Qadimgi turkiy tilning fonetik xususiyatlari. Unli va undoshlar - Лингвистика - Рефераты

Qadimgi turkiy tilning fonetik xususiyatlari. Unli va undoshlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85 KB

Qadimgi turkiy tilning fonetik xususiyatlari. Unli va undoshlar Reja: 1. Qadimgi turkiy tilning fonetik xususiyatlari. Unli va undoshlar. 2. Singarmonizm. Tanglay uyg`unligi. Lab uyg`unligi.

Tayanch tushunchalar. P а l а t а l attrakciya (tanglay uyg`unligi) — so `z dagi tovushlarning bir-biriga va q o` shimchs a 1ar ning o` zakka qatorda va qalin-ingichkalikda moslashuvi. L abial attraksiya ( lab uyg`unligi) - bir i nchi bo`g`i n dagi unliga k e yingi bo`g`indagi u nlining, o` z akdagi unliga qo`shimchadagi u n lining lablanish jihatdan moslashuvi. Yozma yodgorliklarni o’rganish har qaysi turkiy tilning tarix i y fo netikasini yoritish uchun ham zarur. Turkiy tillar fonetikasiga oid yozma yodgorli klar tilning fonetikasini yoritish d a muhim rol o ’ynay di. Turkiy tillarning tarixiy fonetikasini o’rganishda avvalo birlamchi cho’ziq unlilarning grafik va fonologik xususiyatlarini o’rganish kerak. U n l i l a r. Qa dimgi tur kiy t ild a sakki s ta unli fonema bo`lib, ular bir-birida n qatori , t o r - kengligi, lab lanish-lablanmasligiga ko`ra farq qiladi. Bu lardan - a, ы , o, у orqa qa t or va ә , и , о , u old qator u n l ilaridir. Keng unlilar - a, ә, o, ө ; tor unlilar - ы, и, у, u, qadimgi turkiy tilning unli fonemalari munosabatidagi bunday miqdoriy tenglik ularning sistemasini kub shaklida ifodalashga imkon beradi. Kubning yuqori qismida tor unlilar, quyi qismida keng unlilar, old qismida old qator unlilari, orqasida orqa qator unlilari , o’ ng tomonida labl an gan va ch a p tomonida lablanmaga n u nlilar b eri ldi. Demak, a - labla n magan, ke n g va orqa qator; - ә lablanmagan, keng l ekin o l d qator unlidir. Bu unlining talaffuzi qozoq va qirg`iz hamda ko`pgina turkiy tillarda, o`zbek tilining singarmonizmli lahja va simvollarida saqlangan.

Tatar va boshqird tillarida bu unli yanada orqaga siljishi va kengayishi natijasida כ ga aylangan. Hozirgi o`zbek adabiy tilida ba’zi o’rinlarda oldingi tomon ө ga yaqinlashgan, ayrim hollarda orqaga tomon kengayib ә ga aylangan. Qadimgi gurkiy tillardagi ә unlisi esa hozir torayib, ko`pgina turkiy tillarda, jumladan o’zbek tilida birikchi bo’g’inda ә ga aylangan. Misollar: at (ot) әt ( ә t, g o’ sht) adag (o yo q) ab (ov) әb (uy) qag`an (xoqon) ar (alda) ә r (er) anda (unda) ash (osh) ә sh (esh) ara (ora) san (so n ) sәn (sen) qara (qora) ы unlisi lablanmagan, tor va orqa qator; и lablanmagan, t or, old qatar unli. Bu ikki unli fonema hozirgi o`zbek adabiy tilida va singarmonizmsiz lahja va shevalarda ы ning oldinga siljishi natijasida konvergensiyaga uchragan, ya`ni bir fonema (и) ga aylangan. Ammo o`zbek tilining singarmonizmli lahja va shevalarida hamda boshqa turkiy tillarda o’z holicha saqlangan. Qadimgi turkiy tilda ham orqa qator ы bilan old qator и ikki mustaqil fon e madir. yig (yaxshi) yыg ( yig’) tik- (tik-) tыq (tiq-) y a l ( yo l) yыl (yil) O unlis i lablangan, ke ng va orqa qator; ө ham lablangan, k e ng, lekin old qator unlidir. Qadimg i turkiy tilda orqa qator O bilan a lo h i da i kki fonemadir. ol (u) ө l (o`l) ot ( olov ) ө t (o` t -) oz ( o’z ) ө z (o` z , jon) u unl i s i l a blangan, tor va orqa qator; u ham lablangan, ror, l ekin old qator u n lidir. Bu unlilarning ham hozirgi holati ө va o unlilariniki singaridir. Qadimgi turkiy tidda ham y va u alohida fonemadir. tu- (go’s-) tu (tuk)

ur- (ur-) ur- (pufla) uch (tugash joyi) uch (3) Hozirgi ө unlisini qadim g i gurkiy tildi a umlisi ifodalaydi . Masala n hozirgi bδsh , so`zi b a sh tarzida tal a ffuz etilali. Undoshlar Qadimgi turkiy tilda b, m, p undoshlari mavjud. Sirg`aluvchi lab undoshi F yo`q. O`rxun yozuvida V uchun maxsus harf yo’q. Uning o’rnida B ni bildiruvchi harf ishlatiladi. Uyg’ur yozuvida esa V uchun maxsus harf bor. B undoshi lab-lab, portlovchi, jarangli, shovqinli undosh bo’lib, so’z boshida ham, o’rtasida ham, oxirida ham uchraydi: bu, yabg`u (amir), sab (nutq). M undoshi b dan uning talaffuzida burun bo’shlig`ining ishtiroki borligi va shovqinsizligi bilan farqlanadi . Demak, M lab-lab, nazal, portlovchi, sanor (shovqinsiz) undoshdir. P undoshi b dan jarangsizligi bilan farq qiladi. Bu undosh ham m a poz is iyalarda u ch raydi: Purum (Rum), A n a tarqan (un v o n ), m ә n (deb) V undoshi, yuqorida ayt i lganidek, faqat uyg`ur yo dnomalarda bor. V faqat so`z o`rtasi va oxirida o`rxun yodnomalaridagi b o’rnida uchraydi: sav (nutq), s ә vinch (sevinch). S til oldi-tish, sirg`aluvchi, jarangsiz undosh fonema b o’lib, qalin (v elyar ) va ingichka (palatal) variantlariga ega. Z undoshi S da n faqat jarangliligi bilan farq qiladi. T und o shi S dan faqat portlovchililigi bilan farq qiladi. D undonsh Z dan faqat portlo v chililigi bila n farq qilib, so`z o`rtasi va oxirida uchraydi. Bodun (xalq), od (zamon). N undoshi D dan sonorligi bilan va nazalligi bilan farqlanadi. Demak, bu tovush til oldi portlovchi, sonor, yazal undosh bo`lib, so’z boshida kamroq va boshqa pozisiyalarda ko`proq uchraydi. N ә ng ( n arsa), ana (ona), b әn (m e n). L u n doshi N dan yon tovushligi va burnaki emasligi bil an farq qiladi. (Yon yoki lat e rial undosh d e b o` p kadan chiqqan havoning tiln i ng bir yo ki ikki yo nidan o`tishi n atijasida hosil bo`lgan tovushga aytiladi.

R undoshi L dan yo nsiz l igi va qaltiroql i gi bila n farq qi l adi. ( Qaltiroq yo ki vi brant undosh deb til uchining titrashi natijasida vujudga kelgan tovushga aytiladi ) . Qadim gi turkiy tilda t i l oldi -ta n glay jarangsiz undoshlardan Ch bilan Sh bor. J bidan җ esa yo’q. Ch portlovchi, Sh – sirg’aluvchi undosh: chab (shuhrat), shad (unvon). Y til o`rga va til orqa varia n tlarga ega bo`lgan sir g’ aluvchi sonor fonemadir. Yablaq (yomon), ay (oy). K (q) til o’rta (K) va chuqur til o’rqa (q) variantlariga ega bo`lgan portdovchi, jarangsiz, undosh fonemadir. G (g ’ ) fonemasi k ( q) d an jara n gliligi bilan farq qiladi. Qadimgi turkiy tilda g’ (g) so`z o`rtasida va oxirida uchraydi: Qag`an (xoqon), ogut (o`git). Q tovushi g` (g) dan nazalligi va sonor l igi (shovqinsizligi) bilan farq qilad i . Bu fonema ham til o`rta va chuqur til orqa variantlariga ega bo`lib, so`z o`rtasida va oxirida uchraydi: yaңы (yangi), aң (ong). Qadimgi turkiy tilda bo`g`iz undosh h va til orqa x undoshi yo`q. Singarmonizm . Singarmonizm deb so`zdagi tovushlarning bir-biriga hamda o’zakka qo`shimchalarning talaffuz jihatdan uyg’unlashishiga aytiladi. Qadimgi turkiy tilda singarmonizmning ikki qonuni mavjudligi aniq: 1) tanglay uyg’unligi yoki palatal attraksiya; 2) l a b uyg’unligi yo ki labial attrak s iya. Tanglay uyg’unligi - so`zdagi tovushlarning bir-biriga va qo’shimchalarningo’zakka qatorda va qalin-ingichkalikda moslashuvidir: Yashыmqa (yoshimda) e lig (elni , davlatni) Ilgәrә (oldinga) og’uzg’aru (o`g`uzga) B ә rtimiz (bordik) bilig (bilim) Lab uyg’unligi - birinchi bo`g`indagi unliga keyingi bo`g`indagi unlining yoki

o`zakdagi unliga qo`shimchadagi unlining lablanish jihatdan moslashuvi. Ishig (ishni) sumuz(lashkarimiz) inim (ukam) kuchug (kuchni) әlimiz (davlatimiz) kuzum (ko’zim) Qadimgi turkiy tilda nutqning tovushdan boshqa fonetik bo’laklari, urg`u va intonatsiya hozirgi turkiy tillarnikidek o`zgacha bo’lganligini ko`rsatuvchi dalillar yo`q. Singarmonizm hodisasi hozirgi bir guruh turkiy tillarda to`la aks etgan bo`lsada, hozirgi bir guruh turkiy tillarda kuchsizroq xususiyatga ega. Tukiy tillarda singarmonizm qonuni mavjudligini birinchi bo`lib XI asrdayoq M.Qoshg’ariy tasdiqlagan. U turkiy so`zlarning o`zak xarakteriga qarab qattiq o`zakli so`zlarga qattiq affikslar, yumshoq o`zakli so`zlarga yumshoq affikslar qo’shilishi haqida so`zlagan. Urg `u T urkiy tillarda tarixa n urg ’ u qanday h olatga e g a ekanl i gi , ye chilmagan chigal masa l alardan biri hisobla n adi. Tarixiy yo zma manbalarda ur g’ u haqida biror ma`lumo t ham m avjud emas . Turkiy tillarda singarmonizm qonuni so’zlarning talaffuzida boshqaruvchi vazifasini bajaradi, urg`u bilan singarmonizm qonuni o`rtasidagi munosabat hanuz ham ochilmagan, turli tillarda singarmonizm qonuni tarixan urg`u bilan moslashib qolgan. Turkiy so’zlarda bosh urg`u qaysi bo`g`inga tushishi masalasida ham turlicha qarashlar uchraydi, ikkinchi darajali urg`u turkiy so`zlarda qaysi pozisiyada uchrashi haqida ham turlicha qarashlar mavjud. Shuningdek, turkiy t i llarda urg ’ uning tarixan qaysi turlari q o’ llanilishi masa l alari ham to`la ani q lanmaga n . Shunga ko’ra, turkolog olimlar tomonidan turkiy so`zlarning qaysi pozitsiyasiga qanday urg`u tushganligi haqida turlicha fikrlar aytilgan. Radlov, Boduen, de. Kurtene Korsh singari turkologlar turkiy tillarda urg’u so’zlarning bosh bo`g’iniga tushganligini ta`kidlashsa, Sevortyan, Shcherbak, Baskakov kabi olimlar urg`uni so`zlarning oxirgi bo’g’iniga tushishini ta`kidlaydilar.

Adabiyotlar: 1. G`.Abdurahmonov, A.Rustamov. Qadimgi turkiy til. T. O`qituvchi. 1982 y il, 3-6 betlar . 2. I.Azimov, M.Rahmatov. Qadimgi turkiy til. Toshkent, 2005-yil. 2. N.A.Baskakov. Vvedenie v izuchenie tyurkskix yazikov. M-1962. str .113-117 3. S.B.Malov. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. M. 1951. str . 96-97 4. D.M.Nasilov. Izuchenie pamyatnikov yazika v otechestvennom drevneuygurskogo yazika v otechestvemmom vostokovedenie.Tyurkologicheskiy sbornik. M. 1970. str . 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Qadimgi turkiy tilning fonetikasi

Qadimgi turkiy tilning grafikasi

Imlo qoidalari. Unli va undoshlar imlosi

Sharq ilmida til tasnifiga oid qarashlar. turkiy tillar tasnifi

Qadimgi turkiy yodgorliklar