Синтактик категориялар - Лингвистика - Рефераты

Синтактик категориялар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

169.5 KB

Синтактик категориялар Режа: 1. Синтактик категориялар 2. Сўз туркумлари

СИНТАКТИК КАТЕГОРИЯЛАР Аввалги мавзуларда айтилганидек, алоқа-муносабат (синтактик) категориялари сўз туркумларига эмас, балки гап бўлакларига, сўзларнинг синтактик мавқеига хосдир. Аниқроғи, сўз маълум бир туркумга хос бўлганлиги учун эмас, балки қайси гап бўлаги вазифасида келаётганлигига, гапда қандай синтактик вазифа бажараётганлигига қараб алоқа-муносабат шаклларини қабул қилади. Бироқ бунда сўз туркумларининг кўпроқ қайси гап бўлаги вазифасига хосланганлиги ҳам муҳим аҳамиятга эга. Масалан, от туркуми кўпроқ тобе мавқеда келиб, эга, тўлдирувчи, қаратқич аниқловчи вазифаларини бажаради. Кесим вазифасида келишга эса феъл туркуми хосланган. Шунинг учун бу бир қарашда келишиклар отларга, кесимлик шакллари эса феълга хосдек тасаввур уйғотади. Бу грамматик иллюзиядир. Аслида барча мустақил сўз туркумларининг барча гап бўлаклари вазифасида кела олиши ҳақидаги «аксиома» мазкур шаклларнинг сўз туркумларига муносабатини яққол намоён қилади. Сўз туркумларининг гап бўлаклари вазифасига хосланиши турлича экан, алоқа-муносабат шаклларининг уларнинг ҳар биридаги воқеланиши ўзига хосдир. Қуйида ҳар бир бир сўз туркуми мисолида бу ўзига хосликлар таҳлил этилади. Алоқа-муносабат шаклларининг феълларда воқеланишини кесимлик категориясидан бошлаш мақсадга мувофиқ. Зеро, феъл кесим вазифасида келишга энг кўп хосланган сўз туркумидир. Кесимлик категорияси. Маълумки, кесим гап бўлаги сифатида дунёдаги барча тилларнинг синтактик системасида алоҳида ўрин тутади. Унинг мавқеи туркий тилларда, айниқса, муҳим. Туркийшуносликда ҳам, ўзбек тилшунослигида ҳам кесимлик категориясини махсус морфологик категория сифатида кўрсатиш урф бўлмоқда. Зеро, у алоқа-муносабат шакллари сирасида тўлиқ синтактик функция бажариши билан ажралиб туради. Туркий тилларнинг асосий

хусусияти шундадир. Чунки алоқа-муносабат категориялари сирасидаги келишик ва эгалик сўзларни боғлашга хизмат қилса, кўп ҳолларда гап бўлакларини белгиламаса, кесимлик шакллари сўзларга алоҳида синтактик вазифа беради. Бошқача айтганда, «гап бўлакларини шакллантириш» белгиси остидаги зиддиятда кесимлик категорияси бу белгига тўлиқ эгалиги билан ажралиб туради. Эгалик категорияси эса гап бўлакларини белгиламайди, балки фақат сўзларнинг синтактик муносабатини кўрсатади. Келишик категорияси бу белгига мажҳул муносабатдадир. Чунки, масалан, ўрин-пайт келишигидаги сўз ҳол вазифасида ҳам, бошқа вазифада ҳам бўлиши мумкин. Қиёсланг: Акам шаҳарда яшайди ( шаҳарда - ҳол). Шаҳарда яшайдиган акам келди ( шаҳарда - аниқловчининг таркибий қисми, ҳол эмас). Бош келишикдаги сўз эга вазифасида ҳам ( Акам келди ), эгадан бошқа вазифада ҳам ( Акам ўқиган китоб ) кела олади. Шунингдек, жўналиш, ўрин-пайт, чиқиш келишиклари ҳам муайян гап бўлагини шакллантирмайди. Кесимлик категориясининг маънолари мураккаб бўлиб, улар қуйидагилардир: а) тасдиқ/инкор маъноси; б) майл-муносабат маъноси; в) замон маъноси; г) шахс маъноси; д) сон маъноси; е) кесимни шакллантириш ва уни гапнинг эгаси ва ҳол билан боғлаш. Демак, кесимлик категориясида бешта маъновий хусусият ва бир синтактик вазифа мужассамдир. Кўринадики, «тасдиқ/инкор, майл-муносабат, замон, шахс, сон, маъносини ифодалаб, кесимни шакллантириш ва унинг гап кенгайтирувчилари (эга, ҳол) га синтактик муносабатини кўрсатиш» кесимлик категориясининг УГМсини ташкил қилади. Кесимлик категорияси шакллари учун шахс, сон, замон, майл- муносабат, тасдиқ/инкор маъноларини яхлит ифодалаш хос бўлиб, бу маънолар бир қўшимча билан ҳам, бир неча қўшимча билан ҳам

ифодаланиши мумкин. Масалан, китобни ўқи гапида ўқи сўзшакли иккинчи шахс, бирлик, ҳозирги-келаси замон, тасдиқ маънолари воқеланган бўлиб, битта ноль шакл билан юзага чиққан. Отам – ишчи гапида ҳам шундай ҳол кузатилади. Китобни ўқимадингиз гапида шахс маъноси -инг , сон маъноси - из , инкор маъноси -ма , замон маъноси -ди шакли билан алоҳида-алоҳида равишда ифодаланган. Эгалик категорияси. Бу категориянинг кўрсаткичлари қуйидагилар: - (и)м, -(и)миз, -(и)нг, -(инг)из, -(и)си. Эгалик аффикси таркибида берилувчи – лар шахс ҳақида эмас, балки эгалик қилинаётган нарса/предмет ҳақида маълумот ташигани учун, шу нарсанинг кўплигига ишора қилганлиги туфайли уни бу категория билан боғлаб бўлмайди. Масалан, ...Антей кучни ердан олади, Саид Аҳмад ...уларнинг мақтовларидан . Мақтовлари сўзшаклидаги –лар мақтовнинг кўплигини кўрсатмоқда. Бу категория шахс ва сон маъноси билан узвий боғланган. Шу боисдан эгалик категорияси (қисқ. ЭК) нинг барча кўрсаткичларида бир вақтнинг ўзида шахс маъноси ҳам, сон маъноси ҳам ифодаланади. Ҳолбуки бу маънолар ушбу категориядан ташқарида ҳам мавжуд (масалан, кишилик олмошларида, кесимлик категориясида, шунингдек, отнинг сон категориясида ва ҳ.). Аслида шахс-сон маъносини ифодалаш учун кишилик олмошлари хосланган. Улардан бошқа лисоний бирликлардаги шахс-сон маъноси олмошлар зотий моҳиятининг тажаллиларидир. Демак, ЭКнинг зотий моҳиятини шахс-сон маъносининг қўлланилиши билан боғлиқ ўзига хос ҳолатлардан ташқаридан қидирмоқ лозим бўлади. ЭК асосидаги синтактик қурилмалар ранг-баранг маъноларни англатади. Бу ранг-баранглик шахс-сон, аниқлик/ноаниқлик каби тажалли маънолар, тобе сўзнинг келишик шакли, бирикувчи сўзларнинг семантикаси каби омиллар билан боғлиқ бўлади. Масалан, ғамим сўзшакли контекст билан боғлиқ равишда икки хил маъно англатади: ғамимни едим – ғамимни единг .

Шу боисдан ЭК нинг фақат синтактик хусусиятлари унинг моҳиятига дахлдор. Зеро, ЭК УГМсидаги категориал маъно синтактик табиатли бўлиб, ундан англашиладиган турли маънолар ёндош ва ҳамроҳ маънолардир. Хусусан, «шахс-сон» маъноси ЭК учун ёндош, шахс-сон категорияси учун категориал маънодир. ЭК нинг синтактик (категориал) моҳияти «кейинги мустақил сўзнинг олдинги ифодаланган (а) ёки ифодаланмаган (б) мустақил сўзга синтактик муносабатини кўрсатишдир. Масалан, а) менинг китобим, менинг борганим, келишнинг азоби; б) севинчим, ишинг ; ЭК қаратқич келишиги ва бош келишик шакли билан зич муносабатда бўлади. Аниқроғи, эгалик аффикси билан шаклланган сўздан олдинги, унга тобе сўз қаратқич (а) ёки бош келишикда (б) бўлиши мумкин: а) менинг китобим, китобнинг варағи; б) март ойи, дам олиш куни, қиш пайти. Кейинги бирикувлардаги бош келишик шаклини белгисиз қаратқич келишиги сифатида тан олиш ҳам учраб туради. Кўринадики, эгалик маъноси уч хил усул билан ифодаланади: 1. Морфологик усул да эгалик маъноси эгалик шакли билан ифодаланади, аммо қаратувчи сўз келтирилмайди: китоб им , ўқиган инг , тақ-туқ и . 2. Морфологик-синтактик усул . Бунда эгалик субъекти қаратқич келишигида, эгалик объекти эгалик шаклида бўлади: менинг китоб им , сенинг ўқиган инг , болғанинг тақ-туқ и , гулнинг қизил и . 3. Синтактик усул . Бунда эгалик субъекти қаратқич келишигида, эгалик объекти эгалик шаклисиз бўлади: бизнинг уй, сизнинг кўча . Модал маъно ЭК учун нокатегориал, яъни ҳамроҳ маъно бўлиб, у ўзининг грамматик категориясига эга эмас. I шахс бирлик, III шахс қўшимчаларидан бошқалари модал маъно ифодалайди. «Сизлаш», «сенсираш», «камситиш», «кесатиш», «ҳурмат» каби қатор маънолар модал маънолардир. Бу, айниқса, кўпликда яққолроқ кўзга ташланади. Акамнинг китоблар и , дадамнинг машиналар и каби.

Эгалик қўшимчаларининг хусусий қўлланишларида «бутун-қисм» маъносининг юзага чиқишини ҳам кузатиш мумкин: ўқувчиларнинг бир и , талабаларнинг аълочи си, одамларнинг ўқиган и каби. ЭК нинг УГМси категориал ва ёндош маънолар асосида бир неча ОГМларга ажралади: 1. «Қарашлилик/мансублик»: Илҳомнинг китоб и , боланинг ота си , қўйнинг бош и . 2. «Фоил-ҳаракат»: Адибанинг кулиш и , сенинг қариш инг . 3. «Аниқланмишни аниқловчига боғлаш»: қовун бозор и , гўшт дўкон и . Бу ОГМларнинг ҳар бири боғланаётган сўзларнинг хусусиятларига боғлиқ равишда қатор ХГМларда юзага чиқиши мумкин: боланинг ота си , гулнинг барг и , Моҳигулнинг китоб и , қизларнинг битта си . Масалан, бола ва ота орасида қариндошлик муносабати бўлганлиги сабабли уларнинг ифодаловчилари бўлган бола ва ота сўзлари эгалик шакли билан боғланганда ХГМ «қариндошлик» бўлади. Илҳомнинг китоб и бирикувида уч хил ХГМ юзага чиқади: «Илҳом ёзган китоб», «Илҳомга қарашли китоб», «Илҳом ҳақидаги китоб». ЭК нинг иккинчи ОГМси боғлиқ қуршовда – аниқланмиш вазифасида ҳаракат номи, сифатдош, баъзан феъллардан ясалган отлар келган сўз бирикмаларида воқеланади. Бундай бирикмаларда аниқланмиш ҳаракат- ҳолат маъносида, қаратқичли аниқловчи эса фоил/субъект маъносига эга бўлади: Ситоранинг келиш и , Муниранинг айтган и каби. ЭК нинг учинчи ОГМси сўз бирикмалари тузиш, сўзлараро синтактик алоқани ўрнатиш учун хизмат қилади. Мисоллар: Астрободнинг бир кун и бир йилга тенг . (Ойб.) Ойгулнинг йўқлиг и дан бўлди . ЭК шаклларининг синтактик вазифа бажариши – отли бирикмалар ҳосил қилиш вазифаси асосида тадқиқотчилар туркий тиллар сўз бирикмалари тизимида ҳам, гап қурилишида ҳам алоҳида қурилиш – поссесив (қарашлилик) қурилиши мавжудлигини қайд этадилар ва поссесив қурилиш номинатив қурилишга қарама-қарши қўйилади. Ҳақиқатан ҳам,

истаган турдаги гап қаратувчи бирикма вариантига эга бўлиши мумкин: қизлардан битта – қизларнинг битта си , молга қул - молнинг қул и , ватан учун кураш - ватан кураш и , қизил гул – гулнинг қизил и . ЭК нинг синтактик функцияси айрим сўзлар таркибида бутунлай сўниб кетади: кечаси, ўрни, қайси каби. Келишик категорияси. Келишик категорияси (қисқ. КК) морфологик категориялар сирасида устувор синтактик табиати билан ажралиб туради. У ЭК билан биргаликда синтактик шаклларнинг сўз бирикмасига хос гуруҳини ташкил этиб, гапга хос кесимлик категориясидан фарқланади. ККнинг УГМси «синтактик қурилмаларда олдинги сўзни кейинги сўзга боғлаш»дир. Бу билан у ЭК га қарама-қарши турса, кўмакчилар, феълнинг ўзгаловчи категорияси, боғловчилар ва кўмакчиларга яқин туради. Аммо улардан фарқли жиҳатларга эга. Кўмакчилардан морфологик кўрсаткич (қўшимча) эканлиги билан фарқланади. Кўмакчилар грамматик маъно ифодалаш, сўзларни бир-бирига боғлаш вазифасини бажарса-да, улар лексик бирликлар ҳисобланади. Ўзгаловчи категория шаклларидан барча мустақил сўзларни синтактик алоқага киритиш, сўзларнинг луғавий маъносига таъсир этмаслиги билан ажралади. Ҳолбуки, ўзгаловчи категорияси фақат феълга хос ва феълларнинг луғавий маъносига таъсир этиши билан луғавий- синтактик моҳиятга эга. Шунинг учун улар «феъл келишиклари» деб ҳам юритилади. Боғловчилардан эса тобе алоқа учун хизмат қилиб, сўз бирикмаларига хослиги ҳамда грамматик кўрсаткич (қўшимча) эканлиги билан фарқланади. КК олти шаклли система бўлиб, уларнинг ҳар бири ўзига хос маъновий ва синтактик хусусиятлар яхлитлигидан иборат. КК шакллари системаси қуйидаги жадвалда акс этган: № Келишикларнинг номи Қўшимчас и Мисоллар 1 Бош келишик - 0 Китоб, яхши, ўн, мен, бориш 2 Қаратқич келишиги - нинг Китобнинг, яхшининг,

ўннинг, менинг, боришнинг 3 Тушум келишиги - ни Китобни, яхшини, ўнни, мени, боришни 4 Жўналиш келишиги - га Китобга, яхшига, ўнга, менга, боришга 5 Ўрин - пайт келишиги - да Китобда, яхшида, ўнда, менда, боришда 6 Чиқиши келишиги - дан Китобдан, яхшидан, ўндан, мендан, боришдан Бош келишик . Бош келишик (қисқ. БК) 0 шаклли бўлиб, унинг моҳияти бошқа келишикларга қарама-қарши қўйилиш асосида белгиланади. БК даги сўзшакл гап таркибида тобе мавқедаги истаган гап бўлаги, сўз ёки гап кенгайтирувчиси бўлиб кела олади. Мисоллар: Эга: Деразамнинг олдида бир туп ўрик оппоқ бўлиб гуллади . (Ҳ.Олим.) Аниқловчи: Билим - бахт калити . (Мақ.) Тўлдирувчи: Кўрпангга қараб оёқ узат . (Мақ.) Ҳол: Шип этди, Шибирғон кетди. (Топ.) Дарслик ва қўлланмаларда БК кесим вазифасидаги сўзни ҳам шакллантиради дейилади: Отам – ўқитувчи . Дил қулфи - тил каби. Бироқ бунда ўқитувчи, тил сўзшакллари кесим вазифасида бўлиб, бошқа бўлакларга мутлақ ҳокимдир. ККнинг синтактик моҳияти эса «синтактик қурилмаларда олдинги сўзни кейинги сўзга боғлаш»дир. Бу моҳият нуқтаи назаридан келишикларга муносабатда бўладиган бўлсак, кесимда бош келишикни қидириш мантиқсиздир. Чунки, а) кесимлик категорияси таркиби мураккаб бўлса-да, унда келишик шакли мавжуд эмас; б) КК умумтуркумий категория экан, унда кесим вазифасидаги барча мустақил сўзларда келишикни қидиришга тўғри келган бўлур эди; в) КК синтактик моҳияти «олдинги сўзни кейинги сўзга боғлаш» экан, кесим энг охирги сўз бўлиб, ундан кейин боғланадиган бирлик йўқ; г) айрим тадқиқотларда бундай пайтда келишик маъноси ва вазифаси ўта даражада кучсизлашади, дейилади. Аслида бунда кучсизлашиш шу даражадаки, келишик моҳияти мутлақо

воқеланмайди - «кўринмайди». Бу эса ушбу позицияда келишикни қидирмасликни тақозо қилади. Тилшунослар туркий тилларда «бош келишикдаги сўз гапнинг хоҳлаган бўлаги бўлиб кела олиши»ни таъкидлашади. БК нинг бу хусусияти бошқа келишикларнинг ўрнини алмаштира олиши билан белгиланади. Аммо бу имконият чегараланган. КК системаси икки микросистемадан иборат: БК, қаратқич келишиги (қисқ. ҚК), тушум келишиги (қисқ. ТК) ва жўналиш келишиги (қисқ. ЖК), Ўрин-пайт келишиги (қисқ. ЎПК), чиқиш келишиги (қисқ. ЧК). БК биринчи микросистемага мансуб бўлганлиги учун унинг ҚК ва ТК ни алмаштириши бемалолдир. ЖК, ЎПК ва ЧК га нисбатан бу имконият ниҳоятда чегараланган. Масалан, икки кун дан кейин - икки кун кейин, қишлоқ қа кетди - қишлоқ кетди, оқшом да кетди - оқшом кетди . Қаратқич келишиги . ҚК уч хил қўлланади: китоб нинг варағи, мен инг уйим, қоши н қароси . ҚК кўрсаткичини олган сўз қаратқич, у боғланган сўз қаралмиш дейилади. Қаратқич-қаралмиш муносабати анча барқарор бўлиб, бу ҚК кўрсаткичининг сўз бирикмасидаги ўрни анча барқарорлиги билан белгиланади. ҚК шунинг учун, шунинг сингари каби бирикувларда сўз бирикмаси ҳосил қилмайди, балки сўзнинг ажралмас қисмига айланади. ҚК ни олган сўз ЭК ни олган сўз билан бирга қўлланади. Бундай қурилишли сўз бирикмалари [ҚКдаги исм + ЭКдаги исм] сўз бирикмаси умумий қолипининг воқеланишидир. ҚК нинг келтирилган уч хил кўриниши нутқ кўриниши, боғланувчи сўзларнинг луғавий маъносига боғлиқ равишда юзага чиқади. Тушум келишиги . ТК ҳам бир неча морфологик кўрсаткичга эга: - ни, -н, -и . ТК даги сўз фақат феъл билан боғланади. Феъллар ТК даги сўзга муносабатига кўра, иккига ажралади: ўтимли феъллар ва ўтимсиз феъллар. ТК ҳам кўп ҳолларда БК билан ўрин алмашади: китоб ни ўқиди - китоб ўқиди, олма ни еди - олма еди . ТК билан шаклланган сўз гап таркибида сўз

кенгайтирувчиси – тўлдирувчи вазифасини бажаради: Новдалар ни безаб ғунчалар тонгда айтди ҳаёт отини. (Ҳ.Олим.) Келишикларнинг белгили/белгисиз қўлланилиши масаласи мунозаралидир. Биз КК даги сўз уюшганда олдинги сўзшакллардаги келишикнигина белгисиз дейиш тарафдоримиз. Масалан: Салим, Карим ва Ҳалимни кўрдим (белгисиз ТК) . Опаларим ва акаларимнинг дардлари бир дунё (белгисиз ҚК). На сада дарахтлари ости, на мачитлар, на доим базм қизийдиган гавжумда бирор шарпа эшитасиз (белгисиз ЎПК). (Ж.Абд.) Жўналиш келишиги . ЖК кўрсаткичи –га . ЖК семантикасига йўналганлик, хослик, тенглаштириш каби маъно турлари хос. Бу маънолар бирикувчи сўзларнинг хусусиятидан келиб чиқиб ўзгариб кетаверади: укамга олмоқ, мактабга бормоқ . Биринчи бирикмада «аталганлик» маъноси ука ва ол , иккинчи бирикмада «йўналганлик» маъноси мактаб ва бормоқ сўзларининг луғавий ва грамматик маъносига боғлиқдир. ЖК УГМдаги категориал маъно эса «олдингги сўзни кейинги сўзга ҳол ва тўлдирувчи вазифасида боғлаш»дир. Ўрин-пайт келишиги . ЎПК кўрсаткичи –да . ЎПК КК УГМсини «олдингги сўзни кейинги сўзга ҳол ва тўлдирувчи вазифасида боғлаш» тарзида хусусийлаштиради. ЎПК ва ЖК «йўналганлик» ва «ўринлашганлик» ёндош маънолари билан фарқланади. ЎПК нинг БК билан ўрин алмашишига мисол: Ситора 1998 йил (да) туғилди . Бундай алмашиш кам учрайди. ЎПК қўлланишида сўзда макон, замон, объект, восита каби маънолар юзага чиқади: 1. Мунира компьютер да ёзди (восита). 2. Водийларни яёв кезган да , Бир ажиб ҳис бор эди менда (пайт). (Ҳ.Олим.) Ҳаммаси муқаддас китоблар да айтилган (макон). Чиқиш келишиги . ЧК ягона кўрсаткичга эга: -дан . Бу қўшимча кўрсатиш олмошларига қўшилганда бир н товуши орттирилади: у+дан=ундан, шу+дан=шундан . Айтилганидек, БК билан ЧК нинг ўрин алмашиши ниҳоятда чекланган: нон дан енг-нон енг, чой дан ичинг-чой ичинг каби. ЧК даги сўз гап таркибида ҳол, тўлдирувчи, эга, кесим вазифасида

келади. Эга ва кесим вазифасида келганда ЧК моҳияти воқеланмагандек туюлади. Мисоллар: Мунирада шу китоблар дан бор. Ҳижолати вазифани бажармагани дан . Эътибор қилинса, бунда лисоний қисқарув мавжуд: Мунирада шу китоблар дан (бир нечтаси) бор. Ҳижолати вазифани бажармагани дан (дир) . Биринчи гапда аслида бир нечтаси сўзшакли эга, иккинчи гапда -дир (турур) кесим бўлган. ЧК ТК билан ҳам ўрин алмашиши мумкин. Бунда семантикада фарқ сезилади: нон дан енг-нон ни енг, чой дан ичинг-чой ни ичинг . ЧКнинг ҚК билан ўрин алмашишида ҳам шундай ҳол кузатилади: ўқувчилар дан бири – ўқувчилар нинг бири . Эслатма . Дарслик ва грамматикаларда ҳар бир келишикнинг йигирма- ўттиз маъно тури келтирилади. Уларнинг аксарияти КК УГМсига хос бўлмаган, бирикувчи сўзларнинг луғавий ва грамматик маъносига боғлиқ ҳодисалардир. Шу боисдан ҳар бир келишик моҳиятини КК УГМдаги категориал маъно - «олдингги сўзни кейинги сўзга боғлаш» зотий моҳиятини қай тарзада хусусийлаштиришидан қидирмоқ лозим. Эслатма . Туркий тилларда келишикларнинг семантик ва вазифавий жиҳатларини бир-биридан алоҳида ва ҳар хил микросистемаларга кескин бўлиб ўрганиб бўлмайди, чунки бу тиллар келишикларининг маъно ва вазифаси диалектик бирликда яшайди, келишикларнинг турли функцияси бир-бирига турли белгилари билан қарама-қарши қўйилади. Масалан, ЖК, ЎПК ва ЧК бир хил – ҳол ва тўлдирувчи вазифасида кела олади. Бироқ улар бу вазифани турлича бажаради. СЎЗ ТУРКУМЛАРИ Сўз туркумлари ва уларни таснифлаш тамойиллари Лексемалар ҳам серқирра моҳиятли лисоний бирликлар бўлиб, уларнинг таснифида бу жиҳат асосий диққат марказда туриши лозим. Чунки

лексемаларнинг ҳар бир қирраси алоҳида бир таснифга асос бўлади. Уларнинг ҳар бири ўз ўрнида аҳамиятлидир. Сўз туркумларида лексика ва грамматика, лисон ва нутқ, тил ва борлиқ муносабатлари шундай қоришадики, бу мураккаб ҳолат уларни таснифлашнинг жўн ҳодиса эмаслигини кўрсатади. Сўз лексика учун ҳам, грамматика учун ҳам асосий ва зарурий бирликдир. Модомики, сўз туркумлари ўзида у ёки бу белгисига кўра ажратилган сўз гуруҳлари экан, уларга ажратишга доир муаммоларни лексика, морфология ва синтаксис билан шуғулланувчи тадқиқотчилар ўзларича ҳал этадилар. Бундаги илмий баҳслар, аввало, туркумларга ажратиш мезонлари, ажратилувчи гуруҳлар сони ва уларнинг таркиби масаласидир. Бошқача айтганда, тилшунослигимизда асосий эътибор сўз туркумлари таснифига қаратилиб, бошқа бир муҳим масала – сўз туркумларининг ўзаро муносабати, уларнинг кесишув нуқталари, яқинлашуви ва узоқлашуви кўп ҳолларда назардан четда қолади. Сўз туркумлари сони ва таркибини аниқлашда дунё тилшунослигида бўлгани каби, ўзбек тилшунослигида ҳам, сўзларнинг семантик, морфологик ва синтактик хусусиятларини инобатга олиш кенг тарқалган. Бироқ амалиётда сўз туркумларини ажратиш, асосан, уларнинг семантик хоссаларига таяниш урф бўлган. Айрим тилшунослар таснифда маъновий белги бош ва ягона асос сифатида қаралади. Баъзилар эса мезон сифатида мазкур уч белгини тан олишганлари ҳолда сўзларни маъновий ва синтактик белгилари асосидагина гуруҳлашади. Сўз туркумларининг бир-бирига ўтиши, лексик ва лексик-грамматик омонимия масаласи эса бунда ҳар хил қарама-қаршилик ва иккиланишлар юзага келишига сабаб бўлади. Сўз гуруҳлариаро муносабатларнинг очилиши у ёки бу белги асосида сўз туркумларининг муайян турларини ажратишга, таснифини беришга олиб келади. Шунинг учун мантиқий қарама-қаршиликлардан қочиш мақсадида формал мантиқнинг борлиқ ҳодисаларини таснифлашга қўядиган асосий талабларидан бири бўлмиш «тасниф фақат бир мезон асосида амалга

оширилиши лозим. Инчунун таснифнинг икки белгисини бир пайтнинг ўзида қўллаб, уларни қориштирмаслик керак» деган қоидага қатъий риоя қилиш лозим. Шундай қилиб, сўзлар семантик, морфологик ва синтактик белгиси асосида тасниф қилиниши мақсадга мувофиқдир. Бу уч белги ҳар бир сўзда диалектик бирликни ташкил этадими деган савол туғилиши табиий. Бошқача айтганда, маълум бир семантикада маълум бир морфологик белги ва синтактик хусусият мужассамлашганми? Масалан, предметни ифодаловчи сўз (яъни предметлик маъноси) сон, келишик, эгалик маъноларига, шунингдек, субъект, объект вазифаларига эгами? Далиллар шуни кўрсатадики, улар субъект, объект вазифаларида келади. Шу билан биргаликда, атрибутив вазифада келиб, предметнинг белгисини ( тилла узук, қум соат ), белгининг белгисини ( товушдан тез, ёвдан хавфли ) билдиради. Белги маъноли сўз эгалик, келишик аффиксларини олиши, гапда субъект, объект вазифаларида келиши мумкин ( Олманинг қизили пишди, гулларнинг оқидан терди каби.) Семантик-морфологик-синтактик белгилар бирлиги асосида таснифлаш тарафдорлари бунда ё омонимия, ё субстантизация (отлашиш) ҳодисасини кўрадилар. Чунки бу сўзларда белги ҳам, предметлик ҳам муштаракдир. Сўзларнинг баён этилган семантик хусусиятлари, яъни белгилик ва предметлик маъноларининг бирлиги шуни кўрсатадики, сўзларнинг эгалик, келишик аффикслари ҳамда маълум бир синтактик вазифа билан тўғридан- тўғри алоқаси йўқ. Бошқача айтганда, эгалик, келишик ва, қолаверса, кесимлик аффикслари, шунингдек, гапда маълум бир синтактик вазифа бажариш бирор сўз туркуми учун хусусийлашмаган. Тўғри, айрим сўзлар фақат предметни билдириб, белги ифодаламайди (масалан, атоқли отлар), баъзилари эса предметга ишора қилмасдан, фақат белги, миқдор (масалан, кўп, оз, бир икки) ифодалаши мумкин. Бу юқорида фикримизга монелик қила олмайди. Чунки улар жуда оз миқдорда бўлиб, «предметлик ва

белгилик муштараклиги майдони»нинг чеккасидан ўрин олади. Чегарадан ўрин эгалловчи бундай сўзлар таснифда, албатта, қийинчилик туғдиради. Шу боисдан улар сунъий равишда у ёки бу туркумга киритиб юборилади. Ҳолбуки, бундай бирликларнинг ўрни ажратилаётган сўз туркумларининг сарҳадларидадир. Шу боисдан тилшунос Л.В.Щерба шундай ёзади: «Фақат гуруҳлар марказидаги бирликлар аниқдир. Сўз туркумлари чегарасидаги оралиқ бирликлар эса ҳамиша у ёқ-бу ёққа тебраниб туради. Бироқ ана шу ноаниқ, хира ва тебраниб турувчи ҳолатлар тилшуноснинг диққатини кўпроқ ўзига жалб этмоғи лозим.» Агар сўзда семантик, морфологик ва синтактик белги бутунликни ташкил этмас экан, бунда улар тасниф асоси бўлиб хизмат қила олмайди. Зеро, зиддиятсиз бўлиш фақат бир асосда амалга оширилади. Шунинг учун айрим манбаларда, дарслик ва қўлланмаларда муаллифлар сўзларни уч белги бирлиги асосида тасниф қилишиб, асосан, улардан бирига етакчи, асосий мезон сифатида таянишади, шу билан биргаликда бир таснифнинг ўзида тасниф асосини бир неча марта алмаштиришади. Дейлик, ўзбек тилидаги сўзлар таснифида морфологик белги етакчилик қилади. Шу боисдан тақлидлар мустақил сўзларнинг барча белгиларига эга бўлса-да, морфологик ўзгармас сўз бўлганлиги учун номустақил сўзлар сирасига киритиб юборилган. Ёки гап бўлаклари синтактик белги асосида тасниф этилади, бироқ қўшма гаплар бўлинишида тасниф синтактик белги асосида бошланиб, семантик белги билан якунланади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, қайд қилинган уч мезондан ҳаммаси ҳам сўз гуруҳларини белгилашда бир хил мавқега эга эмас. Бу, аввало, сўзларнинг синтактик вазифаларида яққол кўзга ташланади. Чунки бирор бир синтактик вазифани бажариш имконияти барча мустақил сўз туркумларида мавжуд. Бу вазифа сўз туркумларини фарқлаш учун эмас, аксинча уларни тенглаштириш учун хизмат қилади. Синтактик вазифа нуқтаи назаридан мустақил ва ёрдамчи сўзлар ажаралади, холос. Аммо бунда ҳам ёрдамчи сўз вазифасида қўлланадиган отлар ёки феъллар ҳақида

гап кетганда чалкашликлар вужудга келади. Номустақил сўзларнинг ички таснифида уларнинг синтактик вазифаларини инобатга олиш муҳим аҳамият касб этади. Зеро, муайян синтактик муносабатни ифодалаш уларнинг моҳиятини, категориал маъносини ташкил этади. Морфологик таснифда сўзларнинг икки муҳим жиҳати эътиборга олинади: сўзларнинг шакл ясалишига потенциал қобилияти ва муайян грамматик категориал маънонинг ифодаланишининг маълум бир сўз гуруҳлари билан боғлиқлиги. Биринчи жиҳатга кўра, морфологик ўзгарувчи сўзлар ва морфологик ўзгармас сўзлар фарқланса, иккинчи жиҳатга кўра, сўзларнинг морфологик гуруҳлари (сўз туркумлари) ажратилади. Сўзларнинг семантик таснифи . Бунда сўзлар қуйидаги гуруҳларга ажралади: а) мустақил луғавий маъноли сўзлар (феъл, от, сифат, сон, равиш, тақлид); б) номустақил луғавий маъноли сўзлар (олмош ва сўз-гаплар); в) луғавий маъносиз сўзлар (кўмакчи, боғловчи, юклама). Олмошлар англатадиган маъно у алмаштираётган сўзларнинг маъносидир. Шу боисдан у номустақил луғавий маъноли сўзлар сифатида баҳоланиши лозим. Сўз-гаплар (тасдиқ-инкор, таклиф, ундов ва модал сўзлар) эса ҳатто бир бутун гап вазифасида ҳам кела олади. Бу уларнинг луғавий маъносиз сўзлардан фарқини кўрсатади, бироқ контекст ёрдамида луғавий маъно англатади. Масалан, - Уйга бор. –Майли. гапида майли сўз- гапи бораман сўзи англатган луғавий маънога тенг нутқий маънога эга. Бироқ бу маъно мустақил эмас. Сўзларнинг морфологик таснифи . Бу таснифга биноан, сўзлар, айтилганидек, икки гуруҳга ажралади: а) ўзгарувчи лексемалар; б) ўзгармас лексемалар.

Ўзгарувчи сўзлар учун таснифловчи грамматик шакллар мавжуд. Масалан, отларда сон, субъектив баҳо шакллари, феълларда нисбат, ўзгаловчи, ҳаракат тарзи, сифатларда даража. Ўзгармас сўзлар бундай шаклларга эга эмас. Ушбу таснифда олмошлар ва тақлидларга ўрин берилмаган. Чунки олмошлар ўзлари ишора қилувчи барча мустақил сўз туркумларига хос ўзгариш тизимига эга. Шунинг учун олмошларни от-олмошлар, феъл- олмошлар, сифат-олмошлар, сон-олмошлар каби турлари мавжуд. От- олмошлар сонланади (сон категориясига эга бўлади), феъл-олмошлар нисбатланади, тарзланади, ўзгаланади, сифат-олмошлар даражаланади, сон- олмошлар сон шаклларини қабул қилади. Тақлидларнинг эса ўзига хос морфологик категорияси йўқ. Бироқ ўзгармас сўзлар ҳам эмас. Тақлидларнинг морфологик категорияларга эга бўлиши гапда уларнинг қандай бўлак бўлиб келиши билан боғлиқ. Чунки тақлидларда лексемаларнинг ҳали ажралмаган даврдаги «эмбрион-диффуз» ҳолати сақланиб қолган. Лексемаларнинг синтактик таснифи. Лексемаларнинг синтактик таснифида, асосан, уларнинг нутқда бошқа лексемалар билан боғлана олиш- олмаслиги, гап бўлаги бўлиб кела олиш-олмаслик хусусияти ўз аксини топади. 1. Гап бўлаги бўлишга хосланмаган сўзлар: ундов, модал, сўз-гаплар. 2. Гап бўлаги бўлишга хосланган сўзлар: феъл, от, сифат, сон, равиш, тақлидлар, олмошлар. 3. Синтактик алоқа воситаси бўлишга хосланган сўзлар: кўмакчи, боғловчи, юклама. Сўз-гаплар бошқа сўзлар билан синтактик алоқага киришмайди, ўзи мустақил гап бўлиб келиш қобилиятига, яъни ажралиш хоссасига эга. Мустақил ва ёрдамчи сўзлар эса боғланиш хусусиятига эга бўлиб, булардан ёрдамчилар гапда алоҳида бўлак бўлиб кела олмайди, балки синтактик

жиҳатдан боғлаш вазифасини бажаради. Мустақил лексемалар эса мустақил равишда гап бўлаги бўлиб кела олади. Ўзбек тили лексемаларининг семантик-морфологик-синтактик белгилар мажмуидан иборат серқирралик моҳиятини жадвалга қуйидагича солиш мумкин. № Лексема турлари Маъновий белгилари Морфологик белгилари Синтактик белгилари Ажралишнинг асосий белгиси 1 Феъл Ҳаракат ҳо- латни номлаш асосида аташ мустақил лексемалари Нисбатланувчи, ўзгаланувчи, тарзланувчи Чекланмаган гап бўлаги бўлиб кела олиш Морфологик ва маъновий 2 От Предмет ва предметликни номлаш асо- сида аташ мустақил лексемалари Сонланувчи Чекланмаган гап бўлаги бўлиб кела олиш Морфологик ва маъновий 3 Сифат Белгини номлаш асосида аташ мустақил лексемалари Даражаланувчи Чекланмаган гап бўлаги бўлиб кела олиш Морфологик ва маъновий 4 Сон Миқдорни номлаш асо- сида аташ мустақил лексемалари Тартибланувчи Чекланмаган гап бўлаги бўлиб кела олиш Морфологик ва маъновий 5 Равиш Ўрин-пайт, Ўзгармаслик Чекланмаган Морфологик

тарз-тусни номлаш асосида аташ мустақил лексемалари гап бўлаги бўлиб кела олиш ва синтактик 6 Тақлид Товуш ёки кўринишга тақлид муста- қил лексема- лари Ўзгармаслик Чекланмаган гап бўлаги бўлиб кела олиш Маъновий 7 Олмош Ишора қилувчи мустақил лексемалар Ўзгарувчи Чекланмаган гап бўлаги бўлиб кела олиш Маъновий 8 Кўмакчи Ўзгармаслик Сўзни сўзга боғловчи гап бўлаги азифаси- да кела олмай- диган сўзлар Маъновий - c интактик 9 Боғловчи Ўзгармаслик Сўзни ва гапни боғловчи гап бўлаги вазифасида кела олмайдиган сўзлар Синтактик 10 Юклама Ўзгармаслик Гап бўлаги вазифасида кела олмай- диган сўзлар Маъновий 11Сўз- Модал Муносабатни аташ Ўзгармаслик Ажралувчилик (гап бўлаклари Маъновий ва синтактик

гапларлексемалари билан муноса- батга кириша олмаслик) Ундов Ҳис - ҳаяжонни тасвирлаш лексемалари Ўзгармаслик Ажралувчилик (гап бўлаклари билан муноса- батга кириша олмаслик) Маъновий ва синтактик Тасдиқ ва инкор сўзлар Тасдиқ - инкор маъноли лексемалар Ўзгармаслик Ажралувчилик (гап бўлаклари билан муноса- батга кириша олмаслик) Маъновий ва синтактик Таклиф сўзлар Таклиф маъноли лексемалар Ўзгармаслик Ажралувчилик (гап бўлаклари билан муноса- батга кириша олмаслик) Маъновий ва синтактик Ўзбек тилида сўз туркумлари мазкур белгилари асосида янгича қуйидаги кўринишда тартибланади: I . Мустақил сўзлар. 1. Феъл. 2. От. 3. Сифат. 4. Сон. 5. Равиш. 6. Тақлид. 7. Олмош.

II . Ёрдамчи сўзлар. 8. Кўмакчи. 9. Боғловчи. 10. Юклама. III . Оралиқ сўзлар. 11. Сўз-гаплар. ФЕЪЛ Феъл ва унинг УГМси. Феълларнинг умумий грамматик маъноси иш- ҳаракат ва ҳолатни жараён сифатида ифодалашдир. Ҳолат ифодалаш бошқа сўз туркумларига ҳам хосдир. Бироқ феълда у бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтиш тарзида бўлади. Масалан, Дарахтлар ям-яшил гапида сифат кесим ( ям- яшил ) турғун ҳолатни ифодаламоқда. Дарахтлар кўкарди гапида эса ҳолат жараён сифатида, бир ҳолатдан иккинчи бир ҳолатга ўтиш тусида юз бермоқда. Иш-ҳаракатнинг барчаси ҳам замон билан боғлиқ ҳолда юз берса-да, гапда улардаги замон ифодаланмаслиги мумкин. Дарахтлар кўкарди гапидаги феълда замон лисоний ифодасига эга. Ишга бориш гапидаги феълда эса бундай хусусият лисоний воқеланмаган. Ўзбек тилидаги феъллар лексик-грамматик хусусиятига кўра икки асосий гуруҳга эга: а) мустақил феъллар; б) номустақил феъллар. Мустақил феълларга қуйидаги хусусиятлар хос: 1) луғавий маъно асосидаги ҳаракатни ифодалайди ва шу боисдан гапда бирор бўлак вазифасида келади; 2) бирор сўзни бошқариб ( китобни ўқиди ) ёки бирор сўз томонидан бошқарилиб ( ўқилган китоб ) келади; 3) ҳаракатнинг объектга муносабатига кўра иккига бўлинади: а) ўтимли феъллар; б) ўтимсиз феъллар. Ўтимли феъллар билдирган ҳаракат объект тушунчаси билан боғлиқ бўлади

ва бунда объектни ифодаловчи бирлик тушум келишигидаги сўз бўлади: ол, ўқи, бошқар . Ўтимсиз феъллар бундай хусусиятга эга бўлмайди: йиғла, ухла, севин. Ўтимли-ўтимсизлик феълнинг зотий моҳиятида, лисоний табиатли бўлиши ҳам, грамматик шакллар воситасида ҳосили қилиниши ҳам мумкин. Масалан, ухла, йиғла, бор, кет, кел феълларида ўтимсизлик маъноси феълнинг ўзак-негизидан англашилади ва у лисоний табиатлидир. Ювинмоқ, севинмоқ, бурилмоқ, қирилмоқ феълларидаги ўтимлилик эса нутқий бўлиб, грамматик восита ёрдамида вужудга келган. (Бу ҳақда яна «Нисбат категорияси» мавзуси остида сўз юритилади); 4) феъл ифодалаган ҳаракат объектив борлиқ ҳодисаси бўлиб, уни тилда ифодалашда бевосита инсон, сўзловчи иштирок этади. Тилда ифодаланган ҳаракатда, демак, инсон муносабати ҳам мавжуд бўлади. Бундай муносабат феъл майли деб юритилади; 5) ҳаракат реал ёки ирреал бўлиши ҳам мумкин. Бунга кўра бўлишли ва бўлишсиз феъллар фарқланади; 6) ҳар қандай ҳаракат бажарувчи билан ҳам боғланади. Бажарувчи аниқ, ноаниқ, битта ёки бир нечта бўлиши мумкин. Иш-ҳаракатнинг бажарувчига муносабат нуқтаи назаридан тавсифи феъл нисбатлари деб юритилади; 7) ҳаракат замон билан боғланиши мумкин. Мантиқан замондан ташқаридаги ҳаракат йўқ. Юқорида тилга олинган бориш феълида замон бевосита ифодаланмаган. Лекин уни гап ичида олсак ( Ишга бориш лозим ), унинг келаси замонда юз берадиган ҳаракат эканлиги мантиқан англашилиб туради. Демак, ҳар қандай феълда ё грамматик, ё мантиқий замон англашилиб туради. Модомики, тил қурилишини ўрганаётган эканмиз, биз учун грамматик замон аҳамиятлидир. Шу боисдан замонли ва замонсиз феълларни фарқлаймиз; 8) айтилганидек, борлиқда ҳаракат, албатта, бажарувчи билан боғланади. Бироқ унинг тилдаги ифодасида грамматик шахс мавжуд бўлмаслиги мумкин. Масалан, Салим келди гапида грамматик шахс мавжуд. У кесимлик шаклида юзага чиққан. Бироқ Салим келгач қурилмасида мантиқий шахс мавжуд бўлса-да, у ўз ифодасига эга эмас. Чунки қурилма мен келгач, сен келгач тусини олса ҳам, келгач сўзшаклида бажарувчи қайси шахсда эканлиги ноаниқлигича

қолмоқда. Салим, мен, сен мантиқий бажарувчи, грамматик эмас. Бу нутқдаги тусланган ва тусланмаган феълларни фарқлашни тақозо қилади. Тилдаги мантиқий ва грамматик жиҳатларни кескин фарқлай билиш керак. Уларни қориштириш ҳар хил чалкашликларга олиб келади, моҳиятни англашга тўсиқ бўлади. Номустақил феъллар бевосита луғавий ифодали ҳаракат маъносига эга эмас. Масалан, қарор қилди, ўқиб чиқди, ишлаётган экан ҳосилаларида қилди, чиқди, экан бирликлари олдинда турган сўзларнинг луғавий маъносини ё янгилаган, ё модификация қилган. Бироқ бу феъллардан ҳам қандайдир ҳаракат уқилмоқда. Бу ҳаракат деривацион, грамматик ҳаракатдир, лекин луғавий эмас. Аниқроғи, улар ўзларидан олдинги сўзларнинг маъноларига ҳаракат, жараён тусини бермоқда. Номустақил феъллар моҳият эътибори билан учга бўлинади: а) ёрдамчи феъллар; б) кўмакчи феъллар; в) тўлиқсиз феъллар. Ёрдамчи феъллар янги луғавий бирлик ҳосил қилади – сўз ясайди, кўмакчи феъллар ҳаракат тарзи шаклининг бир қисми бўлиб, феъл луғавий маъносини нутққа хослайди – модификация қилади, тўлиқсиз феъллар эса феъл ва феъл бўлмаган сўзларнинг замонини кўрсатади. Феълнинг асосий ЛМГлари. ЛМГда марказ ва қуршов лексемалари. Феъллар англатган қатор маъноларига кўра турли мазмуний гуруҳларга бўлинади. Бунда ҳаракатга хос яратиш, бузиш, ўзгартириш, сўзлаш, сезиш, йўналтириш, ҳолатга хос руҳий-психологик, тафаккур билан боғлиқ феъллар фарқланади. Булардан характерлиларини кўриб ўтамиз. Ҳаракат феъллари жонли ва жонсиз предметларга хос ҳаракатни ифодалайди. Улар юриш, таъсир этиш, зарб бериш каби кўринишларда бўлиши мумкин. Қўл, оёқ, юз, оғиз, гавда билан боғлиқ ҳаракатларда ҳаракатланувчи объектлар яққол кўриниб туради. Оёқ билан боғлиқ ҳаракатни ифодаловчи феъллар: юрмоқ, кезмоқ, йўрғаламоқ, пилдирамоқ, лапангламоқ, гандиракламоқ, дўқонгламоқ, тентирамоқ, тепкиламок, тепмоқ, топтамоқ, депсинмоқ, тисарилмоқ; қўл билан боғлиқ ҳаракатни

ифодаловчи феъллар: урмоқ, солмоқ, ушламоқ, силамоқ, тирнамоқ, шапалоқламоқ, чимчиламоқ, уқаламоқ, қитиқламоқ, чангалламоқ, муштламоқ, чертмоқ, ҳовучламоқ, чапак чалмоқ, пахса қилмоқ ; Юз, гавда, оғиз, лаб, қулоқ, бурун ва ҳ.лар билан боғлиқ ҳаракатлар ҳам мавжуд. Нутқ феъллари инсоннинг гапириш фаолияти билан боғлиқ ҳаракатларни ифодалайди. Гапирмоқ, сўзламоқ, айтмоқ, демоқ, бидирламоқ, тўнғилламоқ, ғўлдирамоқ, вайсамоқ, вақилламоқ, жаврамоқ, бобиллаб берди, жавоб бермади, вағиллаб кетди каби. Ҳолат феъллари . Инсон табиатига хос жисмоний ва руҳий ҳолатлар турли хусусиятларга эга. Ҳолатларни тўртга бўлиш мумкин: а) ички ҳолат (руҳий кечинмалар билан боғлиқ: эслаш, унутиш, ёдлаш, тубанлашмоқ каби); б) ташқи ҳолат (ички ҳолатнинг намоён бўлиши билан боғлиқ: хафа бўлмоқ, шодланмоқ, эсанкирамоқ, довдирамоқ,ғазабланмоқ ); в) жисмоний ҳолат (инсон танаси билан боғлиқ: ҳолсизланмоқ, куймоқ, кучланмоқ, заифлашмоқ ); г) ижтимоий ҳолат (жамият билан боғлиқ: бойимоқ, камбағаллашмоқ, кўтарилмок, урилмоқ, кувғин бўлмоқ каби). Натижали фаолият феъллари тизими ясамоқ, қурмоқ, бунёд этмоқ, ҳосил бўлмоқ, чизмоқ, ёзмоқ, барпо қилмоқ, арраламоқ, парчаламоқ, сайқал бермоқ, рандаламоқ, синдирмоқ, емоқ, ўчирмоқ каби бирликларни ўз ичига олади. Тафаккур феъллари сирасига инсоннинг фикрлаш қобилияти билан боғлиқ ўйламоқ, фикрламоқ, хаёл сурмоқ, тафаккур қилмоқ, ўйга ботмоқ, кўз олдига келтирмоқ, бир қарорга келмоқ, хулосага келмоқ кабилар киради. Муносабат феъллари қатори эркаламоқ, суймоқ, яхши кўрмоқ, парвона бўлмоқ, раҳми келмоқ, хушомад қилмоқ, ён босмоқ, мафтун бўлмоқ, эъзозламоқ каби ижобий характердаги муносабат феъллари, бети қурсин,

худо олсин, қораси ўчсин, балога гирифтор бўлсин, жувонмарг бўлгур каби салбий характердаги муносабат феълларидан ташкил топади. Феъл маъновий гуруҳларида ҳам марказ ва қуршов лексемалари фарқланади. Масалан, маънодош феълларда бош (доминанта) сўз, уядошлик парадигмасида уя (гипероним) марказ лексемаси ҳисобланса, бошқа маънодошлар ва уядошлар (гипонимлар) қуршов лексемалари дейилади. Кулмоқ феъли доминанта сифатида бунга маънодош бошқа лексемаларни, бузмоқ эса бузишнинг турли кўринишларини ифодалайдиган гипоним лексемаларни уюштириб туради. Сўзлар йирикроқ бутунликларга бирлаштирилганда, марказ лексемасигина бу бутунликдан жой олади. Қуршов лексемалари эса унинг «сояси» сифатида қуйида қолаверади. Масалан, кулмоқ, йиғламоқ, хурсанд бўлмоқ лексемалари ўз атрофида кўплаб феълларни бирлаштирган. Лекин улар бу уч лексема мансуб тизимга кира олмайди, қуйи босқичда қолади. Феълларда сўзшаклларнинг турлари. Феълларда ҳам, бошқа туркумларда бўлгани каби, сўзшакллар ноль шаклли, синтетик, синтетик- аналитик, такрорий кўринишларда бўлади. Феълнинг грамматик шакллардан холи қилинган ўзак-негизи ҳар доим келаси замон, буйруқ майли, аниқ нисбат, иккинчи шахс, бирлик маъноларини ифодалайди: бор, кел, ўқи, ёз, сев, айт, ишон каби. Бундай сўзшакллар ноль шаклли дейилади. Юқорида айтилганидек, ноль шакл масаласи ўзбек тилшунослигида ўз ечимини кутаётган муаммолардан биридир. Грамматик шакли қўшимча тусида бўлган феъллар синтетик шаклли сўзшакл дейилади. Ўқийман, бордим, келяпман, ёзаётирман, шошиб, келгач, келган каби. Бунда грамматик шакл феъл ўзак-негизига «ёпишган» ҳолдадир. Феъллар номустақил феъллар билан шаклланганда, албатта, синтетик- аналитик кўринишда бўлади. Масалан, ўқиб чиқди, айта бошлади, борган экан каби . Бунда ҳам «ёпишган», ҳам «ажралган» грамматик шакллар

яхлитликни ташкил қилганлиги учун у синтетик-аналитик шакл атамаси билан юритилади. Такрорий шаклларни фақат такрорий дейиш унчалик тўғри эмас. Чунки бунда такрорланаётган феъл аввал синтетик шакл қиёфасига киради, сўнгра такрорий шаклга айланади. Масалан, айтди-айтди, ўқиди-ўқиди, борди-борди каби. Мисоллар: Айтиб-айтиб чарчади, чопиб-чопиб ўйнади ва ҳ. Бунда такрорланувчи феъл нисбат, ўзгаловчи, кесимлик шаклларини олган ва ундан кейин такрорланган. Айрим манбаларда феълларнинг жуфт сўзшакл тури ҳам ажратилиб, унга айтди-қўйди , топширди-қўйди типидаги мисоллар киритилади. Бунга қўшилиб бўлмайди. Чунки жуфланаётган феълнинг иккаласи ҳам мустақил бўлса ва уларнинг жуфтланишидан янги грамматик маъно уқилсагина, уни сўзшаклларнинг жуфтлиги дейишга асос бўлур эди. Бунда эса жуфтликнинг иккинчи қисми кўмакчи феъл сифатида грамматик маъно ифодалаш учунгина хизмат қилмоқда. Феълларнинг ясалиши Феъллар ўзига хос сўз ясалиш тизимига эга. Улар асосан аффиксация ва композиция усуллари билан ясалади. Аффиксация усули. Аффиксация усули кенг қамровлидир. Бу усул билан феъл бўлмаган сўзлардан феъл ясалади. Ясаш асосига қўшилиб, ясама феъллар ҳосил қилувчи аффиксларнинг сўз ясаш даражаси ҳам турлича. -ла, -лан, -лаштир, -(а)|р, -(а)й каби аффикслар анча маҳсулдор бўлиб, кўп миқдорда феъл ҳосил қилади. Бу аффиксларнинг ҳар бири турли деривацион қолиплар таркибида феъл ясайди. 1. [ от/сифат/равиш/олмош/тақлид/ундов + ла = 1) асосдан англашиган нарса/предметга эга ҳолатли қилиш ҳаракати; 2) асосдан англашилган асбоб воситасида бажариладиган ҳаракат; 3) асосдан

англашилган нарса/предметни юзага келтириш ҳаракати ] қолипи кўп маъноли бўлиб, унинг ҳосилалари қуйидагича: 1) ўғитла, мойла, бетонла, жиловла, кишанла,тикла, текисла, думалоқла, тўғрила, тушовла ; 2) рандала, қайчила, эговла, аррала ; 3) уруғла, моғорла, болала, чуҳла, додла, гумбурла, сизла, сенла, ҳозирла каби. 2. [ от/сифат/сон + лан/лаш = субъектнинг асосдан англашилган белгига эга бўлиши ҳаракати] қолипи таркибидаги -лан/лаш аффикси ўзининг мураккаб табиати билан характерланади. Зоҳиран улар икки аффикснинг бирикуви ( -ла+н ва –ла+ш ) дек кўринади. Чунки ҳозирги ўзбек адабий тилида –ла сўз ясовчи ва - ш ҳамда - н нисбат шакллари фаол бўлиб, кўп ҳолларда улар биргаликда келади. Шунингдек, - лан/лаш аффиксларида биргалик ва ўзлик нисбати маънолари ҳам уқилиб туради ( шодланмоқ, саломлашмоқ, афсусланмоқ, ажабланмоқ, завқланмоқ, лаззатланмоқ, жанжаллашмоқ, равшанлашмоқ каби). Бироқ бу мисолларда -лан/лаш аффиксини ажратиб бўлмайди. Майдаланмоқ каби феълларда эса улар ажралади ( майда+ла+н+моқ ). Демак, бунда -ла ва -н мустақил аффикслардир. -лан аффиксининг аслида -ла ва -н аффиксларининг бирикувидан иборат эканлигини сезиш қийин эмас. 3. [ тақлид+илла/ира = асос билдирган товуш ёки образни ҳаракат тарзида ифодалаш ] қолипи фақат тақлид сўзлардан феъл ясайди: чирқилламоқ, чирсилламоқ, ликилламоқ, гувилламоқ, шувилламоқ, мўлтилламоқ, безилламоқ, ярқирамоқ, сирқирамоқ, мўлтирамоқ, ялтирамоқ. –илла ва –ира қўшимчалари орасида маъновий фарқ кузатилмайди, балки улар қайси сўзга қўшилиши билан фарқланади, холос. 4. [ от/сифат/тақлид+а ] ( ошамоқ, қонамоқ, ўйнамоқ, бўшамоқ, қийнамоқ, шилдирамоқ, жилдирамоқ ), [ сифат/равиш+(а)й ] ( қораймоқ, тораймоқ, кўпаймоқ, озаймоқ ), [ сифат+(а)р ] ( оқармоқ, кўкармоқ,

қисқармоқ, эскирмоқ ), [ от/олмош+сира ] ( қонсирамоқ, сувсирамоқ, тузсирамоқ, гумонсирамоқ ), [ сон/от/равиш+(и)к/(и)қ ] ( бирикмоқ, йўлиқмоқ, кечикмоқ, зўриқмоқ ), [ сифат/от+и ] ( тинчимоқ, бойимоқ, чангимоқ ), [ сифат+т ] ( тўлатмоқ, беркитмоқ ) қолиплари унумсиз қолиплар бўлиб, биринчидан, уларнинг ҳосилалари саноқли бўлиб, бугунги кунда бу қолип асосида янги-янги сўзлар ҳосил қилиб бўлмайди, иккинчидан, бу ҳосилалар давр ўтиши билан деривацион маъноси жиҳатидан бир-биридан шу даражада узоқлашиб кетганки, улар асосида қолипнинг ўнг, яъни маъновий томонини чиқариб, аниқлаб бўлмайди. Камситмоқ, бошқармоқ, ғивирмисоқ, йўқолмоқ, кучанмоқ, ётсинмоқ, қизиқсинмоқ каби феълларнинг ҳам ясамалиги аниқ, лекин улардаги аффикслар айрим сўзлар доирасида чегараланган. Уларга нисбатан ҳам юқорида айтилган фикр ўринли. Эслатма : силтала, тортқила, опичла каби сўзлардаги шакл ясовчи – ла аффиксини феъл ясовчи –ла аффикси билан алмаштирмаслик керак. Улар омоним аффикслардир. -кила (-қила, -гила,- ғила), - имсира, - инқира, ш/иш ( тўлиш, қизиш, озиш ) , қ/иқ/к/ик ( толиқ, кўник ), -қи/ғи аффикслари ҳозирги ўзбек адабий тилида ҳаракатнинг тарзини (кучли/кучсизлиги, такрорийлиги каби ) билдирганлиги учун шакл ясовчилар сифатида қаралади. Композиция усули . Бу усул воситасида қўшма ва жуфт феъллар ясалади. Қўшма феъллар. Қўшма феъллар таркибига кўра иккига бўлинади: а) исм+феъл; б) феъл+феъл. Исм+феъл типидаги феълларни ҳосил қилишда ёрдамчи феъл вазифасида қилмоқ, этмоқ, айламоқ, бўлмоқ, бермоқ, олмоқ, топмоқ, емоқ, урмоқ, кўрмоқ, келмоқ, келтирмоқ каби бирликлар келади: абгор қилмоқ, адо бўлмоқ, айюҳаннос солмоқ, жавоб бермоқ, жавоб олмоқ, халал бермоқ, хабар олмоқ, қирон солмоқ, тартибга келтирмоқ, оҳ урмоқ, туш кўрмоқ, қўним топмоқ каби.

Ўзбек тилида феъл+феъл типидаги феъллар бармоқ билан санарли: сотиб олмоқ, олиб бормоқ, олиб келмоқ, олиб чиқмоқ, олиб қочмоқ, ишлаб чиқармоқ каби . Жуфт феъллар . Жуфт феъллар грамматик шаклига кўра икки кўринишда бўлади: 1. Бири равишдош шаклида, иккинчиси бошқа шаклда: айланиб-ўргилмоқ, елиб-югурмоқ, яйраб-яшнамоқ, ўйнаб-кулмоқ, қўллаб- қувватламоқ. 2. Ҳар икки қисми бир хил шаклда: айланиб-ўргилиб, ўйламай-нетмай, аралашиб-қуралашиб, ачиб-бижиб, тежаб-тергаб, қисиниб-қимтиниб, ювиб-тараб, яйраб-яшнаб . Тилшунослигимизда феъл иборалар билан қўшма феъллар чегараси аниқ ойдинлаштирилмаган. Жуфт феъллар таркибий қисмларининг қўлланишига кўра қуйидаги шаклларда бўлади: 1. Қисмлари якка ҳолда ишлатиладиган жуфт феъллар: а) қисмлари ўзаро синоним: ҳормай-толмай, қўллаб-қувватламоқ; б) қисмлари ўзаро антоним: келиб-кетиб, ўлиб-тирилиб, кириб- чиқиб, ўтириб-туриб; в) қисмларининг маъноси яқин: айланиб-ўргилмоқ, еб-ичмоқ, ўйнаб-кулмоқ, ошириб-тошириб, ювиб-тараб. 2. Иккинчи қисми якка (мустақил) ишлатилмайдиган феъллар: алдаб-сулдаб, йиғлаб-сиқтаб, ямаб-ясқаб, қолган-қутган.

Похожие

Синтактик санъатлар услубияти

Грамматик мано ва грамматик категориялар

Таржимада синтактик алмаштиришлар (трансформациялар)

Синтактик услубият содда гаплар услубияти

Тобе шакли синтактик алoка усуллари