, сўзлайдиган қилиб тасвирлаш жонлантириш дейилади. Жонлантириш усулидан поэтик асарларда,эртак ва масалаларда кўпроқ фойдаланилади: Саҳар чоғи… Кумуш каби шудрингдан Сирға тақиб, япроғига бош қўйиб, Гуллар туннинг қучоғида мудрайди… (У.) 14. Апострофа . Агар жонлантиришда жонсиз предметлар инсон сифатида ҳаракат қилса, апострофада жонсиз предметлар ҳаракат қилмайди, балки жонсиз нарсага жонли нарсадек мурожаат қилинади; Сиёҳдон, омон бўл, ишчан ҳамдамим, Ишонки, сўққабош бўлмагайсан ҳеч. Сени кўп безовта қилди қаламим,

Сен ҳам ухлатмагин мени эрта-кеч! (М. Ш.) Гапирилаётган пайтда бўлмаган кишига шу ерда иштирок этаётгандек мурожаат қилиш ҳам апострофанинг кўринишларидан биридир. Қабрингга гулчамбар келтирдим, Хамза, Диндан, инглиздан зериккан жонман . Исодан, Мусодан, Қуръон бурҳондан Тонган коммунистман, оддий инсонман. ( Ғ.Ғ. )

Керакли адабиётлар: 1. А. Шомақсудов, И. Расулов, Р. Қўнғуров, Х. Рустамов. Ўзбек тили стилистикаси. Т.: Ўқитувчи, 1983. 2. Р. Қўнғуров, С. Каримов, Т. Қурбонов. Ўзбек тили функционал стиллари. С.: СамДУ нашри, 1984. 3. Ё. Тожиев, Н. Ҳасанова, Ҳ. Тожиматов, О. Йўлдошева. Ўзбек нутқи маданияти ва услубият асослари (оммабоп қўлланма). Т., 1994. 4. Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. Тошкент. Фан. 1977. 5. Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивликнинг ифодаланиши. Тошкент. Фан. 1983. 6. Қўнғуров Р.Бегматов Э.Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубияти асослари. Тошкент. Ўқитувчи 1992.

Похожие

Синтактик услубият содда гаплар услубияти

Синтактик категориялар

Қўшма гаплар услубияти

Таржимада синтактик алмаштиришлар (трансформациялар)

Аруз вазни ва шеърий санъатлар хакида