Qadimgi turkiy tilning grafikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88 KB

Скачать

Q adimgi turkiy tilning grafikasi Reja: 1. Kadimiy turkiy til g rafikasi xususiyatlari. 1. Turkiy bitiglarda q ulla n gan q a dimgi yo zuv l ar. O’rxun, uyg’ur, su g’ diy, moniy, biraxmiy yozuvlari va ularning o’ziga xos ji hat lari.

Tayanch tushunchalar. So’g’d yozuvini (hozirgi tojiklarning avlodlari)so’g’dlar qo’llagan. Monaviy yozuvini bobillik Moniy (217-273 m i lod) asos solgan moniy diniga mansub ko h inlar qo’ llagan. Birahmiy - hi nd yoz uv lari. O’rxun va uy g’ ur yozuvlari turkiy xalqlarga mansub. O’rxun yozuvi. O’rxun yozuvi turkshunoslikka va yozu v tarixiga oid asarlarda " O’rxun- Enisey yozu v i", "Enisey- O’rxun yozuvi", "Sibir yozuvi", k o’ proq "turkiy run(a) yozuvi" deb yuritiladi. Bunga O’rxun h arflarining qadimgi gsrman xalqlariga mansub Run (e) deb ataluvchi yo zuvga tashqi ji ha tdan bir oz o’ x sh ashligi sabab bo’lgan. Bu yozuvning SHar q da "Dulbarchin" nomi bilan yuritilgani ha q ida mashhur filolog ib n Arabshoh (1389-1450) o’zining "Ajoyib-l-makdur fi na v oyibi Taymur" (Tsmur falokatlarida qismatning kieik l iklari) nomli asarida ma’lumot berada. "Xitoyda ulariing (turklarning - A.R.) "dulbarjin" deb a tala digap yozuvi bor. K o’ rdim , h arf qirq bit t a. Ko’plig i ning sababi shundaki, ular [tovushlarning] q alin va ingichkalarini, shuningdeq ayirgichlarni h arf hisoblaydilar, natijada k o’sh imchalar va q o’shimcha h arflar paydo bo’ladi" ( Q o hi ra xalq ku t ubxonasidagi 3543- q o ’ l y o z ma , va r . 2 8 6 a ) . A m m o i b n A r a bs h o h k i t o b i d a a l i f b o n i keltirmagan. H amma yozuvlarda bo’lganide k , dulbarchin ( O’rxun -enisey) yozuvi h am za moni va makoni bilan bo g’ li q bo’lgan ayrim shakliy farqlar t ufayli O’rxun , t urfan va yenisey var i antlariga ega. Bularning eng qadimiysi O’rxun variantidir. O’rxun yozuvida unli tovushlarni bildiradigan to’ rtta, yenisey bi tiglarida esa beshta h arf bor. /. A h arfi. Bu harf ikki uchi ilga kli tayo q chadan iborat. Ilgakning biri o’ n g ga, biri chapga qaragan. Q aysi birining o’ ngga qaragan b o’ lishining ahamiyati y o’ k . SHuning uchun bu h arf ikki k o’ ri n ishga ega. Biroq ustki ilgak o’ ngga, p astki ilgak chapga q aragan bo’lib, bu O’rxun yodnomalariga xos . Ikkinchisida aksincha - ustki ilgak chapga va pastki ilgak o’ngga qaragan:. yenisey bitiglarida har ikk ala ko’rini shi ham bor. Bu harf til oldi E va til orqa a tonushini bildiradi. A yo ki e

ekanligini undosh to v ushlarni ifoda l o v chi h arflardan bilish mumkin .A harflari so’z boshida ishlatilmaydi. Masalan, ata so’zida ikkita harf bo’lib, birinchi t tovushini, ikkinchisi a tovushini bildiruvchi harf bo’ladi. Boshqa yozuvdagi yodnomalarni ilmiy ravishda o’qishni ta’minlash maqsadida transliteratsiya va transkripsiyadan foydalaniladi. T r a n s l i t e r a t s i y a ( h a r f a g ’ d a r i s h ) d a b i t i g d a g i h a r f l a r , transkripsiyada esa tovush yoki fonemalar maxsus belgilar bilan aniq beriladi. Demaq transliteratsiya yozuvni aniq aks ettir s a, transkripsiya talaff u zni aniq aks et ti radi. A harfining transliteratsiyasi uchun ‘ belgisi kabul qil inadi. 2. I h arfi, Bu harf bir ilgakli tayokchadan iborat bo’lib, ilgak yu q origa va o’ ng tomonga qaragan: Agar ilgak chapga qaragan bo’lib yu qo rida b o’l sa, 1, l ni bildiruichi harf, pastda bo’lsa, q alin l tovushini anglatuvchi harf bo’ladi. I harfi til oldi i va til orqa ы tovushini bildiradi va a harfidan farq qilib, so’z boshida ham i s h l a t i l a d i . B u h a r f t r a n s l i t e r a t s i y a d a b e l g i s i b i l a n ifodal a na d i. Lablanmagan unlilar uchun qo’llanadigan bu ikki harf tovushlarning qatordagi farqini aks ettirmayli, faqat tor- kengligini ko’rsatadi. Ikki ilgakli a harfi keng unlilarni va bir ilgakli i harfi tor unlilarini anglatadi. 3. O’qu h arfi. Bu harf uchi o’ ngga q aragan burchak shakliga > ega bo’lib, ko’rini sh lariga ham ega. Uku harfi lablangan til or q a o ni u unlilarini bildiradi. Bu harf transliteratsiyada V belgisi bilan ifodalanadi. 4. Uku h arfi. Bu harf bir butun va ikki yarim tayo q chadan t u zilib, yarim tayo q chalar burchak hosil kil g an h olda butun tayo q chaning o’ ng tomoniga, yariidan yuqorisiga quyidagi ilgaklarda birlashtiriladi: KU1 1 . Uku harfi lablangan til oldi o va V unlilarini bildiradi. Bu transliteratsiyada belgisi bilan ifodalanadi. 5. E h arfi. Bu harf O’rxun yodgorliklarida yuq. Buning sh akli ay q ashgan yo ki yond a shgan ikki yoy yoki b urchakdan iborat. Bu harf U tovushini bi l diradi. Quyidagi harflar lab undoshlarini bildiradi: /. Pi harfi. Bu harf i harfidan ilgagining chap tomonga qaraganligi bilan farq l anadi ] v a a fo ne masini anglatadi. Pi h arfi transkripsiyada ham transliteratsiyada ham, p harfi bilan ifodalanadi . Harf faqat muayyan bir fonemani bildirganda transkripsiya bilan transli'geratsiya belgisi bir xil bo’ladi. P tovushini n g oldigaV

lablangan unli qo’sh ib talaff u z qilinadigan h arf ham bor. O’p harfi bo’lib, B K shak l lariga ega. Bu transliteratsiyada p har fi bilan beriladi. 2. A6 harfi. Bu harfning asosiy ko’rinishi shaklida bo’lib,enisey yodnomalarida tik va yotiq (6 ) shakllariga ega. Ab harfi b fonemasining qalin variantini bildiradi. Undoshlarning qalin variantini bildiruvchi harflarga esa ikki raqami qo’yib ifodalanadi. SHuning uchun ab harfi 6 fonemasining ingichka variantini anglatadi. CHap tomondagi birinchi shakl yenisey yodnomalarida e unlisini,O’rxun yodnomalarida esa faqat mazkur undoshni ifodalaydi. yenisey yodnomalarida eb harfining yana boshqa ko’rinishlari bor. Eb harfi transliteratsiyada b bilan beriladi. 4. Mi harfi. Bu harf m fonemasini anglatadi. Transkri ps iyada h am, transliter ats iyada ham m harfi bilan ifodalanadi. O’rxun yodnomalarida ad'yidagi harflar til oldi-tish undoshlarini bildiradi: 1. At harfi, Bu harf t fonemasining qalin variantini bildiradi. At harfi transliteratsiyada t harfi bilan ko’rsatiladi. 2. Et ha rfi. Bu harf t fonemasining ingichka variantini anglatadi va h h shakllarga ega. Agar bu harfni yon tomonga aylantirilsa aq harfi, yuqorisi pastga a g’ darilsa u ku harfi hosil bo’ladi. Eg harfi t fonemasining ingichka variantini bildiradi. Transliteratsiyada t harfi bilan ko’rsatiladi. 3. Ad harfi. Bu harf d fonemasining qalin variantini bildiradi va shakliga ega. yenisey yodnomalarida ham shakliga ham ega. Tra n sliteratsiyada d bilan beriladi. 4. Ed harfi – Bu h arf d fonemasining ingichka variantini anglatadi va X shakliga ega. yenisey yodnomalarda boshqa xil shakli ham bor. Transliteratsiyada d bilan ko’rsatiladi. 5. As harfi. Bu harf s fonemasining qalin variantini, ba’zan sh ni bildiradi . Transliteratsiyada s bilan beriladi. 6.Es harfi. Bu harf asosan s. fonemasining ingichka variantini anglatadi. 7.Zi harfi. Bu harf z fonemasini bildiradi va shakllarga ega. Transkripsiyada ham, transliteratsiyada ham z bilan beriladi. 8. AN harfi- Bu harf n fonemasining qalin variantini anglatadi va )...] shakliga ega. ye nisey yodnomalarida o’ ngga ochi l gan ko’rini sh i ham bor. Transliteratsiyada n bilan ko’rsatiladi. 9. En harfi. Bu harf n fonemasining ingichka variantini bildiradi va shakllarga

$ega. Transliteratsiyada n h arfi bilan ifodalanadi. 10.Ar harfi. Bu harf r fonemasining qalin variantini ifodalaydi va shakllarga ega.. Ar harfi yon tomonga a g’ darilsa Uku harfi, ost-ust holatda a q transli t eratsiyada r bilan yoziladi. Uy g’ ur yozuvi. H ozir uy g’ ur yozuvi nomi bilan mashhur bo’lgan yo zuv ni Maxmud Q osh g’ ariy turk yozuvi deb atab, uning alifbosini q uyidagich a tafsif q i l a d i: "Turk tillarida ishlatidad i gan harflarning hammasi o’ n sakkizta asosiy (o’zak) harfdan iboratdir. Undan tashqari yettita t armoq har f bo’lib, ular yozuvda a k s etmagan, biroq (ba’zi) so’zlar ulardan xoli b o’ lmaydi. Bular jara ng si z bo(p) va bosh q alar..." U yg’ur yozuvi, s o’g’ d yozuvi va s o’g’ d yozuvi oromiy yozuvidan paydo bo’lganligi uchun, u O’ rxun yozuviga nisbatan turkiy tillarnipg fonetik xususiyatini o’ zi d a yaxshi aks ettirmagan. uyg’ur yozuvi o’ ngda n cha p ga va harf l ar bir-biriga ikki yoki bir yon do sh q o’ shib yoziladi. SHuning uchun har bir harf uch elementdan iborat. Birinchi s i asosiy element bo’lib, bu harflarning hamma ko’rini sh larida sa qlana di va to v ushni shu element ifodalaydi. Ikkinchisi, ulagich chizi q chalardan iborat bo’lib, bular harflarni h arf l arga qo’ shish p aytida p aydo b o’ ladi. Uchinchisi, tugallo v chi chiziq bo’lib, bu harfning alohida yoki oxirgi ko’rini sh ida o’ za k negiz va qo’shimchalar oxirida pay d o bo’ladi.arfi \osil bo’ladi.$

Qadimgi turkiy tilning grafikasi

20.09.2019

0

88 KB

Похожие