Публицистика ва унинг жанрлари ҳақида - Лингвистика - Рефераты

Публицистика ва унинг жанрлари ҳақида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50.5 KB

Публицистика ва унинг жанрлари ҳақида

Таянч сўз ва иборалар: публицистика, радиопублицистика, кинопублицистика, телепублицистика, илмий публицистика, иқтисодий публицистика, адабий-бадиий публицистика, ахборий публицистика, таҳлилий публицистика, хабар, интервью, ркпортаж, ҳисобот, суҳбат, мақола, тақриз, шарҳ, лавҳа, очерк, эссе, фельетон, памфлет. Маълумки, жамият ҳаётида публицистика ва унинг жанрлари жуда муҳим роль ўйнайди. Публицистика лотинча publicus сўзидан олинган бўлиб, ижтимоий, жамиятга оид деган маънони билдиради [ЎТИЛ-5, Ш, 319]. Публицистиканинг моҳияти ҳақида турлича қараш ва турлича таърифлар мавжуд. Айрим луғатларда у ижтимоий-сиёсий масалаларни ёритувчи адабиёт деб қаралса, айрим мутахассислар томонидан унга ижоднинг бир тури деб таъриф берилади. Бизнингча, бу ҳар иккала таърифда ҳам публицистиканинг хусусиятлари ўз ифодасини топган. Публицистика бу - ҳаётни тасвирлашнинг алоҳида бир йўли, усули, ижод туридир. У жамият ҳаётининг шу кундаги, айни замондаги бўлиб ўтган ижтимоий аҳамиятга молик воқеа ва ҳодисаларини акс эттириб оммага етказади, даврнинг энг долзарб масалаларига муносабат билдиради, ҳал этилиши керак бўлган муаммоларни кўтариб чиқади. Публицистика замон воқеа-ҳодисаларидан кишиларни хабардор қилиш, шу кун учун зарур масала, муаммоларни таҳлил этиш ва уларнинг ечилиши борасида жамиятга таъсир кўрсатиш воситаси ҳамдир. Унинг бош вазифаси ҳаётдаги воқеа ва ҳодисалар, масала ва муаммолар ҳақида жамоатчилик фикрини уйғотишдан иборатдир. Публицистика асл маънода - айтилган гап, ёзилган матн, маълум бир кўринишдаги асар бўлиб, у матбуот саҳифаларига кўчган, радио, телевидение, интернетдан ўрин олган тақдирдагина ғоявий-сиёсий ва маънавий кучга айланади, оммага етиб боради. Гарчи публицистик руҳ, яъни айни замон муаммоларини кўтариб чиқиш ва айни замон кишиларига етказиб бориш ижтимоий ҳаётни акс эттириш кўринишларидан бўлмиш бадиий адабиётда ва санъатнинг барча турларида мавжуд бўлса-да, публицистика

кенг ва ҳар тарафлама иш кўра оладиган майдон - матбуотдир. Аслида , матбуот ҳам худди ана шу вазифани бажаради, яъни жамият ҳаётини тасвирлайди, таҳлил этади, унга ўз таъсирини кўрсатади ва ўзининг ижтимоий вазифасини публицистика орқали амалга оширади. Бу эса матбуот билан публицистиканинг ўзаро чамбарчас боғлиқлигини кўрсатади, яъни матбуотсиз публицистика ва публицистикасиз матбуот иш кўролмайди. Публицистика инсониятнинг ҳаётни билиш, уни идрок этиш, оламда юз бераётган воқеа ва ҳодисалардан хабардор бўлиш ва улардан ўзи учун тегишли хулосалар чиқариш воситаси саналади. Шу сабабли у инсоннинг ҳаётни кузатиш, тадқиқ этиш натижаси, тажрибаларидан келиб чиққан фанлар билан ҳамда ташқи дунёнинг эстетик инъикоси бўлган адабиёт ва санъат, тилшунослик фанлари билан чамбарчас боғлиқцир. Публицистика ҳаётдаги факт ва воқеаларни қайд этиш, уларни тадқиқ этиш, моҳиятини, ички қонуниятларни очишда фанга хос қатор усул ва имкониятлардан фойдаланади. Шyнинг учун ҳар қандай публицистик асарда маълум даражада ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, илмий тадқиқот элементлари мавжуд бўлади. Публицистика дунёни билиш ва акс эттиришда асосан сўздан, умуман, тил воситаларидан фойдаланганлиги учун у бадиий адабиётга жуда яқин туради ва баъзи ўринларда унинг таркибий қисмига айланади. У сўз санъати бўлмиш бадиий адабиётдан образ ва образлилик, сюжет , композиция , конфликт, характер ва бошқа зарур тасвирий элементлар ни олади. Бу ндай адабий-бадиий элементлар публицистик асарларнинг таъсирчанлигини ошириш, ҳаётни жонли, қизиқарли тасвирлаш учун қўлланилади. Аммо публицистиканинг асосий вазифаси шу кундаги ижтимоий ҳаётни тезкорлик Билан , ихчам ва таъсирчан шаклда ёритиб беришдан иборат бўлганлиги боис унда юқоридаги адабий-бадиий воситалардан фақат зарур ўринларда гина, маълум даражада фойдаланилади. Худди матбуот сингари публицистика ҳам ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларини қамраб олади ва жамият ҳаётининг хилма-хил қирраларини ёритишга қараб бир неча турларга бўлинади. Масалан, жамиятнинг шу

кундаги, айни замондаги ҳаётининг бош масалаларини ижтимоий-сиёсий публицистика ёритса, унинг иқтисоди, ишлаб чиқариш масалаларини иқтисодий публицистика ўзида акс эттиради. Илмий публицистика эса илм-фан соҳасидаги янгиликларни, муаммоларни ихчам, публицистик таъсирчан руҳда ёритишга хизмат қилади. Публицистика фақатгина жамият ҳаётининг барча жабҳаларини ёритишда ўзига хос восита ва усуллардан фойдаланади. Жумладан, адабий- бадиий публицистика ўзида ҳаётнинг барча соҳаларини акс эттирса-да, бунда у алоҳида адабий-бадиий воситаларига таяниб иш кўради. Яъни, бадиий публицистика ҳаётга бадиий адабиёт нуқтаи назаридан ёндошади 1 ҳамда матбуот билан адабиётни бир-бирига узвий боғлаш воситаси сифатида намоён бўлади. Ҳажвий публицистика эса ҳаётни ёритишда алоҳида ижтимоий-бадиий восита бўлган кулгига, яъни сатира ва юморга асосланиши билан бошқа публицистика турларидан ажралиб туради. Публицистика турлари қаторига, шунингдек, радиопублицистика, телепублицистика ва кинопублицистика ҳам киради. Шу билан бирга публицистика ўзининг ички хусусиятлари, ижтимоий ҳаётга ёндашиш ва акс эттириш қирралари нуқтаи назаридан ҳам бир неча турларга бўлинади. Ҳаётдаги воқеа ва ҳодисалар ҳақида тезкорлик билан хабар берувчи, ҳаётнинг кўзга кўриниб турган устки қатламларини ёритувчи публицистика - ахборий ёки хабардор этувчи публицистика бўлса, воқеа ва ҳодисаларнинг ички моҳиятини очиб берувчи, ҳаётнинг чуқур ички қатламларини ўзида акс эттирувчи публицистика таҳлилий публицистика дир. Ҳаётдаги воқеа ва ҳодисалар, кишилар фаолиятини адабий-бадиий воситалар билан ёритувчи, бошқача қилиб айтганда , ҳаётни бадиий- э стетик жиҳатдан таҳлил қилиб баҳоловчи бадиий публицистика ни мазкур ижод турининг энг мукаммал, юқори шакли дейиш мумкин. Публицистиканинг юқоридаги уч тури бир-бири билан ўзаро боғлиқ бўлиб , бир-бирини тўлдиради. Публицистика ҳаёт ҳақида хабар бериш, таҳлил этиш 1 Тоғаев О. Ўзбек бадиий публицистикаси (назария ва маҳорат масалалари). – Тошкент: Фан, 1973. – Б. 13- 146.

билан чекланиб қолмасдан уни турли жилоларда , тил воситалари ёрдамида тасвирлайди. Публицистиканинг турли жанрлари ҳам мавжуд. Маълумки, жанр сўзи французча жинс, тур маъносини англатиб, адабиёт ва санъат асарларининг маълум мазмуний ва шаклий турини билдиради [ ЎТИЛ-5, П, 72 ]. Масалан, бадиий адабиётнинг насрий туридаги ҳикоя, қисса, роман; шеърий туридаги шеър, ғазал, баллада, достон; тасвирий санъатдаги натюрморт, портрет, пейзаж ва бошқалар публицистик асар жанрлари қаторига ҳам киради. Публицистика шунингдек, вазифаси, изчил хусусиятларидан келиб чиқиб, ахборий ҳамда таҳлилий публицистика га бўлинади. Ўз навбатида ахборий публицистик асарлар қаторига хабар (информация), репортаж, интервью, ҳисобот каби жанрлардаги асарлар киради 2 . Бу жанрлар ҳаётдаги факт ва ҳодисаларни, янгиликларни тезкорлик билан ёритиш учун хизмат қилади. Мазкур жанрларнинг асосий вазифаси ўқувчиларни жамиятда юз бераётган воқеа ва ҳодисалардан тезроқ, оператив тарзда хабардор қилишдир. Таҳлилий публицистик асарлар қаторига эса кенгайтирилган хабар (корреспонденция), суҳбат, мақола, тақриз, шарҳ каби жанрлардаги асарларни қўшиш мумкин. Уларда ҳаёт воқеаларини таҳлил этиш, ички моҳиятини очиб бериш асосий ўрин тутади 3 . Таҳлилий публицистика ҳаётнинг муҳим, зарур масалалари ва муаммоларини кўтариб чиқиш ва уларга нисбатан жамоатчилик фикрини уйғотишга хизмат қилади. Ҳаётни адабий-бадиий нуқтаи назардан ёритувчи бадиий публицистика ҳам ўзига хос жанрларга эгадир. Булар - лавҳа, очерк, эссе кабилар бўлиб, улар қаторига ҳажвий публицистикага оид бўлган фельетон, памфлет каби жанрларни ҳам киритиш мумкин. Демак, публицистика инсониятнинг муҳим ижтимоий-сиёсий, маънавий-ижодий қуроли, яшаш воситаси ҳисобланиб, у орқали инсоният ўзини ўраб турган ташқи дунёдан хабардор бўлади, уни англайди ва ўз 2 Тоғаев О. Публицистика жанрлари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1976. – Б. 9-128. 3 Бу ҳақда қаранг: Абдусаидов А. Газета жанрларининг тили ва услуби. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2001. – Б. 28-172.

манфаати йўлида фойдаланади. Бундай публицистик матнларда тил бирликлари ижтимоий жиҳатдан хосланиш мезонининг кучли тарзда намоён бўлиши билан характерланади.

адабиётлар: 1. Абдусаидов А. Газета жанрларининг тили ва услуби. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2001. – 192 б. 2. Аристотель. Поэтика (поэзия санъати ҳақида). – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1980. – 152 б. 3. Шарль Балли. Француз стилистикаси (сўзлашув тил ва бетакаллуф нутқ). – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2009. – 74 б. Таржимон проф.И.Мирзаев. 4. Бушуй Т., Сафаров Ш. Тил қурилиши: таҳлил методлари ва методологияси. – Тошкент: Фан, 2007. – 274 б. 5. Боймирзаева С. Матн модаллиги. Монография. – Тошкент: Фан, 2010. – 152 б. 6. Боймирзаева С. Матн мазмунида темпораллик семантикаси. Монография. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” давлат илмий нашриёти, 2009. – 189 б. 7. Бондалетов В.Д. Социальная лингвистика. – М.: Просвешение, 1987. – 160 с. 8. Винокур Г.О. О языке художественной литературы. – М.: Высшая школа, 1991. – 448 с. 9. Григорьев В.П. Поэтика слова. – М.: Наука, 1979. – 344 с. 10. Дониёров Х., Йўлдошев Б. Адабий тил ва бадиий стиль. – Тошкент: Фан, 1988. – 209 б. 11. Иброҳимов А. Тил – тақдир демак.–Тошкент: Фан, 1990. – 86 б. 12. Имомова Г. Миллийлик ва бадиий нутқ. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2004. – 120 б. 13. Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – 256 б. 14. Йўлдошев Б. “Тилнинг ижтимоий моҳияти (бадиий ва публицистик матнларда тил бирликларининг ижтимоий хосланиши)” ихтисослик фанидан услубий қўлланма. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2012. – 164 б. 15. Йўлдошев Б., Қурбонов Т. Бадиий асар тили ва услуби масалалари. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2007. – 164 б. 16. Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент: Фан, 2008. – 160 б. 17. Йўлдошев М. Чўлпон сўзининг сирлари. – Тошкент: Маънавият, 2002. – 80 б.

Похожие

Адабий танкид жанрлари

Адабий танкид жанрлари

Лексикология ҳақида умумий тушунча. Лексикология фани ва унинг вазифалари

Халк огзаки ижоди жанрлари хакида

Мактуб - калб кўзгуси