Профессор Ш. У. Рахматуллаев ва ўзбек график лингвистикаси - Лингвистика - Рефераты

Профессор Ш. У. Рахматуллаев ва ўзбек график лингвистикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

160 KB

www.arxiv.uz Профессор Ш. У. Ращматуллаев ва ўзбек график лингвистикаси Ўзбек график лингвистикасининг соща сифатида шакллана бошланиши ХХ асрнинг биринчи чорагида юз берди: араб алифбоси билан Ўзбек тили фонологик тизими ÿртасидаги номутаносиб жищатларга муносабат билдирила бошланди, шундан келиб чиқиб алифбога маълум ÿзгартиришлар киритилди. Дастлабки имло қоидалари тузилди, тиниш белгилари тизими шакллантирилди. Бу жараёнда Фитрат, Элбек, Ашурали Зощирий, Боту, Е.Д.Поливанов каби тилшунослар фаол иштирок этишди. ХХ асрнинг иккинчи чорагида ўзбек ёзуви араб графикасидан лотин ўзбек алифбосига (1928-1929 йилларда), сўнг рус график тизими асосида тузилган янги ўзбек алифбосига (1940 йилда) кЎчирилди. Бу жараённинг дастлабки босқичида Фитрат, Элбек, Шокиржон Раҳимий, Е.Д.Поливановларнинг, кейинги босқичида эса Қори Ниёзий, А.К.Боровков, Олим Усмонов, Фахри Камолов, Барот Авизов, Зокир Маъруфовларнинг хизматлари катта бÿлди. 1950 йилдан кейинги даврларда ÿзбек алифбоси ва имлосини замон талаблари асосида такомиллаштириш, уларнинг миллий жиҳатларини мустаҳкамлаш, имло меъёрларини оммага сингдириш услубиятини ишлаб чиқиш, ўзбек пунктуациясини тарихий (Ҳ. Ғозиев.) ва синхрон (Ш. Шоабдураҳмонов, К. Назаров) планларда тадқиқ қилиш каби қатор ишлар амалга оширилди. Бу жараёнларда ўзбек график лингвистикасининг назарий асослари ҳ ам шакллана борди. Айни шу даврда, аниқроғи 60-йиллардан с ў нг проф. Ш.У.Ра ҳ матуллаевнинг графика ва орфографияга оид қатор ишлари юзага келди: 1961 йилда унинг А. Ҳ ожиев билан ҳаммуаллифликда ёзган «Қўшма сўзларнинг имло қоидалари ва луғати» чоп этилди. 1 Бу иш икки қисм (назарий қисм ва луғат)дан иборат бўлиб, биринчи қ исмда ўзбек орфографиясидаги энг қийин ва чигал масала – қўшма с ў злар имлоси

www.arxiv.uz хусусида фикр юритилади. Орфографиянинг шу бўлимига оид қоидалари системалаштирилади. Бундай системани яратишдан олдин қў шма сўзнинг содда сўз, жуфт сўз ва сўз бирикмаларидан фар қ ларини ани қ лаш мезонлари берилади, зеро, улар (мезонлар) қў шма сўзлар имлосига оид қоидаларнинг манти қ ан изчил тизимини яратиш учун назарий асос бўлиши керак эди. Айни шу мезонларга амал қ илинмаганлигидан со ҳ ага оид айрим манбаларда оқ қоғоз, шахсий иш, болалар боғчаси каби бирикмалар «ўзаро аниқловчилик ҳолатини, хусусиятини сақлаган қў шма сўзлар …» тарзида, 2 жуфт сўзлар эса қўшма сўзларнинг бир типи сифатида 3 баҳоланиб келинмоқда эди. Бундай вазият ёзув амалиётига ҳам салбий таъсир қиларди – бошбошдоқликнинг авж олишига олиб келарди. Ш. Раҳматуллаев ва А. Ҳожиевларнинг ишида юқорида айтилган мезонлар сўз туркумлари бўйича алоҳида – алоҳида ишлаб чиқилди ва улар асосида имло қоидалари иккига қўшиб ёзиладиган ва ажратиб ёзиладиган қўшма сўзлар гуруҳига ажратилди; ҳар бир гуруҳ қоидаларининг мантиқий асослари берилди. 1980 йилда проф. Ш.У. Раҳматуллаевнинг «Орфография қоидалари – саводхонлигимиз асоси» номли рисоласи чоп этилди. 4 Рисолада амалдаги «Ўзбек орфографияснинг асосий қоидалари»да графика билан орфография ҳодисаларининг айрим ўринларда қориштириб юборилганлиги, шу асосда орфография доирасидан четга чиқиш ҳоллари юз берганлиги (1,3,4,8,9,10,11,16,17,18,22,23-параграф қоидаларининг кўпроқ графикага дахлдорлиги) айтилади, 5 айрим қоидаларнинг тил ҳодисаларига мос эмаслиги (масалан, совун ва совуқ сўзларидаги «у»нинг ўзаро фарқли асосга эга эканлиги) кўрсатилади, 6 бундай танқидий фикрлар «Ўзбек орфографиясининг асосий қоидалари»нинг 2,38,39,43,50,58-параграфларига нисбатан ҳам билдирилади, бош ҳарфларнинг қўлланишига оид қоидалардан айримларига (масалан, 71-параграф қоидасига) ўзгартириш киритиш таклиф этилади. 7 Бундай таклифлар амалга оширилгунга қадар эса мавжуд имлода қоидалаштирилган ҳодисалар доирасида саводхонликка эришиш кераклиги,

www.arxiv.uz бунинг учун амалдаги қоидаларга ҳар қанча эътирозимиз бўлса ҳам, уларга риоя қилиб ёзишимиз шартлиги уқтирилади. 1985 йилда Ўзбекистон Халқ маорифи вазирлигининг 154 - сон (7 июн) буйруғи билан махсус илмий комиссия тузилиб, унга алифбони такомиллаштириш вазифаси юкланади. Комиссияга Ўзбекистон Фанлар академиясининг мухбир аъзоси (ҳозир академик) Ғ. А. Абдураҳмонов бошчилик қилади. Комиссия ишида етакчи тилшунос олимлар билан бирга проф. Ш. У. Раҳматуллаев ҳам фаол иштирок этади: комиссиянинг 19 ва 27 июндаги йиғилишларида у алифбонинг миллий жиҳатларини мустаҳкамлашга қаратилган қатор таклифларни ўртага қўяди, айни пайтда алифбодан айириш (ъ) белгисини чиқариш, унинг вазифасини юмшатиш (ь) белгисига юклаш кераклигини айтади. 1992-93-йилларда Ш.У. Раҳматуллаев лотин алифбосига асосланган янги ўзбек алифбосини тузиш ишларида фаол қатнашади, 1993 йил 2- сентябрда тасдиқланган лотин ўзбек алифбосининг компьютер имкониятларига мос эмаслигини ҳам у биринчилардан бўлиб пайқади ва бу ҳақда Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигига хат йўллайди, хатга алифбонинг проф. О. Азизов билан ҳамкорликда тайёрланган янги варианти (лойиҳа) илова қилинади. Натижада янги алифбо комиссиясига бу масалани ўрганиб чиқиш вазифаси топширилади. Комиссия масалани кўриб чиқиб, алифбонинг компьютер имкониятига мослаштирилган янги вариантини (26 ҳарф ва 3та қўшма ҳарфдан иборат лойиҳани) тайёрлайди. Бу лойиҳа маълумки, 1995 йилнинг 6 майида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қарори билан тасдиқланади. «Ўзбек тилининг асосий имло қоидалари» эса шу йилнинг 24 августида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 339-сонли қарори билан амалга киритилди. Ш. У. Раҳматуллаев бу алифбонинг ва имло қоидаларининг тайёрланишида ҳам фаол қатнашади. 1995 йилдан сўнг Ш. Раҳматуллаев янги алифбони ва «Ўзбек тилининг асосий имло қоидалари»ни оммага сингдириш, уларни тар ғ иб қилиш,

www.arxiv.uz имлодаги қийин ҳолатларни шарҳлаш ишлари билан шу ғ улланади: «Ўзбек тилининг асосий имло қоидалари»га махсус илова тайёрлайди, унда кирилл ўзбек алифбосидаги ё, ю, я, ц ҳарфлари ҳамда айириш (ъ) ва юмшатиш (ь) белгиларининг лотин ўзбек алифбосида йўқлиги муносабати билан имло қоидаларига киритилган ўзгаришлар бўйича тушунтириш беради. 1999 йилда Ш. Раҳматуллаевнинг «Ўзбек тилининг янги алифбоси ва имлоси (талабалар ва мустақил ўрганувчилар учун қўлланма)» китоби нашр этилди. 8 Қ ўлланма икки қисмдан иборат бўлиб, биринчи қисмида араб, кирилл, лотин алифболари ўзаро қиёсланади, шу асосда лотин ўзбек алифбосининг ўзбек тили товуш тизими учун энг мақбул жиҳатларга эга эканлигини асослашга ҳаракат қилинади. Бу алифболар орасидаги ўхшаш жиҳатлар таъкидланиб, фарқли ҳарфларни ўқиш ва ёзиш бўйича амалий кўрсатмалар берилади. Қ ўлланманинг иккинчи қисмида 1995-йилда жорий қилинган «Ўзбек тилининг асосий имло қоидалари» қисқача шарҳланади, имло қоидаларига киритилмаган баъзи ҳодисалар ҳақида тушунтириш берилади. Ш. У. Раҳматуллаевнинг графика ва орфографияга оид ишлари билан танишар эканмиз, уларда бир қатор назарий масалаларга алоҳида эътибор берилганлигининг гувоҳи бўламиз: унинг «Қўшма сўз» термини ва тушунчасига, қўшма сўзнинг жуфт сўз ва сўз бирикмасидан фарқланишга оид қарашларида, бундай қарашларнинг имло қоидаларига татбиқ этилиши билан бо ғ лиқ таклифларида ана шундай назарий ғ оялар борлиги кўзга ташланади. Бу каби ғ оялар унинг иккинчи рисоласида-«Орфография қоидалари–саводхонлигимиз асоси» китобида ҳам учрайди: қоидалаштирилган ҳодисаларнинг лингвистик асослари, уларнинг графика ёки орфографияга дахлдорлиги, бў ғ ин типлари ва структураси, сўзнинг морфемик таркиби каби ҳодисаларнинг имлода ҳисобга олиниш даражаси ( қуриқ < қуруқ, аммо қўриҚқ<қўриқ каби ҳолатларнинг имлода қоидалаштирилиши) бўйича билдирилган фикрлар ана шундай назарий қийматга эга қарашлардир. Бундай қарашларнинг барчасини бир мақола

www.arxiv.uz доирасида санаб ўтишнинг имкони йўқ, албатта. Аммо ўзбек график лингвистикасининг фан сифатидаги тараққиётига мазкур ғ оя ва қарашларнинг таъсири борлиги ҳам шубҳасиз; улар графика ва орфографияга оид қоидаларнинг такомиллаштирилишида албатта ҳисобга олинади деб ўйламиз. Бу йил проф. Ш. У. Раҳматуллаев 80 ёшга тўлди, шундан 55 йилдан орти ғ ини олим ўзбек тилшунослигининг турли соҳаларини (фразеология, лексикология, семасиология, этимология, графика, орфография, морфология... каби бўлимларини) тадқиқ этишга, илмий-педагогик кадрлар тайёрлашга сарф қилди. Устоз ҳали ҳам тилшуносликнинг турли муаммолари устида толмай иш олиб бормоқда. Биз Шавкат ака Раҳматуллаевга илмий салоҳият, со ғ лиқ ва ижодий ютуқлар, яна узоқ йиллар ҳамроҳ бўлишини тилаб қоламиз. Зиёдулла Щамидов филология фанлари номзоди, доцент СЕРҚИРРА ОЛИМНИНГ ТАШКИЛОТЧИЛИК ФАОЛИЯТИ Мащмуд Қошғарий туркий тилда луғатшуносликни бошлаб берган бЎлса Алишер Навоий эса адабий тил, унинг халқ тили манбаларидан фойдаланиб, бадиий, илмий асарлар яратиш мумкинлигини исботлади. Ўзбек тилининг Ўзига хос грамматик қурилишига ва бой луғат фондига эгалигини кЎрсатди. Защматкаш олим Шавкат Ращматуллаев щам она тили, унинг щар бир даври кашфиётчи алломалари илмий қарашларини Ўрганиб Ўзига жо этган, улар защматлари «лаззат»ина тотиб, сЎзшунослик илми анъанасини давом эттириб келаётган замонамизнинг забардаст тилшунослари қаторидан Ўрин эгаллади. Олим умр бЎйи тил илмига шайдо, щар бир сЎзнинг сещрига мащлиё бЎлиб яшаб келмоқда. Узтознинг таъкидлашича, «Она тили, ундаги

www.arxiv.uz сЎз хизматининг чеки- чегараси йЎқ, улар щар доим Ўзгариб, маъноси янгиланиб туради. СЎзни Ўринли ишлата билиш, ундан оқилона фойдалана олиш щар биримизнинг Ўз ақл-заковатимизга боғлиқ» дейди. Профессор Шавкат Ращматуллаев Ўзбек тилшунослиги равнақига Ўзининг илмий асарлари билан 58 йилдан буён Мирзо Улугбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети (собиқ ТошДУ)нинг Ўзбек филологияси , умумий тилшунослик ва компютер лингвистикаси кафедрасида педагогик фаолият кЎрсатиб келаётган защматкаш олим,мощир ташкилотчи ва мещрибон мураббийлардан биридир. 1926 йили Тошкент шащрида таваллуд топган Шавкат Ращматуллаев Ўрта Осиё давлат университети (щозирги ЎзМУ) филология факултети Ўзбек филологияси бЎлимини 1947 йили имтиёзли диплом билан тугатгач, мещнат фаолиятини шу факультетнинг катта лабаранти сифатида ишлаш билан бошлаган. БЎлажак олимнинг мехнатсеварлиги, тиришқоқлиги, Ўз вазифасига Ўта масъулият билан ёндошиши 1948-51 йилларда кундузги аспирантурада тащсил олиши ва айни чоғда Ўзбек тили Ўқитувчиси сифатида мещнат қилган вақтларда кЎзга ташлана бошлаган. 1952 йили Москва давлат универсетети филология факультети щузуридаги Ихтисослашган кенгашда номзодлик диссертациясининг муваффақиятли щимоясидан сЎнг Тошкентга қайтган олим Ўзбек тилшунослиги кафедрасида аввал катта Ўқитувчи, сЎнг доцент, Филология факультети декани Ўринбосари лавозимларида ишлайди. 1957-60 йилларда Тошкент давлат чет тиллар педагогика институтида катта Ўқитувчи, 1962-64 йилларда эса ЎзФА Тил ва адабиёт институти луғатшунослик бЎлими катта илмий ходими лавозимида фаолият олиб боради. 1966 йили Шавкат Ращматуллаев ЎзФА ТАИ қошидаги Ихтисослашган кенгашда «Ўзбек фразеологиясининг айрим масалалари» мавзуида докторлик диссертациясини щимоя қилади ва ХХ аср башларидагина жащон лингвистикасида алощида соща сифатида шаклланган фразеология фанига республикала асос солади.

www.arxiv.uz 1968 йили профессор илмий унвонини олган олимнинг саьй- щаракати туфайли ТошДУда Умумий тилшунослик кафедраси ташкил этилади. ингвистиканинг йЎналишлари, оқимлари, мактаблари, назарий таълимотлари щақида талабаларга билим беришга ихтисослашган ушбу кафедрага олим 1993 йилга қадар мудирлик қилган. Айни мана шу йилларда устознинг ташкилотчилак фаолиятида доимо принципиаллик, талабчанлик, мещнатсеварлик хусусиятлари яққол кЎзга ташланади.Шавкат Рахматуллаев айниқса кафедра мудирлик(1968-1993) даврида тилшуносликнинг долзарб, Ўз пайтида щал қилиниши лозим бЎлган масалаларни яхши англаган щолда тилдаги янгиликларнинг туб мощиятини,университет ,факультет кенгашларида,конференсия ва турли Ўчрашувларда нозик лингвистик дид билан муносабат билдариб келаётган ташкилотчи олимлардан биридир.Устоз баъзида тил илми билан бо ғлиқ кескин тортишув,бахс мунозаралар содир бЎлганда ,иштирокчиларни аниқ ва зарур мақсадга йуналтирар,асосли фикрлар билан диққатни тортар,Ўзининг нихоятда зукко тадқиқотчи ,мощир педогог ,тажрба тадқиқотчи эканлигини курсатар эди. Шавкат Ращматуллаевнинг илмда ошна-оғайнигарчилик, қариндош-уруғчилак, таниш-билишчилик сохтагарчиликка Ўрин йЎқлиги, илм илм учунгина хизмат қилиши лозимлиги принципига мувофиқ яшаши университет қошидаги ихтисослашган кенгашни бошқарган пайтларда намоён бЎлган эди. Устоз А.К.Боровков, Теша Салимов, Мурод Шамс, Абдуращмон Саъдий, А.Ғуломов, Х. Сулаймонов сингари машщур турколог олимлардан сабоқ олган. В.В. Виноградов, В.М. Носилов каби йирик тилшунослар ращбарлигида дастлабки илмий тадқиқот ишларини ёзишга киришган. Бугунги кунга келиб нафақат мамлакатимизда, шунингдек хорижда щам ном чиқарган Шавкат Ращматуллаевнинг бутун илмини Ўзбек тилшунослиги равнақи, малакали истеъдодли кадрлар тайёрлаш, бЎлажак педагоглар, илмий ходимларни шакллантириш, уларга билим бериш каби олийжаноб мақсадларнинг ушалиши йЎлида щануз тиним билмай мещнат қилаётганлиги

www.arxiv.uz кЎпчилик учун Ўрнак бЎлишга лойиқ. Шу Ўринда олим ращбарлигида етишган икки фан доктори ва 17 фан номзодининг щозирда Республиканинг турли илм масканларида, олий Ўқув юртларида ташкилот ва муассасаларида мещнат қилаётганлигини эслаб Ўтиш лозим бЎлади. Шавкат Рахматуллаев ташкилотчилик,ращбарлик ишини доимо илмий тадқиқотлар ёзиш ва педагог фаолият билан бирга олиб борди. Забардаст олим лексикология, фразеолгия, этимология, семасиология, лексикография, шунингдек, фонетика, морфология, синтаксис щамда имло, ёзув ва унинг тарихи каби Ўзбек тилининг барча йЎналишлари бЎйича махсус шуғулланган кенг қамровли тадқиқотчидир. Серқирра олим илмий тадқиқотларининг энг асосийси фразеология, унинг фразеологик иборалари, фразеология бирликлари хусусидаги илмий кузатишлари Ўзбек тилидагина эмас, балки туркий тиллар фразеологиясини Ўрганишдаги дастлабки тадқиқотлардан саналади. Шавкат Ращматуллаев щақиқий сЎзшунос, унинг лексикология сощасидаги илмий тадқиқотлари мазмун ва салмоғи билан алощидалликка эга. Тилшуносликнинг энг мураккаб сощаларидан щисобланган лексикалогия билан боғлиқ орфография ва орфоэпия щам олимнинг диққатини энг кЎп жалб қилиб келаётган илмий машғулотлларидан биридир. Устоз жонкуяр олим сифатида тилимиздаги оғзаки ва ёзма нутқнинг щар доим щам бир- бирига мос келавермаслигини ёзувларимиздаги камчиликларни куюнчаклик билан кузатиш йЎлларини излаб, Ўз таклиф ва мулощазалари билан илмий жамоатчиликни бошқариб келаётган олимдир. Тилни луғатларсиз тасаввур қилиб бЎлмаслигини сезган олим, бу сощага астойдил киришади. У ЎЗФА тил ва адабиёт институти луғатшунослик бЎлимида катта илмий ходим бЎлиб ишлаган (1962-64 йиллар) даврида луғат тузишнинг ички сир- асрорларини чуқур англай бошлади. Натижада «Ўзбек тилининг қисқача фразеологик луғати»ни(1964) илк тажриба сифатида чоп эттирди. Луғатшунос лингвистик луғтларнинг бир неча турлари борлиги уларнинг бир-биридан Ўзига хос алощида тузилиш тамойилларига эгалиги аммо

www.arxiv.uz луғатларнинг тараққиёти бири иккинчисига асос бЎлишини щам илмий кузатиб боради. Шу тариқа лингвистик луғатларни Ўзи щам узоқ тарихга эга эканлигини, қадимдан бир қатор қулёзма луғатлар тартиб берилганлиги щам таъкидланади. Луғатшунос олим томонидан лингвистик луғатларнинг этимологик,орфоэпик, орфографик, имло, изощли каби турлари бЎйича щар бирида бир неча минглаб лексемалар изощланган лу ғатлар тузилди.Шавкат Рахматуллаев бу борада Ўзбек тилшуносларининг сардори сифатида барча луғатшуносларга бош қош соханинг ташкилотчи йулбошичисидир. Тадқиқотчи сЎнгги йилларда бир неча минг сЎзликдан иборат, бугунги кун эщтиёжига мос лингвистик луғатларнинг турли типларини тузиш билан банд бЎлса-да, тилшуносликнинг назарий масалаларига оид «Тил қурилишининг асосий бирликлари» (2002), «Илмий тадқиқод асослари» (2002), «Ўзбек тилининг янги алифбоси ва имлоси» (2000) каби қатор илмий педагогик йЎналишдаги хилма-хил янги маълумотларга бой тадқиқодлар яратиш устида щам тинимсиз изланишда. Шавкат Ращматуллаев 30 дан ортиқ соф илмий монография ва щар бири йирик–йирик щажмдаги фундаментал луғатлар щамда саксонга яқин илмий мақолалар эълон қилди. Юқорида таъкидлаганидек, защматкаш олим Ўзининг серқирра илмий тадқиқодларини доимо илмий жамоатчиликн бошқариш ва педагогик фаолият билан чамбарчас боғлиқ щолда давом эттириб келмоқда. Синчков тадқиқодчи шу кунларда «Ўзбек тилининг этимологик луғати»нинг III жилди (форсий сЎзлар ва улар щосилалари), «Щозирги замон Ўзбек луғатидаги арабий сЎзлар қатлами» каби луғатлар тузиш билан шуғулланмоқда. Шунингдек магистрлар учун «Систем тилшунослик асослари» бЎйича Ўқув қЎлланма, щамда тилга тузум сифатида ёндошиб, олий Ўқув юртлари учун «Щозирги адабий Ўзбек тили» номли янги дарсликни ёзиб тугатиб янги лотин алифбода нашр этиш арафасида. Устоз щамон Ўзининг теран билимини, бир неча Ўн йиллик щаёт иажрибасини университет талабаларига, шогирдлари щисобланмиш

www.arxiv.uz тилшунос Ўқитувчиларнинг илмий, илмий-услубий билимларини оширишда жонкуяр мураббий сифатида ращбарлик қилиб келмоқда. Профессор Шавкат Ращматуллаевнинг илмий-педагогик ва жамоатчилик фаолияти бир неча бор муносиб тақдирланди, у 1990 йилда «Мещнат фахрийси медали щамда «Ўзбекистон Республикасида хизмат кЎрсатган халқ маорифи ходими» фахрий унвонига сазовор бЎлган. 1996 йилда ТошДу (ЎзМУ)нинг «Юксак хизматлари учун» нишони билан эъзозланган. Биз яқинда «Буюк хизматлари учун» ордени – юксак мукофотга сазовор бЎлган устоз Шавкат Ращматуллаевга узоқ умр, тани-сищатлик, оилавий хотиржамлик тилаган щолда юрт фаровонлиги, миллат ривожи йЎлида қилаётган холисона ишларингизга кЎз тегмасин, асло чарчаманг, щамиша тилшунослигимизнинг ардоқли ва шавкатли вакили бЎлиб қолаверинг, деган тилакдамиз. Рисқивой Юнусов филология фанлари номзоди, Низомий номидаги ТДПУ Ўзбек тилшунослиги кафедраси доценти МЕЩРИБОН УСТОЗ Олимнинг фан олдида тутган нуфузли Ўрни у яратган илмнинг самаралари ва тарбиялаган шогирдларининг салмоғи билан белгиланади. Мущтарам устозим проф. Шавкат ака Ращматуллаев Ўзбек тилшунослиги фани олдида буюк хизматлари тан олинган олимлардан биридир. Защматкаш, камтарин олим Ўзига нисбатан щам шунчалик талабчанлик билан муносабатда бЎлиб келганлар. Домла Ўзларининг фандаги синчковлиги, защматкашлиги билан барча ёшларга, айниқса шогирдларига Ўрнакдирлар. Устознинг шогирдлари билан ишлаш услуби щам Ўзига хос. Домлада щар бир шогирд учун мавзуни белгилаш, режасини тузиш щамиша аниқ бЎлган. Шавкат аканинг яхши одатларидан бири шуки, шогирд билан тадқиқот мавзуси юзасидан жуда кЎп гаплашадилар. Сущбат

www.arxiv.uz давомида домла шогирднинг билимини оширишга щаракат қиладилар. Мавзу юзасидан атрофлича тЎла аниқ маълумотлар берадилар. Бу борада домланинг қЎли очиқлиги бор. Ўз билганларини аямайдилар. Щамиша сущбатдан шогирд ниманидир олиб кетишини Ўйлайдилар. Проф. Шавкат ака Ращматуллаев Ўз фаолиятлари давомида 2 та докторлик, 17 та номзодлик ишларига илмий ращбарлик қилдилар. Илмий ращбарлик Ўзбек тилшунослигининг турли йЎналишлари – фразеология, лексикология, семасиология, морфология, синтаксис, Ўзбек тилини қардош ва ноқардош тиллар билан қиёсан Ўрганиш бЎлимлари бЎйича олиб борилган. Домла Ўзининг шогирдлари билан биргаликда Ўзбек тилшунослигида бу сощаларнинг ривожида самарали фаолият кЎрсатган олим саналади. У Ўзининг бирча шогирдларини шу йЎналишларнинг равнақига жалб қила олган. Шавкат ака Ращматуллаев нозик табиатли, нозик дидли устоз олимдир, Профессорнинг назаридан Ўтган илмий тадқиқот иши щамиша тилшунослар щурматига, эътиборига сазовор бЎлган. Проф. Шавкат Ращматуллаев тинимсиз мещнат қила оладиган, Ўзининг аниқ фикрини айта оладиган олим. Щар қандай қийинчиликларни щам мещнат билан енга олган инсон. Туғри сЎз устозим бир неча марта қийин шароитларга тушиб қолганларидан хабарим бор. Бундай шароитларда домла щар қандай тазйиқларга Ўзларининг сабр-тоқат, мещнати билан жавоб берар эдилар. Аксинча, илмий фаолиятларини янада кучайтира олишга кучлари етарди. Щар доим натижа домланинг йирик бир китоби, мақоласи, қЎлланмаси, луғати билан якунланар эди. Домла фанимизнинг қайси қисмига қЎл урсалар, Ўша сощанинг етакчиси, асосли ва жиддий фикр айта оладиган олими сифатида биз шогирдлар учун ибратлидир. Проф. Шавкат ака Ращматуллаев илмда мунозарани жуда қадрлайдиган олим. Щақиқий илм мунозаралар асосида юзага келишини яхши щис қилган домла катта олимлар билан щам, ёш, эндигина фанга кириб кела бошлаган шогирдлар билан щам мунозара қила оладилар. Бундай мунозараларда

www.arxiv.uz айниқса ёш тадқиқотчилар Ўз ижодий йЎлини тЎғри белгилаб олади. Бундай мунозараларнинг нафи катта бЎлади. Мен бир мунозаранинг шощиди бЎлганман. Бу мунозара устознинг садоқатли шогирди проф. Иристой ака ҚЎчқортоев билан Ўрталарида бЎлган эди. Иристой ака домланинг илмда бақувват, забардаст шогирдларидан щисобланади. Ўзбек тилшунослигининг щозирги кундаги лексикологияси, семасиологиясидаги эришилган ютуқларда щар икки олимнинг қЎшган щиссалари катта. Проф. Ш. Ращматуллаев хусусийликдан умумий хулосалар чиқаришни, яъни биргина лексеманинг семантик такибини, маъно белгиларини(компонентларини) аниқлаш асосида семантик гурущдаги лексемалар щақида умумий фикрни айтиш тарафдори бЎлган. Иристой ака ҚЎчқортоев эса семантик гурущни яхлит щолда олиб текшириш тарафдори эдилар. Тилшунослигимизнинг кейинги ютуқлари бу икки забардаст тилшуноснинг қарашлари лексикологияда системавий тащлилнинг икки зарурий қирралари эканлигини исботлади. Ўзбек тилшунослигининг забардаст олими, Ўзбекистон Фанлар Академиясининг академиги Азим ПЎлатович Щожиев щам проф. Шавкат ака Ращматуллаевни Ўзининг устози деб биладилар. Азим аканинг устози бЎлган щурмати жуда самимий. Шунинг учун щам Шавкат ака Азим акани «ТЎнғич шогирдим» деб атайдилар. Мен Азим аканинг устозига бЎлган самимий щурматини жуда кЎп марта синаб кЎрганман. Шунинг учун щам менинг Азим акага нисбатан щурматим чексиз. Щаётда жуда кЎплаб шогирд ва устозлар мулоқотини кузатганман. Шундай шогирдлар борки, устозига давранинг тЎрини бергиси келмайди. Шундай шогирдлар борки, шогирдига нисбатан бефарқ. Халқимизда жуда ибратли бЎлган «Устоз отангдан улуғ» деган мақол бор. Бу мақол щақиқатда щам Шавкат академик устозларга нисбатан айтилган. Мен домланинг щамиша соғ бЎлишларини, узоқ умр кЎриб, хотиржамликда юришларини чин дилдан тилайман.

www.arxiv.uz Мамлакат ЖЎрабоева филология фанлари номзоди, доцент УСТОЗ ИБРАТИ Олим Шавкат Раҳматуллаев ўзбек тилшунослиги илмининг барча соҳаларига дахлдор салмоқли нашрлар муаллифи ҳамдир. Устоз илмий меросининг талайгина қисми ўзбек тили морфологиясининг долзарб муаммоларини тадқиқ қилишга бағишланган бўлиб, бу хусусда ёзмасликнинг иложи йўқ. Ўзбек тили морфологиясида “Модал сўзлар” туркумининг кашф қилиниши, мазкур терминнинг морфологик категория тарзида қўлланиши проф. Ш.Раҳматуллаев номи билан боғлиқ. Бу ўринда ўзбек тилининг илмий грамматикасига доир материаллар жамланган иккита нодир нашр – Фахри Камол таҳририда чоп этилган “Ҳозирги замон ўзбек тили” (Т.Фан, 1957 йил) ва “Ўзбек тили грамматикаси” (Т. Ўз ФАН, 1975 йил) даги айрим баҳсларни чоғиштиришнинг ўзи кифоя. Ҳар икки нашрдан ўрин олган “Модал сўзлар” мавзуси олим Ш.Раҳматуллаев томонидан ёзилган. 1-нашрдан жой олган материал 5 саҳифа ҳажмида бўлса, 2-нашрдан ўрин олган материал 10 саҳифага яқин. Мавзунинг туркумлар сирасидаги ўирнлашиш тартибида, жойлаштирилишида ҳам фарқ бор: дастлаб ёрдамчи сўз туркумларидан аввал, кейинги нашрда улардан сўнг берилган. Англашилишича, мавзунинг ўрганилиш даражаси чуқурлашган, муаллифнинг қарашлари кенгайган: модал сўзларнинг лексик усулдаги ифодаланишида 2 ҳолатнинг чегараланиши махсус “модал сўз” билан “модал маъноли сўз”нинг фарқланиш зарурлиги, модал сўзларнинг тор маънодаги талқини, уларнинг саноқли эканлиги, келиб чиқиши, ёндош туркумлар, “кириш бўлак” билан ўхшашлиги ва фарқи, нутқий вазифалари, уларда кузатиладиган синонимик, омонимик ҳолатлар, аниқ матний мисоллар таҳлилида лўнда, илмий асослаб берилган.

www.arxiv.uz Ўзбек тили морфологиясидаги энг йирик мавзулардан ҳисобланган “От” туркумининг ҳақиқий маънодаги илмий таҳлили ҳам Шавкат Раҳматуллаев илмий меросининг қаймоғи ҳисобланади десак, муболаҳа бўлмайди. Тўғри, мазкур туркум тадқиқига бағишланган ўнлаб ишлар мажуд. Аммо Ш.Раҳматуллаев томонидан ёзилган, “Ўзбек тили грамматикаси” (1975–йил)дан ўрин олган, салкам 150 саҳифадан иборат “От” мавзуси таҳлили ҳам илмий ёндашув, ҳам илмий–назарий материалнинг тартибланиши, асосланиши нуқтаи назаридан юқори савияда, фаннинг сўнгги ютуқларини, ўзбек тилининг миллий хусусиятларини ҳисобга олиб ёзилганлиги билан ажралиб туради. Мазкур туркумга берилган умумий тавсифдан тортиб, ҳар бир грамматик категория моҳиятининг чуқур очиб берилиши эътиборга лойиқ. Хусусан, от туркумига хос ҳар бир сўзшаклнинг маъноси, васифаси, қўлланиши турли грамматик категориялар қамровида алоҳида–алоҳида таҳлил қилинади. Профессор Ш.Раҳматуллаев қўллаган, тавсия этган айрим терминлар (“жисмий отлар, “фикрий отлар”, “лексосинтагма”... ), терминсифат ифодалар (“от лексемалар”, “от тип лексемалар”, “отлашувчи лексемалар”, “лексема ясаш”, “лексема тузиш”, “лексема ясаш негизи”, “лесема ясовчи”, “грамматик конструкция қолипи”), жадваллар (131–, 145–, 153–, 205–, 229–бетлар), таърифлар (сон, эгалик, келишик категорияларига), таҳлил намуналари (253–б), схемалар (222–, 223–, 224–, 261–бетлар) ўзининг кўлами, илмий асосланганлиги билан ажралиб туради. Бу бўлимда “негиз” деб номланувчи қисмга ёндашув ҳам махсус “Ҳурмат формаси”нинг миллий хусусият сифатида илмий асоланиб, ажратилиши ҳам, –лар, –лари кўрсаткичларининг қўлланишига оид қарашлар, омонимик ҳолатлар талқини ҳам, келишиклар тизими ҳақидаги фикрлар (бош–қаратқич–тушум–чиқиш–жўналиш–ўрин), улардан ҳар бирининг грамматик табиати, ифодаси, маъноси, вазифаси, қўлланишига оид изоҳлар ҳам, “Лексема ясаш ва лексема тузиш”, “Ясама от”, “Қўшма от”, “Жуфт от” мавзулари ҳам ўта оригинал таҳлил йўриғи билан бошқа турдош тадқиқотлардан тубдан ажралиб туради.

www.arxiv.uz Профессор Шавкат Раҳматуллаевнинг сон, сифат туркумларига оид мақолалари ҳам ўзбек морфологиясидаги долзарб муаммога қўл урилган мақолалар сифатида аллақачон илмий жамоатчилик эътиборини тортган. Хусусан, “Жамловчи сон ясалишидаги чекланишнинг сабаби ҳақида бир мулоҳаза” (1962–йил), “Ҳозирги замон ўзбек тилидаги сон туркуми ҳақида баъзи мулоҳазалар” (1957 йил), “Ҳозирги ўзбек адабий тилида кўлам сифатлари”(1972–йил)... мақолалари шулар жумласидан. Биз 60-йиллар талабалари, 1960-1961-Ўқув йилининг I семестрида доц. Шавкат Ращматуллаевнинг «Щозирги замон Ўзбек тили» фанининг «Лексикология ва фразеология» бЎлимларидан Ўқиган маърузуларини тинглашга ва олиб борган амалий машғулотларига қаинашиш бахтига муяссар бЎлганмиз. Щозир Ўша даврни, Ўша маърузаларни ёдга олганимда, беихтиёр, устоз муаллим Шавкат Ращматуллаевгагина хос бЎлган бир хусусият яққол гавдаланади. У щам бЎлса, илм деб аталмиш уммонсиз бир хилқатнинг яралиш жараёнларини жон-жащди билан, аниқ, жонли далиллар, айнан келтирилган кЎчирмалар билан, эринмай, миридан-сиригача куюниб баён этиш санъатининг устунлиги. Бирон бир мавзу бЎлмаганки, домла талабалар қаршисида туриб, ғойибона ё Сайидзода Усмонов, ё Ёқуб Пинхасов билан бащсга киришмаган бЎлсин. Менинг назаримда, мана шу тарзда Ўқилган муаммоли маърузалар сабаб биз тилшунослик сощасига қизиқиб қолганмиз. Балки, шунинг учун бЎлса керак, щали Ўқувчилик давримизни унутмай турибоқ, номлари тилга олинган олимларнинг ишларини варақлаш у ёқда турсин, щатто уларнинг Ўзларини кЎриш, таниш иштиёқи билан А.С.Пушкин номидаги тил ва адабиёт институтига борганмиз. Кейинчалик айрим щамкасбларнинг Шавкат акага хос бЎлган бу ижобий сифатни бошқачароқ талқин қилишга уринишганини кузатганимда ажбланган щам эдим. Бироқ шу фикримда иқрорманки, олимнинг щар бир қараши Ўзи талқин қилаётган, асослаётган қонуниятга муносабати манна шу тарздаги аниқ далилли илмий асосларга эга бЎлиш керак. Шундагина фанний

www.arxiv.uz зиддиятларнинг тугинию ечимини илғаш, кечиш тарзини холис бащолаш мумкин. Менинг Ўзим Ўша маърузаларнинг таъсирида тилшуносликни танлаганман десам, хато қилмаган бЎламан.(Устозим А.Ғ.Ғуломов маърузаларини эса ихтисосликка бЎлингач, 3-курсдан бошлаб тинглаганман). доц. Шавкат Ращматуллаев олиб борган амалий машғулотлар щам Ўзгача бЎлган эди, назаримда. Мустақим Мирзаевнинг «Машқлар тЎплами» китобида берилган 1-машқни аудиторияда ишлаганимиз, матн таркибидаги кЎп маъноли сЎзларни луғавий тащлил қилганимиз бугунгидек ёдимда. Дастлаб машқ шартига мос жадвал чизганмиз. СЎнгра полисемантик сЎзларни ажратиб, 1-устунга кЎчириб ёзганмиз. Ундан кейин эса щар бир сЎзнинг маъно типини, маънонинг кЎчиш усулларини, щар бир маънонинг мазмунини алощида-алощида устунларда қайд этиб, таърифлаганмиз. Шу тарздаги аниқ, изчил, асосли тащлил йЎриғининг щеч бир талабани бефарқ қолдирмагани, аксинча, кечки соатдаги машғулот бЎлишига қарамай, фаоллаштиргани эсимда. Бу, сЎзсиз, муаллимнинг Ўз фанини севиши, изланувчанлиги, щар бир сониядан самарали фойдалана билиш мащорати билан боғлиқ албатта. Мощир педагогларгагина хос бЎлган бу хусусиятнинг айни кунларда щам, мутахассис амалиётчилар учун ибрат намунаси бЎла олиши шубщасиз. Устоз Шавкат Ращматуллаевнинг муаллимлик фаолияти кЎп қиррали. У фақат аудитория жараёнларини эмас, балки аудиториядан ташқарида бажариладиган турли-туман ишларни щам қамраб оладики, улар щақида ёзмасликнинг иложи йЎқ. Шавкат ака «Щозирги Ўзбек адабий тили» фани мазмунини акс эттирган Давлат дастурлари, Ўқув қЎлланмалари, дарсликлар, назорат ишлари муаллифи. Бу жищатдан узоқ йиллар филология факультетлари сиртқи бЎлим талабалари 10 семестр давомида фойдаланган «Щозирги Ўзбек адабий тилидан контрол ишлар» тЎпламини эслашнинг Ўзи кифоя. Чунки методик йЎриқнома вазифасини бажарган мазкур нашр талаба учун тавсия этилаётган топшириқларнинг шарти, мазмуни, мақсади билан

www.arxiv.uz бошқа муқобилларидан ажралиб туради: муаллиф берган намунавий чизмалар, сараланган, топшириқ шартига мос матнлар ва щатто қоидалаштириш қийин бЎлган «х» ва «щ» ли сЎзларнинг имлосини Ўзлаштириш мақсадини кЎзда тутган вазифаларни фақат Ращматуллаевчасига таълим беришнинг мисоли дейиш мумкин. Бугунги кунда щам мана шу нашрни қайта чоп эттириб, таълим жараёнида фойдаланилса, айни муддао бЎларди; Рейтинг назоратини ташкил этиш щам осонлашарди. ҚЎйингки, муаллим Шавкат Ращматуллаев муаллифлигида яратилган щар бир Ўқув-услубий нашр, қЎлланмаю, дарсликлар аудитория- талаба синовидан Ўтганлиги сабаб, щам содда, равонлиги, щам илмийлиги билан таълим олувчию таълим берувчиларга бирдай нафи тегаётгани шубщасиз. Демак, муаллифлик щам муаллимликнинг зийнати бЎлиб келяпти. Проф. Шавкат Ращматуллаев – муаллимлар муаллими щам. Домла узоқ йиллар проф. А.Ғ.Ғуломов билан биргаликда университетимиз қошида фаолият кЎрсатган МОФ (малака ошириш факультети)да дарс берганлар. Республикадаги турли олий Ўқув юртлари педагогларининг ихтисослик-касбий малакасини оширишга йЎналтирилган бу даргощда щам бир неча бор устознинг маърузаларидан бащраманд бЎлганман. Ёдимда қолгани шуки, тилшунослик гурущи ишларини бошқарган устозимиз профессор А.Ғулом бу аудиторияда дарс беришга щаммани щам лойиқ кЎрмас эдилар. Лекин проф. Ш.Ращматуллаев А.Ғуломов саралаган рЎйхатдан сира тушиб қолган эмас. Аксинча, домла Ш. Ращматуллаевдан кЎп ва хЎб фойдаланилар эди. Щатто битирув ишларини бащолаш жараёнида щам. Энди Ўйласам, устоз Айюб Ғулом Шавкат аканинг кенг қамровли билимини, синчковлигини щам Ўзича, щам Ўзгаларча Ўта талабчанлигини илм борасида щеч қанақа келишувчиликка бормаслигини, Ўзига ишончини, қатъиятлилигини, далиллигини кузатиб, англаб, Ўзлари хощлаган

www.arxiv.uz даражадаги мукаммалликка эишиш учун Шавкат Ращматуллаевдан щам муаллим, щам илмий ращбар, щам тақризчи сифатида фойдаланар эканлар. Қизиғи шундаки, мен Ўзим щам, аввало, дастлабки ихлосим сабабли, проф. Шавкат Ращматуллаевдан щам муаллим, щам илмий ращбар (талабалик давримдаги «Вали Ғафуровнинг «Вафодор» романида омонимларнинг қЎлланиши» мавзусидаги тЎгарак ишимга) щам расмий тақризчи- оппонент (МОФ бажарган «Ўзбек тилида қЎшма сЎзлар» мавзусидаги реферат ишимга, щамда «Ўзбек тилида аффиксал омонимия» мавзусидаги номзодлик диссертациямга) сифатида фойдаланибман. Демакки, устознинг кЎп ва хЎб танқидий фикрлари, йЎл-йЎриқлари туфайли муаллимлик мартабасига эришибман. Ща, бекорга айтишмас экан, «астой дил тиласанг... » ёки «интилганга толе ёр» деб. Муаллимлик фаолиятининг кЎп қисми маърузалар матнини тайёрлаш, тартиблаш, қайта тащрир қилиш, тЎлдириш, режаю щисоботлар ёзиш каби ишлар билан боғлиқлиги сир эмас. Лекин бу борада щам домлага тенг келадигани йЎқ ёки кам. Мен лаборант бЎлиб ишлаган давримдаёқ (1965 йил) бунга иқрор бЎлганман. Домламизга хос бундай расмий интизомнинг шу кунгача Ўшандай давом этиб келаётганини кЎриб, эшитиб щайрон қоламан щам. Буни муаллим Ш.Ращматуллаевнинг бирон бир ёзма фкрни (тақризми, щособотми...) қЎл ёзма шаклда тақдим этмаслик, щеч қачон режасиз, матнсиз аудиторияга кирмаслик, сабабсиз дарс қолдирмаслик, дарснинг щар бир дақиқасини бесамар Ўтказмаслик сингари щолатларда кузатганман. Хуллас, бу борада щам домламиз щаммамизга ибрат намунаси. Хуллас, буюк хизматлари қадрланаётган толеи баланд, шижоатли, серғайрат, защматкаш щаммамизни фахримиз бЎлган олим Шавкат Ращматуллаевни устоди муаллимлик сира тарк этмасин, аксинча, бу фаолият асрга тенглашсин.

www.arxiv.uz Щавохон Қащщорова филология фанлари номзоди, доцент ЎЗБЕК ФРАЗЕОЛОГИЯСИ АСОСЧИСИ Шу кунларда 80 йиллик умр ва 60 йилга яқин илмий-педагогик фаолиятини нишонлаш арафасида турган Ўзбекистонда хизмат кЎрсатган халқ маорифи ходими, «Буюк хизматлари учун» орден сощиби филология фанлари доктори, профессор Шавкат Ращматуллаев - йирик тилшунос олим, мощир педагог, жонкуяр устоз, фаол ташкилотчи сифатида кенг жамоатчилик томонидан эътироф этилган. Профессор Шавкат Ращматуллаевнинг илмий фаолияти жуда салмоқли. У Ўзбек тилининг фразеологик лексикология, этимология, морфология, синтаксис, графика ва орфографияси бЎйича илмий изланишлар олиб бориб элликка яқин китоб ва олтмишдан ортиқ илмий мақолалар муаллифидир. Шавкат Ращматуллаев илмий-методик ишларга щам катта эътибор бериб, кЎплаб дарслик, Ўқув қЎлланмалар ва дастурлар яратди. У яратган дарслик ва Ўқув қЎлланмалар республикамиз олий Ўқув юртлари филология факультетлари студентларининг, Ўқитувчиларининг зарур ва оммабоп Ўқув қЎлланмалари саналади. Шавкат Ращматуллаевнинг илмий фаолиятидан марказий Ўринни фразеология масалаларини Ўрганиш эгаллайди. У, хақли равишда, Ўзбек тили фразеологиясининг асосчиси ҳисобланади. Ўзбек фразеологиясининг асосий муаммоларини илмий жищатдан Ўрганиш ишлари бошланганига 50 йилдан ошди. Фразеологик бирликлар дастлаб грамматик жищатдан, кейинчалик лексик - семантик йЎналишда Ўрганилди. Шавкат Ращматуллаев 1952 йили МДУ филология факультети илмий кенгашида «Щозирги замон Ўзбек тилидаги образли феъл фразеологик бирликларининнг асосий грамматик хусусиятлари» мавзусида номзодлик

www.arxiv.uz диссертациясини щимоя қилди. 1956 йили «Фразеологик бирликларнинг асосий маъно турлари» номли рисоласи босилиб чиқди. Олимнинг номзодлик диссертацияси Ўзбек фразеологиясига доир дастлабки илмий тадқиқотлардан щисобланиб, унда Ўзбек тилидаги феъл ибораларининг грамматик хусусиятларини Ўрганиш иши бошлаб берилди. Унинг 1966 йилда щимоя қилинган докторлик диссертацияси ва шу асосда эълон қилинган «Ўзбек фразеологиясининг баъзи масалалари» номли монографияси билан тилимиздаги фразеологик бирликларни луғавий бирлик сифатида Ўрганиш илмий асосланиб берилди. Бу ишда фразеологик бирликлардаги полисемия, синонимия, вариация, антонимия, омонимия щодисалари бой фактик материал асосида чуқур тадқиқ этилиб, ибораларнинг луғавий бирлик сифатидаги бошқа белги-хусусиятларини щам текширишга йЎл очиб берилди. Бундай тадқиқот туркий тиллар бЎйича щам амалга оширилмаган эди. Шунинг учун бу монография нафақат Ўзбек тилшунослиги шунингдек, туркология учун щам мущим илмий қимматга эга бЎлди. Муаллиф бу тадқиқотда биринчи навбатда диққатни фразеологик полисемияга жалб қилади. Чунки фразеологик полисемияни Ўрганмай туриб, фразеологик бирликлардаги синонимия, антонимия каби қатор бошқа щодисаларни текшириб бЎлмайди, деб щисоблайди. 1 Шунингдек, фразеологик синонимия ва фразеологик вариация Ўзаро фарқлаш қийин щодисалар деб қаралар эди. Олим уларнинг щар бири учун аниқ мезонлар белгилаб, назарий чалкашликларнинг олдини олишга мувоффақ бЎлди. Тадқиқотда илмда щали махсус Ўрганилмаган, щал қилинмаган масалалардан бири бЎлган фразеологик омонимия щам янгича нуқтаи назардан талқин қилинган. Бу тадқиқот Ўзбек тили фразеологик бирликларини луғавий бирлик сифатида Ўрганишда фундаментал иш бЎлиб келмоқда. Шавкат Ращматуллаевнинг Ўзбек луғатчилиги тараққиётига қЎшаётган ҳиссаси ҳам таҳсинга сазовордир. Жумладан, 3 минг иборани қамраб олган 1 Ращматуллаев Ш, Ызбек фразеологиясининг баъзи масалалари, Тошкент, 1966, 5-бет.

www.arxiv.uz «Ўзбек тилининг фразеологик луғати» олим изланишларининг натижаси сифатида илк нашри 1964 йилда, иккинчи нашри 1978 йилда ва учинчи нашри 1992 йилда амалга оширилган. Бу луғат Ўзбек луғатчилигида биринчи тузилган фразеологик луғат бЎлиб, рус тилининг фразеологик луғатидан анча аввал нашр қилинган. Луғатда фраземаларга семантик, гамматик, нутқий ва бошқа изощлар берилган. Иборада кЎпмаънолилик, синонимия, антонимия, омонимия ва вариация ҳодисалари кенг, батафсил акс эттирилган. Луғат ихчам ва шаклан жуда изчил тузилган бЎлиб, щодисалар аниқ ва айни вақтда етарли даражада изощланган, Луғат нашрдан нашрга бойитиб борилган, биринчи нашрида бир минг ибора изощланган бЎлса, учинчи нашрида уч минг ибора изощланган. Ибораларнинг щар бир маъноси, щар бир варианти Ўзбек адабиётнинг етакчи адиблари асарларидан олинган мисоллар билан далилланган. Луғат фразеологик ҳодисаларни системада олиб, Ўзаро қиёслаб Ўрганиш имкониятини беради. Бу луғат Ўзбек тилининг, унинг фразеологиясининг кЎзгуси бЎлибгина қолмай, барча Ўзбек тилида муомала қилувчиларнинг саводхонлигини янада оширади, тил бойлигини, нутқ маданиятини такомиллаштиради, Ўзбек тилининг бойлиги щақида тасаввурини янада кенгайтиради. «Биз сЎзлар билан эмас, балки фразалар билан фикрлаймиз» деб ёзади машщур тилшунос Ш.Балли. Шу жищатидан қараганда «Ўзбек тилининг фразеологик луғати»да келтирилган фразеологик бирликлар мақол ва маталлар каби алощида ащамиятга эга. Чунки у щозиржавоблик, топқирлик намуналари Ўз ифодасини топган она тилимизнинг бойлигидир, товланиб турувчи гавщарларидир. Шунинг учун Ўзбек лексикографиясида биринчи марта тузилган, Ўз мазмундорлиги ва илмийлиги билан ажралиб турадиган бу луғат Ўқитувчилар, илмий ходимлар, барча қаламкашларга - ёзувчилар, журналистлар, нотиқлар, шунингдек барча тил шинавандаларига щам кЎп йиллардан бери яхшигина қЎлланма бЎлиб хизмат қилиб келмоқда.

www.arxiv.uz Шавкат Ращматуллаев, томонидан «Щозирги Ўзбек адабий тили» (1992) дарслигидаги «Лексикология билан фразеология» бЎлими ёзилган. Бу дарслик уч марта қайта нашр қилинди. Ўзбек тили щодисаларини баён қилишда тилшуносликнинг кейинги ютуқлари щисобга олинган щолда 1992 йил қайта ишланган, тЎлдирилган учинчи нашри чоп эттирилди. Дарслик шу Ўтган йиллар мобайнида нафақат талабалар, Ўқитувчилар учун щам энг асосий қЎлланма вазифасини бажариб келмоқда. Ўзбек тилида феъл фраземаларнинг боғлашуви» (1998) монографиясида олим тил бирлиги сифатида фраземалар бошқа луғавий бирликлар билан боғлашув имкониятига эга бЎлиши, бу имконият уларнинг қайси туркумга хослиги билан белгиланиши илмий жищатдан асосланиб, батафсил баён қилинган. Алощида қисмларда фраземалардаги вариация ва боғлашув, полисемемия ва боғлашув масалалари мисоллар асосида изчил ёритилиб, уларнинг Ўзига хос мущим хусусиятлари чуқур таҳлил қилинган. Олим томонидан тилшуносликнинг энг сЎнгги ва замонавий ютуқларини щисобга олган ҳолда ёзилган «Щозирги адабий Ўзбек тили» дарслигида щам фразеологияга оид энг мущим щодисалар фраземалар тизими сифатида янгича талқинда илмий жищатдан чуқур ва мукаммал тизощлаб берилган. Фраземага лисоний бирлик сифатида мукаммал таъриф берилади. Муаллиф бу тил бирлиги «фразеологизм», «фразеологик бирлик» каби терминлар билан аталишини, лексема, морфема терминларига монанд «фразема» деб аташни, фраземалар Ўрганиладиган сощани «Фраземика», фразеологик вариантни «аллофразема» деб номлайди. Шунингдек, бошқа қатор фразеологик щодисалар уларнинг туб мощиятини аниқ ифодалайдиган атамалар билан назаримизда, жуда Ўринли ва тЎғри номланган. Мазкур дарсликда аввалги дарсликда ёритилмаган фразеологик вариация, фраземаларда боғлашув каби мущим масалалар Ўз ечимини

www.arxiv.uz топган. Шу масалаларни ёритишда фраземалар таркиби ва синтактик боғланиши аниқ формулалар билан маълум қолиплар илмий жищатдан шундай аниқ формулалар асосида изощлаш нафақат талабаларни балки барча шу соща мутахассисларини щам фикрлашга чорлайди. Дарслик илмий тадқиқотчилар учун щам мущим назарий манба бЎлиб хизмат қилиши табиийдир. Шавкат Ращматуллаев фанда Ўзининг муносиб Ўрнига эга бЎлган мактаб яратган забардаст олимдир. Олимнинг ҳ алол мещнати ва баркамол илмий ижоди унга шараф келтирди. У халқимиз ва ватанимизнинг юксак щурмати ва иззат-икромига сазовор бЎлди. Биз шогирдлар фахр билан улкан тилшунос олим щалол, табаррук ва камтарин устозни муборак ёши билан қутлаб, унга мустащкам соғлиқ, илмий ижодига барака тилаймиз . Абдулла Улуғов филология фанлари номзоди, доцент СЎЗ СЕ Х РИ У замонларда щамма шеър Ўқишга, шеър ёдлашга қизиқарди. Шеър ёзиш беқиёс бир иш щисобланарди. Щамма шоирга щавас билан қарарди. Шеър тинглаш, шеър мутолаа қилиш барча учун щузур бағишларди. Газета- журналларда тЎрт қатор шеъри босилган кишига атрофдагилар алощида щурмат, эътибор билан қарарди. Китоблари чиққан шоир одамларга ғоят бошқача кЎринарди. Атоқли тилшунос Шавкат Ращматуллаев Ўша замонларда туғилиб улғайди. У щам тенгдошлари сингари Ғафур Ғулом, Ойбек каби шоирларнинг шеърларини мутолаа қилишдан завқланарди. Шеърларни, достонларни Ўқиётганида щаловат оғушига чЎмарди. Шоирлар қандай қилиб ёзар экан? Бундай чиройли сЎзларни улар қаердан топишар экан, дея Ўйларди. СЎзларнинг ощангдорлиги уни ғоят мащлиё қиларди. Бу ошуфталик қалбида ғалати щислар уйғотарди. У щисларини сЎзларда ифода

www.arxiv.uz қилишга улгуролмасди. Дафтарларига катта-кичик шеърлар битарди. Аммо ёзганларидан кЎпинча кЎнгли тЎлмасди. Яна шеърий китобларни Ўқишга тушиб кетарди. Улар уни щаяжонлантирарди. Икки-уч бор Ўқишдаёқ айрим шеърларни ёдлаб оларди. Орадан анча йиллар Ўтган бЎлса-да, улардан баъзиларини щозир щам тутилмасдан айта олади. Тенгдошлари, Ўқитувчилари унинг ёзганлари щам дурустлигини айтишарди. Шеърларидаги айрим сатрларни «ажойиб» дейишарди. «Бу Ўхшатишларни қандай топдинг?» деб сЎрашарди. Лекин Ўзига шеърларида алланима етишмаётганидай туюларди. Талабалик чоғларида щам шоирликка щаваси баланд эди. Шеър ёзишни тинимсиз машқ қиларди. Шоир бЎлишига ишончи бор эди. Аммо баланд бЎйли, келишган қоматли, уст-боши Ўзига хЎп ярашган, юз-кЎзи, овозида кишини мафтун қиладиган алланима бор истараси иссиқ домла тилшунослик фанидан дарсга кирди-ю, унинг орзу-щаваси тамоман Ўзгарди. У худди ана шу домладай тилшунос бЎлишга ащд қилди. СЎзларнинг сирли ощангдошлик щосил қилишига қизиқиши бу орзусининг қатъийлашувига пойдевор бЎлди. Анча-мунча шеър ёзиб, шоирлик шущрати орзусида юрган талабанинг интилишига «тЎсиқ» бЎлган домла Аюб Ғулом эди. Бу туғма тилшунос, ростдан-да, дарс машғулотларини қойилмақом қилиб Ўтарди. У маъруза Ўқиётганида талабалар сещрлангандай жимгина Ўтиришарди. Хонада «тиқ» этган товуш эшитилмасди. Щеч ким унинг машғулотларида зерикиб, безовта бЎлмасди. Дарс машғулотларини унча хуш кЎрмайдиган тантиқ талабалар щам бу домланинг маърузаларини мароқ билан тинглашарди. Аюб Ғулом дарс машғулотларини щар қандай режиссёрни қойил қолдирадиган артистона мащорат билан борарди. Унинг маърузалари талабаларни сЎзларнинг сещрли оламига олиб кирарди. Уларни тилшунослик илмига беихтиёр қизиқтириб қЎярди. Бу домланинг дарсларини тинглаган талаба Ўша кезда «тилшунослик щамма дарслардан устун» деб щар қандай одам билан бащслашиб кетарди. Аюб Ғулом кЎп кишиларнинг тақдирида Ўчмас из қолдирди. Улкан олимнинг китоблари, мақолалари Ўзбек тилшунослигининг мезони бЎлиб келди. Талабалар

www.arxiv.uz унинг маърузалари таъсирида тилшунослик илмига мещр қЎйди. Улар орасидан талайгина олимлар етишиб чиқди. Шавкат Ращматуллаев щам шоир бЎлолмаганидан афсусланмайди. У тилшунос бЎлганидан щамиша фахрланади. Чунки у сЎзлар билан «тиллашиш»дан завқланади. Бу завқни дунёнинг щеч бир бойлигига алмаштирмайди. СЎзларнинг сещрли оламини англашга интилиш-щаётининг асл мазмунига айланган. У айримларга Ўхшаб, илмий даража олиш, унвонга эришиш учун бу соща защматларини зиммасига олмаган. Ғоят қунтталаб сощага у чин дили билан ихлос қЎйган. Шунинг учун у Ўзбек тилшунослари орасида энг кЎп луғат яратди. СЎзларни шарщлаш унинг доимий мароқли машғулотга айланди. У сЎзлар билан эрмакка ишламайди. Луғат тузишдек ғоят машаққатли ишда шерик ахтармайди. «Щашар» уюштирмайди. Шогирдларининг щам «бурнини ерга ишқамайди». У щар кун қунт ва ихлос билан ёлғиз Ўзи мещнат қилади. Унинг «Ўзбек тилининг қисқача фразеологик луғати» (1964), «Ўзбек тилининг изощли фразелогик луғати» (1978), «Ўзбек тили антонимларининг изощли луғати» (1980), «Ўзбек тили омонимларининг изощли луғати» (1984) каби ишлари, Ўзбек тили лексикологияси, лексикографияси, морфологиясига доир юзлаб мақолалари, дарслик, қЎлланмалари иштиёқ билан қилинган шундай мещнат туфайли яратилган. Луғат яратиш нина билан қудуқ қазишга қиёсланади. Чунки бу иш тинимсиз, муттасил мещнатни талаб қилади. Заргарлик, наққошлик каби сощалар щам ғоят қунтталаб. Аммо заргар, наққош кунига икки-уч соат астойдил ишласа, натижаси албатта дарщол билинади. Лекин луғат яратиш учун кечаси щам, кундузи щам, юрганда щам, ухлаганда щам ишлаш керак. Бу ишда мия доимо Ўй-мушощада билан банд бЎлиши лозим. Йиллар давомида шу тарзда муттасил мещнат қилиш натижасида минглаб, миллионлаб кишилар фойдаланиб, бащра оладиган луғатлар вужудга келади. Луғат тузиш защматини чекканлардан бири бекорга: «Жиноятчиларни жазолаш учун уларга луғат туздириш керак. Бу мещнат щар қандай жиноятчи учун энг оғир жазо бЎлади» демаган. Албатта, луғатдан луғат

www.arxiv.uz ясайдиган «устамон» лар щам бор. Аммо уларнинг луғатлари совун кЎпигича «умр кЎради». Чунки щалол мещнат «мева»си бЎлмаган барча нарсалар каби бундай «ясама луғат»лардан щам кЎпчилик барака топмайди. Бошқа сощалар каби тилшуносликнинг щам тармоқлари, йЎналишлари кЎп. Фонетика, морфология, синтаксис, лексикология кабиларнинг Ўз Ўрни, ащамияти бор. Аниқроғи, улар кЎпроқ филолог мутахассислар учун маълум. Аммо луғатлар щаммага наф етказади. СЎзларни тЎғри ёзитишни Ўрганиш учун щам, уларнинг маъносини билиш учун щам, хорижий тилларни тушуниш, Ўрганиш, қадим замонларда битилган китобларни Ўқиш, уқиш учун щам луғатлар керак бЎлади. Қисқача айтганда, луғатлар хилма-хил масалалар бЎйича кишиларга таянч, восита вазифасини бажаради. Шу боисдан луғатлар қадим замонлардан ардоқланиб келинади. Қадимда щам турли сощаларга тааллуқли кЎплаб китоблар битилган. Аммо улардан шу сощаларга тегишли луғатларгина замонлар синовидан Ўтиб келган. Жумладан, «Девону луғатит турк» -туркий халқларнинг энг қадимий ёзма обидаси. Мащмуд Кошғарий битиб қолдирган бу китоб, номидан щам аён, луғат. Ўтган замонларда барча илм кишилари луғатлар тузишган, сЎзлар тарихи, уларнинг турли хил маъноларини шарщлаб, китоблар ёзишган. Аниқ фанларнинг кЎпгина сощалари бЎйича Ўнлаб асарлар битган Беруний «Сайдана» деган луғат яратган. Мащмуд Замахшарийнинг араб тили қоидаларига бағишланган «Муқаддимат ул адаб» асари асрлар давомида шу тил бЎйича энг мукаммал луғат сифатида қЎлланма бЎлиб келган. Алишер Навоий «Мущокамат ул луғатайн»ни битиб, туркий ва форсий тилни қиёслаб, она тилимизнинг имкониятлари нечоғли кенглигини кЎрсатган. Яна Ўнлаб далилар борки, улар олис аждодларимизнинг луғат тузишни ғоят шарафли иш деб эъзозлаганидан далолат беради. Шавкат Ращматуллаев илм-фанни бещад ардоқлаган аждодларимизнинг эзгу удумларига садоқат кЎрсатди. У тилшуносликнинг турли долзарб муаммоларига бағишланган юзлаб илмий-назарий мақолалар, дарслик, қЎлланмалардан ташқари, еттита луғат китоби яратиб, нашр

www.arxiv.uz эттирди. Олимнинг «Ўзбек тилининг изощли фразеологик луғати» уч марта босилиб чиқди. Бу луғатларнинг щар бири минглаб сЎзларни қамраб олганки, уларнинг щар бирини илмий тарзда изощлашга унча-мунча тилшунос-фан докторларининг щам чоғи келмайди. Шавкат Ращматуллаев яратган луғатларнинг аксарияти сЎзларни изощлашга бағишланган. Бу бенищоя қунтталаб, сермашаққат ишки, домланинг яқинда нашрдан чиққан «Ўзбек тилининг» этмологик луғати» (Тошкент; «Университет», 20003) даги биргина сЎз шарщи билан танишиб чиққан киши албатта бунга ишонч щосил қилади. Ўзбек тилидаги араб сЎзлари ва улардан ясалган сЎзлар изощланган ушбу луғатда 2600 сЎзнинг келиб чиқиш тарихи илмий асосда шарщланган. Ўзбек тилидаги илк этимологик луғат синалган ушбу тадқиқотдаги биргина сЎз шарщи бу иши бамисли игна билан қудуқ қазигандай защматли мещнат «мева»си эканини аниқ кЎрсатади. Чунки унда муайян сЎзнинг Ўзи, сЎнг шу сЎз асосида ясалган щосила сЎз изощланган. Щар икки сЎз қатъий алифбо тартибида жойлаштирилиб, арабча талаффуз шакли ёзувда қандай ифодаланиши лотинча щарфларда ёзилиб, қаердан олингани кЎрсатилган. Кейин ушбу сЎзнинг Ўзбек тилига Ўтиши жараёнида юз берган товуш Ўзгаришлари изощланиб, бу сЎз қандай маъно англатувчи сЎздан ясалгани манбалар асосида кЎрсатилган. СЎнг мазкур сЎзнинг араб тилида ва щозирги Ўзбек адабий тилида қандай маъно англатиши, маънодаги Ўзгариш, фарқлар маълум қилинган. Охирида эса бу сЎз асосида Ўзбек тилида щосил қилинган сЎзлар келтирилган. Китобнинг кириш қисмида берилган «Луғат мақоласининг тузилиши» тЎғрисидаги ушбу тушунтиришдан щам маълум бЎладики, бундай ишга қЎл уриш Ўзини Ўзи уқубатга гирифтор қилиш билан баб-баравардир. Чунки битта сЎзни шарщлаш учун битта-иккита эмас, бир нечта китобни синчиклаб кЎриб чиқиш, мисол топиш, турли манбалардаги маълумотларни қиёслаб, маъқул махражга келтириш лозимки, бундай защматли мещнатни амалга ошириш учун тоқат, қунтдан ташқари, яна аллақандай куч керак. Шавкат Ращматуллаев каби луғат тузувчиларга

www.arxiv.uz сЎз сещрига ошуфталик, сЎзга мещр шундай бир сирли куч бахш этса, эщтимол. Тилимизда бошқа тиллардан Ўзлашган сЎзлар қаторида арабча сЎзлар анча кЎп. Асрлар давомида қЎлланиб келинган бу сЎзлар Ўзимизникидай бЎлиб қолган. Щатто, аксариятимизнинг исмимиз щам арабча сЎзлар. Аммо кЎпчилигимиз тилимизга араб тилидан кириб келган сЎзларнинг асл маъносидан бехабармиз. Шавкат Ращматуллаевнинг ушбу луғати билан танишиб чиққан щар бир киши кундалик муомала-мулоқотда ишлатадиган сЎзларимиз маъносига қанчалик эътиборли-эътиборсизлигимизни билиб олади. «Ўзбек тилининг этимологик луғати» шу жищати билан щам щамма учун ащамиятли. Унда нутқимиздаги арабча сЎзларнинг асл илдизи очиб бериладики, ундан анчагина сЎзларнинг маъносини нотЎғри англашимиз аён бЎлади. Албатта, ушбу этимологик луғат щаммани щам бирдай қаноатлантирмаслиги тайин. Аммо у бу йЎналишдаги дастлабки иш сифатида қадрлики, буни щеч ким инкор қилолмайди. Бундай оғир, защматли ишни бошлашга шу пайтгача бирор бир Ўзбек тилшуноси журъат қилмаган. Нутқимиздаги арабча сЎзлар тЎғрисидаги ушбу улкан иш Шавкат Ращматуллаев яратган «Ўзбек тилининг этимологик луғати» нинг иккинчи томидир. Бу луғатнинг биринчи томи 2000 йилда нашрдан чиққан. Унда 2400 та туркий сЎзнинг асл маъноси илмий асосда шарщланган. «Жащон адабиёти» журналида ушбу китоб тЎғрисида профессор Щамидулла Дадабоевнинг салмоқли тақризи эълон қилинган. Унда, жумладан, мазкур луғатни «Ўзбек тилшунослигининг лексикография сощасида кейинги йилларда эришилган ютуғи тарзида бащоламоқ тЎғри бЎлади» дейилган. Щар бир соща Ўз фидойилари туфайли ривожланади, равнақ топади. Фидойилар щаракати сустлашган пайтда щамма ишда, жумладан, илм-фанда щам бир жойда тЎхташ, орқага кетиш бошланади, таназзул юз беради. Ўзбек тилшунослиги, хусусан, луғатчилиги кейинги ярим аср ичида қандай ютуқларга эришган бЎлса, бунда албатта профессор Шавкат Ращматуллаевнинг муносиб улуши бор. Шавкат Ращматуллаев сЎзлар

www.arxiv.uz билан «тиллашиш» дан завқланиб яшаса-да, у минбарларни бошқаларга бермайдиган сЎзомол нотиқ эмас. У жуда кам гапиради. Давраларнинг тЎрини эгаллаб, анжуманларнинг щайъатида туриб кЎпчиликнинг ғашини келтириб, гапдонлик қилмайди. У сЎзларни тинглашдан, тащлил қилишдан рощатланади. Нотиқлик қилиб, оғзи билан сЎзларга озор етказишдан чЎчийди. Чунки у сЎзларни кЎзга кЎринмас ноёб, илощий бир мавжудот сифатида тасаввур қилади. Домланинг шогирдлари орасида фан докторлари, академиклар, фан арбоблари бор. У киши эса унвонларга ишқибоз эмас. Иззатталабликни билмайди. Сущбатлашиб, вақтихушлик қилишни щам, тЎй-щашаматларни щам унча хуш кЎрмайди. Мажлис-машварат, йиғилишларга эса тоқати йЎқ. Мансабдорларга ёқишу амалга интилишни хаёлига келтирмайди. У талабаларга дарсини Ўтади, кутубхоналардан, дЎконлардан китоб излайди, уйига бориб уларни Ўқийди чизади, белгилар қЎяди. Щамма ишини дастлаб Ўзи қЎлида ёзиб чиқади. СЎнг эринмай щарфма-щарф яна Ўзи машинкада кЎчиради. Китоби, луғати тайёр бЎлгач, нашриётга қатнайди. Унинг умри, кунлари шу тарзда Ўтади. Илм-фанга фидойи, защматкашларгина шундай яшайди. Шавкат Ращматуллаев сЎзларнинг рангларини кЎради. Уларнинг турфа-туман ощангларидан завқланади. СЎз сещри щар бир кишининг кЎнглига етиб боришини истайди.

www.arxiv.uz Адабиёт лар: 1 .Раҳматуллаев Ш., ¥ожиев А. Қўшма сўзларнинг имло қоидалари ва луғати.-Т.: «Ўрта ва олий мактаб», 1961, 52 бет. 2. Олим Усмонов. Имло лу ғ ати.- Т.: Ўзбекистон Давлат нашриёти, 1949,86 бет. 3. Ўзбек орфографиясининг асосий қоидалари.- Т.: Ўзбекистон Фанлар Академияси нашриёти, 1956, 54бет. 4. Раҳматуллаев Ш. Орфография қоидалари – саводхонлигимиз асоси.- Т.: «ФАИ», 1980, 54 бет. 5. Юқоридаги рисола- Б.4. 6. Юқоридаги рисола- Б.4. 7. Юқоридаги рисола- Б.49. 8. Раҳматуллаев Ш. «Ўзбек тилининг янги алифбоси ва имлоси.»-Т.: «Университет», 1999. 54 бет. (2-нашри – 2002 йил).

Похожие

Янги имло қоидаларига шарҳлар. Ҳарфлар имлоси

Шавкат Рахматуллаев тилшунослик фаолиятида лексикология масалаларининг ёритилиши

Шавкат Рахматуллаев-атоқли тилшунос. Тилшунослигимиз жонкуярининг фонетика ва фонологияга оид ғоялари

Ўзбек фразеологиясининг шаклланиши ва тараққиёти

Тилимизнинг хозирги холи