Ўзбек фразеологиясининг шаклланиши ва тараққиёти - Лингвистика - Рефераты

Ўзбек фразеологиясининг шаклланиши ва тараққиёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

113.5 KB

Ўзбек фразеологиясининг шаклланиши ва тараққиёти Таянч сўз ва иборалар: фразеологизм, ибора, идиома, фразеологик қўшилма, фразеологик чатишма, фразеологик бирлашма, диалектал фразеологизм, бадиий нутқда фразеологизмнинг қўлланиши, индивидуал- муаллиф фразеологизми, окказионал фразеологизм. Маълумки, ўзбек фразеологиясининг назарий масалалари дастлаб Е.Д.Поливанов ишларида ўртага қўйилган эди. У рус ва айрим Шарқ тиллари фразеологиясини ўрганди ва шу асосда фразеологияни мустақил лингвистик соҳа сифатида ажратиш ҳақида фикр билдирди. Е.Д.Поливановнинг таъкидлашича, янги шаклланадиган фразеология соҳаси лексикологияга нисбатан худди синтаксис морфологияга нисбатан эгаллаган ўринда бўлиши лозим. “...Синтаксисга тенг келувчи янги соҳанинг шаклланишига эҳтиёж сезилмоқда,- деб ёзган эди Е.Д.Поливанов,- лекин синтаксис сўз бирикмаларининг умумий типларини, хусусиятларини ўрганса, янги шаклланадиган соҳа лексемаларнинг ўзаро муносабати асосида юзага келадиган бирикмаларнинг конкрет, индивидуал (лексик) маъно хусусиятлари билан шуғулланади”. Е.Д.Поливанов я нги шаклланадиган соҳани фразеология ёки идиоматика деб номлаган эди. Ўзбек фразеологиясининг асосий муаммоларини илмий жиҳатдан ўрганиш ишлари бошланганига қирқ йилдан ошди. 50-йилларгача фразеология ҳали ўзбек тилшунослиги таркибида мустақил соҳа сифатида шаклланиб етмаган эди. Бу даврда фразеологияга доир дастлабки маълумотлар, турғун бирикмаларга оид илк назарий фикрлар грамматика ва стилистикага, айрим ўзбек шоирлари, ёзувчиларининг бадиий маҳорати тадқиқига бағишланган ишларда кўзга ташланади. Бундай ишлар А.Ғуломов, У.Турсунов, А.К.Боровков, Ф.Камол, Х.Зариф, В.Абдуллаев, Н.Маллаев сингари машҳур тилшунос ва адабиётшунос олимларнинг қаламига мансуб

эди. Жумладан, А.Саъдий, В.Абдуллаев каби адабиётшуносларнинг Алишер Навоий асарларида турғун бирикмалар, халқ ибораларининг қўлланилишига оид фикрлари ҳозир ҳам ўз қимматини сақлаб келмоқда. Ўзбек фразеологиясига доир дастлабки ишлар ХХ асрнинг 50-йиллар бошида юзага келди. Улар қаторига Ш.Раҳматуллаев, Я.Д.Пинхасов, А.Шомақсудов, М.Ҳусаиновларнинг номзодлик диссертацияларини киритиш мумкин 1 . Бу ишларда ўзбек тилидаги ФБлар академик В.В.Виноградовнинг структурал-семантик таснифи асосида таҳлил этилади, ФБлар фразеологик бутунликлар, фразеологик чатишмалар ва фразеологик қўшилмаларга ажратилади. Шунингдек бу ишларда ўзбек тилида якка сўзлардан иборат образли иборалар ҳам мавжудлиги таъкидланган. Масалан, Ш.Раҳматуллаевнинг номзодлик диссертациясида сўфи, қиёмат, қиёматда, охиратда, латта, тузламоқ , қовурмоқ сингари кўчма маъноси асл, бошланғич маъносидан узоқлашиб, ўзаро омонимлик даражасига етган ёки асл, тўғри маънода қўлланишини деярлик йўқотиб, кўчма маънодагина ишлатиладиган сўзлар фразеологик ёки идиоматик сўзлар деб аталган эди 2 . Ш.Раҳматуллаев ўзининг идиоматик сўзлар ҳақидаги фикрини янада ривожлантириб, ишнинг яна бир ўрнида она карнай, одамови, нонкўрлик, жонкуяр, жонкуярлик, тилёғлама, тилёғламачилик, узунқулоқ, иккиюзлама, ўзбошимча, ўзбошимчалиик, сансалорлик, миш-миш, ҳаспўшламоқ, бичиб- тўқимоқ, ман-манлик каби тил бирликларини этимологик жиҳатдан қўшма сўзга тенг идиоматик сўзлар деб таҳлил қилганди [43, 93-94]. Лекин ўзбек фразеологиясига оид бу ишлардаги энг катта нуқсон шундаки, уларда тилимизнинг бой ва серқирра фразеологик тизимига акад.В.В.Виноградов таснифи нуқтаи назаридангина ёндошилади, туркий 1 Рахматуллаев Ш.У. Основные грамматические особенности образных глагольных фразеологических единиц современного узбекского языка . АКД . - М. : 1952 . - 16 с.; Пинхасов Я.Д. Фразеологические выражения в языке произведений Хамида Алимджана . АКД . - Ташкент, 1953 . - 19 с.; Шамаксудов А.Ш. Язык сатиры Мукими (лексика и фразеология) . АКД . - Ташкент, 1956 . - 18 с.; Хусаинов М. Фразеология прозы писательницы Айдын . АКД. - Самарканд, 1959. - 18 с. 2 Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги замон ўзбек тилидаги образли феъл фразеологик бирликларнинг асосий грамматик хусусиятлари. Номзодлик диссертацияси. - Москва, 1952. – Б. 52.

тилларнинг, жумладан ўзбек тилининг ўз ички табиати инобатга олинмайди. Я.Пинхасов, А.Шомақсудов, М.Ҳусаиновларнинг ишларида эса умумхалқ фразеологизмлари билан индивидуал-автор фразеологизмлари ўртасидаги чегара аниқ кўзга ташланмайди, тадқиқотнинг соф лингвистик йўналиши билан адабиётшунослик, бадиий-услубий йўналиши аралаштирилади. Я.Пинхасов ишида кулфат денгизи, ғам денгизи, бахт байроқдори, буюк пахтакор, бахт бўстони, бахтлар водийси, пахта илми, Зарафшон олтини, янги дарёлар ўлкаси каби образли бирикмалар ҳам ФБлар қаторига киритилади. Бу билан ФБларнинг образлилиги тушунчасининг доираси ниҳоятда кенгайтирилади. Бу ишлардаги ана шундай нуқсонлар ўз вақтида У.Турсунов 3 , А.Коклянова 4 лар томонидан ҳам алоҳида қайд этилган эди. Агар Ш.Раҳматуллаевнинг номзодлик диссертацияси ўзбек тилидаги феъл фраземаларнинг грамматик хусусиятларини ўрганиш ишини бошлаб берган бўлса, олим 1966 йилда ҳимоя қилинган докторлик диссертацияси, шу асосда эълон қилинган “Ўзбек фразеологиясининг баъзи масалалари” (1966) номли монографияси билан ўзбек тилидаги фраземаларни луғавий бирлик сифатида ўрганишни асослади. Бу ишда фраземалардаги кўп маънолилик, маънодошлик, вариация, антонимия, шаклдошлик ҳодисалари бой фактик материал (ўттиз мингдан ортиқ карточка) таҳлили асосида чуқур тадқиқ этилиб, фраземаларнинг луғавий бирлик сифатидаги бошқа белги- хусусиятларини текширишга йўл очилган. Ш.Раҳматуллаевнинг “Ўзбек фразеологиясининг баъзи масалалари” номли монографиясида фразеологик синонимлар таҳлилидан кейин чиқарган қуйидаги илмий хулосаси ҳар жиҳатдан асосли: “Ҳар бир фразеологик синонимга тўғри ва тўлиқ характеристика бериш учун уни синонимия уяси ичида олиб, бошқа синонимлари билан қиёслаб ўрганиш зарур. Бунда синонимлар турли-туман нуқталардан текширилади, улар орасидаги ўхшашлик ҳам, фарқлар ҳам таъкидланади. Синонимлар орасида фарқлар 3 Турсунов У.Т. Состояние и задачи изучения фразеологии узбекского языка // Вопросы фразеологии, Труды СамГУ, новая серия, выпуск 106 . - Самарканд, 1961 . – С. 8-9. 4 Коклянова А.А. О границах фразеологии тюркских языков // Вопросы фразеологии, Труды СамГУ, новая серия, выпуск 106 . - Самарканд, 1961 . – С. 99-101.

қанча оз бўлса, уларни нутқда бир-бирининг ўрнида ишлатишга имконият ортади ва, аксинча бўлса, бундай имконият озаяди. Қай даражада бўлмасин, синонимларни ўзаро алмаштиришга йўл қўювчи контекст мавжуд бўлади. Бундай алмаштириш билан ниманидир йўқотилади, нимагадир эга бўлинади. Худди ана шу “нималардир” синоним ибораларнинг ҳар бирига тилда яшаш ҳуқуқини беради” [Раҳматуллаев Ш. Ўша монография, 131]. Ҳамдўстлик мамлакатлари тилшунослигида бўлганидек, туркийшуносликда, жумладан ўзбек тилшунослигида ҳам фразеология доираси ҳозирги кунга қадар кенг ва тор маънода тушунилмоқда. Фразеологияни кенг маънода тушунвчи олимлар унинг таркибига мақоллар, маталлар, афоризмлар ва бошқа типдаги турғун бирикмаларни киритадилар; тор маънодаги фразеология эса тер тўкмоқ, хамирдан қил суғургандай, дунёни сув босса, тўпиғига чиқмаслик каби кўчма маъноли турғун боғланмаларни ўрганиш билан чекланадилар. Масалан, Ш.У.Раҳматуллаев фразеология доирасини тор маънода тушуниб, ўзбек тили фраземаларини академик В.В.Виноградов ишлаб чиққан структурал-грамматик тасниф асосида ўрганишга интилади. Буни олимнинг иборага берган қуйидаги изоҳидан ҳам сезиш мумкин: “Ибора мустақил туркумга мансуб биттадан ортиқ сўздан таркиб топган бир бутун семантик ҳамда грамматик бирлик сифатида гавдаланади. Ибора луғавий маъно англатиш учун хизмат қилади. Шунга кўра ибора луғавий бирлик ҳисобланади ва у сўз билан қаторга қўйилади. Масалан, кўнглидан ўтказмоқ ибораси ўйламоқ сўзи англатган маънони, кўнгли жойига тушди ибораси эса тинчимоқ сўзи англатган маънони, эти суягига ёпишган ибораси эса озғин, қотма сўзлари англатган маънони билдиради. Бу ибораларда биттадан ортиқ сўз ўз маъно мустақиллигини йўқотгани ҳолда бир умумий маъно марказига бўйсунади, иборадан бир бутун ҳолда англашиладиган маънони гавдалантириш учун хизмат қилади. Иборадан англашиладиган маъно таркибидаги сўзларга хос лексик маъноларнинг оддий (арифметик)

йиғиндиси бўлмай, устама маъно сифатида, шу билан бир вақтда кўчма маъно сифатида гавдаланади” 5 . Ғ.Саломов ўзбек тилшунослиги учун ғоят долзарб муаммолардан бири фраземалар таржимаси билан махсус шуғулланди, шу мавзуда номзодлик диссертациясини ҳимоя қилди 6 , бир неча монографик тадқиқотлар яратди 7 . Олим ўз ишларида “фразеологик ибора”, “идиома”, “ибора” каби атамалардан синоним сифатида фойдаланади, бундай тил бирликларини мақол, маталлардан фарқлашга интилади. Я.Д.Пинхасов ўз методик қўлланмасида 8 ўзбек тили фразеологизмларини тасниф қилишда В.В.Виноградов таснифини асосга олиб, уларни учга (фразеологик чатишма, фразеологик бирлашма, фразеологик қўшилмаларга) бўлади. Лекин фарқ шундаки, Я.Д.Пинхасов фразеологик бирлашма мазмунини жуда кенгайтириб, унинг доирасига образли иборалар, метафорик ифодалар, мақоллар, афоризмлар, терминологик характердаги иборалар, штамплашган иборалар ва лақаблар каби барқарор сўз бирикмаларини киритади 9 . Шу асосда олим ФБларга қуйидагича таъриф беради: “Компонентлари бир қолипга кириб, кўп замонлар барқарор бўлган, кўпинча кўчма, баъзан тўғри маъноли бўлиб, гапда бутунлигича бир вазифани бажарадиган сўзлар боғланмасига фразеологик бирликлар дейилади” 10 . Фразеологиянинг текшириш объекти ҳали конкрет белгиланган эмас, унинг доирасига халқ мақол ва маталлари ҳам киритиб келинмоқда” 11 . 5 Турсунов У., Мухторов Ж., Ра ҳ матуллаев Ш. Ҳ озирги ўзбек адабий тили. - Тошкент: Ў қ итувчи, 1975. – Б. 7-8. 6 Салямов Г.Т. Лексико-фразеологические вопросы художественного перевода (принципы первода пословиц, поговорок и идиом с русского на узбекский язык). АКД. - Ташкент: 1964. - 31 с. 7 Саломов Ғ . Ма қ ол ва идиомалар таржимаси. - Тошкент, ЎзФА нашриёти, 1961. - 162 б.; Саломов Ғ . Тил ва таржима (бадиий таржиманинг умумфилологик ва баъзи лингвистик масалалари). - Тошкент, Фан, 1966. – Б. 237-340. 8 Пинхасов Я.Д. Ўзбек тили фразеологияси ҳақида. - Тошкент, 1957. – Б. 12-25. 9 Пинхасов Я.Д. Ҳ озирги ўзбек адабий тили (лексикология ва фразеология) . - Тошкент : Ў қ итувчи, 1969 . – Б. 55-65 10 Пинхасов Я.Д. Ўзбек тили фразеологиясининг баъзи бир масалаларига доир // Фразеология масалалари, СамДУ асарлари, янги серия, 106-чиқиши . - Самарқанд, 1961 . – Б. 109. 11 Ўзбек Совет Энциклопедияси . Ўн тўрт томлик. ХП том. - Тошкент, 1979. – Б. 170

Кейинги йилларда фольклоршунослик ва тилшуносликда мақол, матал, ҳикматли сўз ва афоризмлар паремалар деб юритилади: “Паремаларнинг келиб чиқиши, тарихий тараққиёти ва маъноларини ўрганувчи паремиология фразеология билан ўзаро чамбарчас боғлиқ. Паремиология тилда турли характердаги барча ибораларни ўрганади, фразеология эса унинг бир қисми сифатида - фақат кўчма маъноли турғун бирикмаларни ўрганади. Бу уларнинг ўзаро фарқловчи томонидир. Ўрганиш объектининг бирлиги, яъни бир неча сўздан тузилган барқарор бирикмаларни текшириш уларнинг ўхшаш, умумий томонларидир. Фразеологиянинг фан сифатида шаклланишида паремиологиянинг роли катта” 12 . Аслини олганда, тадқиқотчи олим А.Э.Маматов қатъий қилиб айтганидек, ”фразеологияни “кенг” ва “тор” маънода тушуниш нотўғри, уни битта маънода тушуниш керак. Улар қандай тил бирликлари деб тасниф қилинишидан қатъий назар, афоризмми, мақол ёки маталми, турғун сўзлашув формулаларими, “қанотли сўзлар”ми, хуллас, агар улар фразеологизмнинг биз берган таърифига мос тушса, ундаги талабларни бажара олса, яъни тузилиши жиҳатидан сўз бирикмасига ёки гапга тенг бўлган, образли, умумлашган маъно англатадиган, лексик элементлари қисман ёки тўлиқ кўчма маънога эга бўлган, луғатларда қайд этилган ҳар қандай турғун лексик-семантик бирликлар фразеологик бирликлар доирасига киритилиши шарт” 13 . 60-70-йиллардан бошлаб ўзбек фразеологиясини ўрганиш иши қуйидаги икки асосий йўналишда ривожланмоқда: а) ўзбек тили ФБларнинг айрим структурал типлари (масалан, феъл ФБлар, равиш ФБлар, гапга тенг ФБлар каби) махсус ўрганила бошланди; б) ФБларнинг бадиий-услубий хусусиятларини ўрганиш, ФБларнинг ифода-тасвир воситалари тизимида турган ўрнини тадқиқ қилиш давом эттирилди. Бундай йўналишдаги ишларда асосан янги илмий соҳа - фразеологиянинг кўпгина ўзига хос 12 Бердиёров Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тилининг паремиологик луғати. - Тошкент, Ўқитувчи, 1984. – Б. 10. 13 Маматов А.Э. Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида лексик ва фразеологик норма муаммолари. - Тошкент, 1991. – Б. 212.

муаммолари ўрганилди ва ўзбек адабий тилининг фразеологик таркиби янги- янги ФБлар таҳлили ҳисобига бойиб борди. Айрим ишларда тилнинг мустақил бирлиги сифатида қараладиган ФБларни белгиловчи хусусиятлар - тайёр ҳолда мавжудлик, структураси ва компонент таркибининг турғунлиги, бирикманинг ўз маъносини турли даражада йўқота бориши, устама кўчма маънонинг яхлитлиги кабилар ўзбек тили ФБлари материалида таҳлил қилинади, бундай тадқиқотларда ФБни белгиловчи таянч хусусиятлар топишга, ибораларни қўшма сўзлар, эркин сўз бирикмаларидан фарқлашга ҳаракат қилинади, ўзбек тилидаги ФБларнинг грамматик, семантик хусусиятлари ўрганилади. Масалан, Х.Ҳолиёров “Ҳозирги замон ўзбек тилида от сўз бирикмалари” мавзуидаги номзодлик ишида сўз бирикмаларини фраземалардан ва бошқа тил бирликларидан фарқлашга интилади. Олимнинг фикрича, “ФБ эркин сўз бирикмалари каби нутқ жараёнида ҳосил қилинмайдилар, балки тилда илгаридан мавжудлиги билан характерланади. ... думини хода қилмоқ , аммамнинг бузоғи каби бирликларни сўзловчи “дум”, “хода”, “қилмоқ”, “амма”, “бузоқ” сўзларини бириктириш билан нутқ жараёнида ҳосил қилмасдан, балки шу бирликларнинг синонимлари бўлган қочди, анқов сўзларини қандай қўлласа, шундай тайёр ҳолда қўллай берадилар. Демак, ФБларнинг маъно ташувчи бир уюшма сифатида қўлланилиши уни айрим сўзга яқинлаштирувчи ва эркин сўз бирикмасидан фарқловчи асосий белгисидир” 14 . Умуман туркийшуносликда бўлганидек, ўзбек тилшунослигида ҳам қўшма сўзлар ва фраземалар аниқ фарқланмай келинаётир. Масалан, А.К.Боровков “Ўзбек тили грамматикасининг қисқача очерки”да составли феъллар ҳақида фикр юритар экан, қўл қўйди, салом берди, дам олди, қулоқ солмади каби бирликларни ҳам сўз бирикмалари ва идиомалар деб ҳисоблайди. Лекин олим сўз бирикмалари, идиомалар ва қўшма феълларнинг 14 Холиёров Х. Ҳ озирги замон ўзбек тилида от сўз бирикмалари. Номзодлик диссертацияси. - Самар қ анд, 1966. – Б. 52-53.

чегарасини бу ўринда аниқ кўрсатмайди 15 . С.Усмонов “Ўзбек тили” дарслигида назар сол, умр сур, қўл қўй, оҳ ур каби ФБларни қўшма феъллар таркиибига киритган эди 16 . У.Турсунов, Ж.Мухторовлар ҳам “Ҳозирги замон ўзбек тили” номли қўлланмасида қулоқ сол, назар ташла, кўнгил қўй сингари феъл фраземаларни қўшма феъллар сифатида талқин этган эдилар 17 . Бу олимлар ўзларининг ана шу фикрларига Ш.Раҳматуллаев билан ҳамкорликда нашр этилган “Ҳозирги ўзбек адабий тили” асарида бирмунча аниқликлар киритишга интилганлар. Проф. Ш.Раҳматуллаевнинг “Нутқимиз кўрки” номли рисоласи асосан фраземанинг унга ёндош ҳодисалардан фарқли ҳамда ўхшаш томонларини илмий жиҳатдан очиб беришга қаратилган. Буни олимнинг шу рисола якунида ФБ (ибора)га берган қуйидаги таърифи ва шу таърифга изоҳидан ҳам билиш мумкин: “Биттадан ортиқ лексик негиздан таркиб топган, тузилиши жиҳатидан бирикмага, гапга тенг, мазмунан сўзга эквивалент, яхлитлигича устама кўчма маъно англатувчи луғавий бирликка и б о р а (фразеологик бирлик) дейилади. “Луғавий бирлик” дейиш билан иборани эркин боғланмадан, “биттадан ортиқ” деб таъкидлаш билан содда сўздан, “лексик негизлар” деб таъкидлаш билан аналитик формадан, “бирикмага, гапга тенг” деб таъкидлаш билан қўшма сўздан, “яхлитлигича устама кўчма маъно” деб таъкидлаш билан тўғри маъноли турғун боғланмадан фарқлаймиз, “сўзга эквивалент” деб таъкидлаш билан луғавий бирлик сиифатида яна қатор хусусиятлари борлигидан дарак берамиз” 18 . Кўринадики, ФБларни қўшма сўзлар, эркин сўз бирикмалари, таркибли атамалар сингари тил бирликларидан фарқлаш ўзбек тилшунослигининг долзарб муаммоларидан бири бўлиб қолмоқда. Бизнинг ишимиз бу масалани ҳал этиш ёки олимлар билан мунозарага киришиб, масалага ойдинлик 15 Боровков А.К. Краткий очерк грамматики узбекского языка // Узбекско-русский словарь . - М., 1959 . – С. 709. 16 Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили . - Тошкент : Ўқитувчи, 1970 . – Б. 156 17 Турсунов У., Мухторов Ж. Ҳозирги замон ўзбек тили . Морфология. - Самарқанд, 1960. – Б. 138. 18 Раҳматуллаев Ш. Нутқимиз кўрки . - Тошкент : Фан, 1970 . – Б. 56.

киритишни ўз олдига мақсад қилиб қўймаган. Бизнингча, бу муаммо қозоқ тилшунослигида бўлгани сингари 19 ўзбек тилшунослигида ҳам махсус текшириш объекти бўлмоғи зарур. М.Рўзиқулова “Ўзбек тилида идиомалар” мавзуидаги номзодлик ишида фразеология доирасини тор доирада тушуниш тарафдорларидан бири сифатида кўринади. “Бизнингча,- деб ёзади олима ишнинг кириш қисмида,- фразеология объектига мақол ва маталларни, ҳикматли сўзларни, афоризм ва эвфемизмларни киргизавериш тўғри бўлмаса керак, чунки бу тарзда ўрганиш фразеологияни янада чуқурроқ, аниқроқ ўрганишга тўсқинлик қилиши мумкин... Шунинг учун ҳам биз ўзбек тили фразеологиясини ўрганар эканмиз, асосан академик В.В.Виноградов фикрича классификация қиламиз: 1. фразеологик бутунликлар; 2. фразеологик чатишмалар; 3. фразеологик қўшилмалар. Фразеологик чатишмаларнинг иккинчи номи идиома демакдир” 20 . Т.Хўжаев ўз номзодлик диссертациясида 21 айрим ФБлар ( тарвузи қўлтиғидан тушмоқ, бурнидан эшак қурти ёғмоқ каби) буйруқ майлига эга эмаслигини, баъзи ФБлар эса майл, нисбат, шахс-сон шаклларида чекланганлигини исботлашга интилган эди. Олим ўзининг бу масалага доир қарашларини кейинроқ А.Н.Тихонов билан ҳамкорликда яратган илмий мақоласида янада аниқлик киритган эди. Дарҳақиқат, тилимизда шундай ФБлар борки, фақат бўлишли шаклда ( ковушини тўғриламоқ, туёғингни шиқиллат, боши осмонга етди кабилар), баъзилари фақат бўлишсиз шаклда ( қош қўяман деб кўз чиқарма каби) қўлланади. ФБларда грамматик категорияларнинг ифодаланишида ана шундай чекланишлар мавжудлиги ҳаммага аён бўлган бир пайтда дарсликдаги қуйидаги фикрга қўшилиш қийин: “Фраземаларда ҳозирги ўзбек 19 Байтелиев А. Проблема отграничения именных фразеологических единиц от других сходных с ними явлений в казахском языке . АКД. - Алма-Ата, 1974. – С. 3-21. 20 Рўзиқулова М. Ўзбек тилида идиомалар. Номзодлик диссертацияси. - Самарқанд, 1966. – Б. 18. 21 Ходжаев Т. Повелительное наклонение в современном узбекском языке . АКД. - Самарканд, 1963. – С. 10-11

тилидаги синтактик боғланишларнинг барча турлари ўз аксини топган” 22 (таъкид бизники - Б.Й.). 60-80-йилларда ўзбек фразеологиясини яна бир бошқа йўналишда ўрганиш соҳасида салмоқли натижаларга эришилди, яъни ХХ аср ўзбек ёзувчилари, шоирлари асарларининг тили ва услубига оид кўпгина ишларда, номзодлик диссертацияларида фраземаларнинг услубий вазифаларини ўрганишга ҳам алоҳида аҳамият берилди. Бу жиҳатдан Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий (Б.Турдиалиев, Ш.Қозоқов), Абдулла Қодирий (Ҳ.Қаҳҳорова, Ф.Насриддинов), Абдулла Қаҳҳор (И.Қўчқортоев, О.Абдуллаева, Р.Қўчқортоева), Ойбек (Қ.Самадов, Ҳ.Низомхонов), Ғафур Ғулом (Н.Шукуров, Б.Чориев), Комил Яшин (Э.Абдиев), Ҳамид Олимжон (С.Бобоева), Зулфия (С.Каримов), Мақсуд Шайхзода (Б.Ёриев), Асқад Мухтор (Ў.Носиров), Шароф Рашидов (Р.Миразизова), Шуҳрат (М.Тўйчиев), Саид Аҳмад (Б.Йўлдошев) каби сўз санъаткорларининг асарларида қўлланган фраземалар таҳлилига оид ишлар диққатга сазовордир. ХХ асрнинг 70-80- йилларида ўзбек тилшунослари фраземаларнинг “Муштум” журнали саҳифаларида (А.Абдуназаров), умуман, публицистик услубда (Т.Қурбонов, А.Абдусаидов), сўзлашув нутқида (Б.Ўринбоев, М.Турсунпулатов, Д.Ўринбоева) қўлланилишини ўргандилар, фраземаларнинг экспрессивликни ифодалашдаги роли (А.Абдуллаев), фольклор асарларида, жумладан, “Алпомиш” достонида қўлланган фраземалар (Ш.Шоабдураҳмонов, С.Турсунов), эмоционал-баҳо фраземаларининг семантик-услубий хусусиятлари (Абдуғафур Маматов), фразеологик меъёр ва ундан четга чиқишларнинг типлари (Абдимурод Маматов) сингари масалаларни ўрганишда ҳам яхши натижаларга эришилди, газета тилида фраземаларнинг қўлланиш хусусиятлари махсус тадқиқ этилди 23 , газета сарлавҳалари функциясида фраземаларнтинг қўлланиш имкониятлари таҳлил этилди 24 . Бу 22 Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. - Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – Б. 57 23 Абдусаидов А. Газета тилида фразеологизмлар (газета тилини ўрганишга доир материаллар). - Самарқанд, СамДУ нашри, 1990. - 120 б. 24 Тошалиев И. Сарлав ҳ а стилистикаси. - Тошкент, 1995; Абдусаидов А. Газета сарлав ҳ аси ( қ ўлланма). - Самар қ анд, СамДУ нашри, 1995. – Б. 98-117.

ишларда фраземаларнинг услубий вазифалари фақат у ёки бу персонажлар тавсифи учун восита сифатида эмас, балки муаллиф нутқи бадииятининг, асар халқчиллигининг кўрсаткичлариидан бири сифатида ўрганилди, маттбуот саҳифаларида фраземаларнинг қўлланиши ва бу соҳада адабий тил меъёрига риоя қилиш муаммолари ёритилди. 70-80-йилларда ўзбек тилидаги фраземаларнинг структурал-грамматик, семантик, услубий хусусиятларини ўрганиш, фраземаларни луғатларда изоҳлаш соҳасидаги ишларни давом эттириш билан бирга яна қуйидаги уч йўналишда илмий кузатишлар олиб борилди: а) фраземаларни луғатларда изоҳлаш тамойиллари илмий жиҳатдан ўрганилди (С.Акобиров, М.Умархўжаев, В.Х.Қодиров, М.Абдураҳимов); б) фраземалар диахроник режада тадқиқ этилди (Э.Умаров, М.Ҳакимов, А.Жўрабоев); в) ўзбек тили фраземаларини бошқа тиллардаги фраземалар билан қиёслаб ўрганиш ишлари жадаллашди. Бу ўринда ўзбек тилидаги фраземаларни рус (И.Расулов, Т.Мирзаева, А.Чўпонов, Я.Ражабов, Р.Жўрақулов, Б.Қаршиев, Б.Ҳайитов), тожик (А.К.Боровков, Х.Турсунова, К.Юсупов, Н.Шаропов, Р.Ғаффоров, М.Сиддиқова, А.Зоҳидов), немис (М.Азимова, А.М.Бушуй, А.Исаев, А.Яхшиев, К.Хурбоев, М.Умархўжаев, Т.А.Бушуй), инглиз (Қ.Мусаев, К.Назаров, Ш.Сафаров, А.Шокиров, М.Худойберганова, Т.А.Бушуй, Г.Атаева), француз (Н.Турниёзов, А.Нарзиқулов, И.Мирзаев, Ҳ.Орзиқулов, А.Эшонқулов, М.Ҳолбеков, Н.Сувонова), афғон (А.Ғаниев), бошқа туркий тиллар (Э.Умаров, М.Рўзиқулова) билан қиёслаб ўрганиш, фраземаларни бадиий таржима аспектида таҳлил этиш (Ғ.Саломов, Қ.Мусаев, Л.Абдуллаева, Ш.Рўзиев, С.Саломова, Б.Йўлдошев) соҳасида бажарилган ишларни алоҳида қайд қилиш ўринлидир. Аммо бундай ишларни келгусида янада чуқурлаштириш зарур, деб ҳисоблаймиз, чунки ўзбек тилининг фразеологик тизимини бошқа қардош туркий тиллар фразеологияси билан қиёсан ўрганиш ўзбек тили фразеологик тизимининг ўзига хослигини, ривожланиш йўлларини аниқлашга ёрдам беради. Шунингдек, бундай тадқиқотлар умуман олтой тиллари, жумладан, туркий тиллар фразеологик

таркиби орасидаги муштарак томонларни белгилаш 25 , унинг тарихий илдизлари ва сабабларини асослаш учун муҳим манба бўлиб хизмат қилади. 60-йиллардан бошлаб ўзбек тилшунослигида диалектал фраземаларни таҳлил этишга киришилди. Х.Дониёров ўзбек тили “ж”лашган (қипчоқ) диалектининг фразеологияси устида кузатишлар олиб бориб,бундай ФБларни қуйидаги тўрт гуруҳга ажратган эди: 1. “Ж” лашган диалектнинг ўзигагина тегишли бўлган фразеологизмлар: тўбадан тушгандай қып гапирмоқ, дайраға урпақ бомаслик кабилар. 2. “Ж” лашган диалектда кенг қўлланувчи, ўзбек адабий тилида ёки бошқа шеваларда учраса ҳам, “ж” лашган диалектдаги вариантидан бирор компоненти билан фарқ қилувчи фразеологизмлар: оёғыны қийшық босмоқ, айраны ачымас, қырмызы қычымас кабилар. 3. Ўзбек адабий тили ва бошқа шеваларга нисбатан “ж” лашган диалектда ва халқ достонларида кенг қўлланувчи фразеологизмлар: жутаған тувадақтай, бўзлаған бўтадай каби. 4. Адабий тилда ҳам, “ж” лашган диалектда ҳам тез-тез учраб турувчи, лекин “ж” лашган диалектда адабий тилга нисбатан фонетик жиҳатдан фарқ қилувчи фразеологизмлар: овур оёқли, қой авзыдан чоб амаслық кабилар 26 . Т.Содиқов Тошкент шеваси фразеологияси юзасидан кузатиш ишлари олиб борди. Унинг 1968 йилда ҳимоя қилинган номзодлик диссертациясининг маълум қисми ҳам шу мавзуга бағишланган эди 27 . 1968 йилда олимнинг “Тошкент фразеологиясига доир” номли мақоласи ҳам эълон қилинганди 28 . Бу мақолада шевадаги фраземаларнинг образлилик хусусияти, синоним фраземаларга оид характерли мисоллар келтирилган. 25 Бу ҳақда қаранг: Ураксин З.Г. Общность образно-фоновой и лексической основы фразеологических единиц алтайских языков // Советская тюркология. 1987, № 5. – С. 52-54 ва бошқалар. 26 Дониёров Х. Ўзбек тили “ж” лашган (қипчоқ) диалектининг фразеологияси устидан кузатишлар // Фразеология масалалари, СамДУ асарлари, янги серия, 106-чиқиши. - Самарқанд, 1961. – Б. 80-85. 27 Соди қ ов Т. Тошкент область ўзбек шевалари лексикаси. Номзодлик диссертацияси. - Тошкент, 1968. – Б. 105-138. 28 Соди қ ов Т. Тошкент фразеологиясига доир // Ўзбек тили ва адабиёти, 1968, № 4. – Б. 25-27.

Ҳ.Узоқов Фарғона гуруҳ шевалари фразеологияси бўйича кузатиш ишлари олиб борган 29 . Муаллифнинг таъкидлашича, уръ-кеттъ, қошты- қувдъ, томдан тараша чушкандай иборалари Фарғона диалектининг Водил, Лоғон, Гулпиён, Заркент шеваларида адабий тилдаги “тўс-тўполон, урди- сурди”ни, мен қиламан ўттиз, тегръм қылар теп-текис ибораси Лоғон ва Дамкўл қишлоқлари аҳолиси нутқида адабий тилдаги “мен йиғаман, сен совурасан” маъноларини ифодалаб келади” [102, 61]. Н.Ражабов ва М.Валиевлар шевашуносликка доир ўқув қўлланмасида диалектал фраземаларга доир материалларга ҳам маълум даражада ўрин ажратганлар 30 . Х.Дониёров “Қипчоқ диалектларининг лексикаси” номли монографиясида (Тошкент, Фан, 1979) шарқий қипчоқ шеваларининг характерли диалектал фраземаларини таҳлил этган. Олимнинг фикрича, бирор фразеологизмни у ёки бу шевага, диалектга тегишли деб қатъий ҳукм чиқариш қийин, лекин шундай бўлса-да, диалектал фразеологизмларни аниқлашда қуйидаги тўрт ўлчов(мезон)га асосланиш лозим: “...у ёки бу фразеологизмнинг: а) адабий тилимизда ҳам учраши-учрамаслиги; б) шу шевада гапирувчи аҳолининг турмуши билан қанчалик боғланганлиги; в) унинг шевалик хусусиятини ўзида қанчалик акс эттириши ва г) унинг қадимги элементлардан қайси тил ва диалектларга мансуб бўлган қонуният ва хусусиятларни сақлаб қолганлигига боғлиқдир” [Дониёров Х. Ўша асар, 103-бет]. Б.Файзуллаев “Бадиий асар тилида диалектизмлар” мавзуидаги номзодлик диссертациясида диалектизмларни турларга ажратар экан, фразеологик диалектизмлар ҳақида ҳам сўз юритади, оғзини чакки қилди, бошида ғўз чақмоқ каби диалектал фразеологизмларнинг “Фарғона тонг 29 Узоқов Ҳ. Диалектал фразеологизмлар ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти, 1974. № 6. – Б. 60-63 30 Ражабов Н., Валиев М. Ўзбек шевалари лексикасидан материаллар. – Самарқанд, СамДУ нашри, 1976. – Б. 43-45.

отгунча” (М.Исмоилий), “Хоразм” (Ж.Шарипов) романларида қўлланиш хусусиятларини ўрганади 6 8 . А.Ишаев “Ўзбек диалектал лексикографияси” номли монографиясида диалектизмларни тасниф этар экан, фразеологик диалектизмларга ҳам алоҳида тўхталади 6 9 . Шунингдек, олим бу ишда фразеологик диалектизмларни диалектал луғатларда бериш усуллари, диалектал фразеологик луғат, уни тузиш тамойиллари ҳақида ҳам муҳим фикр- мулоҳазалар баён этган [Ишаев А. Ўша асар, 38-39-бетлар]. Умуман олганда, ўзбек тилшунослигида “халқ тили фразеологияси, ўзбек фольклори фразеологияси, айниқса, ўзбек диалектал фразеологияси материаллари ҳали чуқур тадқиқ этилганича йўқ” 7 5 ,- деб ёзган проф.Э.Бегматов тамомила ҳақли эди. Марҳум проф.В.Эгамов ҳам фразеологияга бағишланган республика илмий-назарий анжуманида бу ҳақда жуда куюнчаклик билан сўз юритган эди 7 6 . 80-йиллар ўзбек тилшунослигининг муҳим хусусиятларидан бири ФБларни семантик жиҳатдан фразеологик қўшилма, фразеологик чатишма ва фразеологик бутунликларга ажратиш анъанасига шубҳа билан қараш бўлди. Бу ҳақда “Ҳозирги ўзбек адабий тили”(1-қисм) дарслигида шундай дейилган эди: “Фразеологизм ифодалайдиган маънонинг компонентлари маъно муносабатига кўра баъзи ишларда ...”фразеологик қўшилма”, “фразеологик бутунлик”(“фразеологик бирлашма”), “фразеологик чатишма” каби турларга ажратилади. Лекин бундай гуруҳлашнинг бирон-бир амалий аҳамияти йўқ. Бундан ташқари, юқоридаги атамалар таркибидаги “қўшилма”, “бутунлик”, “бирлашма”, “чатишма” сўзлари фразеологик маънонинг моҳиятини 6 8 Файзуллаев Б. Диалектизмы в языке художественных произведений, А КД. - Т а шкент, 1979 . – С. 19. 6 9 Ишаев А. Ўзбек диалектал лексикографияси . - Тошкент : Фан, 1990 . – Б. 110-112. 7 5 Бегматов Э. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. - Тошкент: Фан, 1985. – Б. 15. 7 6 Эгамов В. Ўзбек диалектал фразеологиясининг ўрганилиши // Республиканская научно-теоретическая конференция “Актуальные проблемы фразеологии”(материалы конференции) . - Самарқанд, 1995 . Б. 69-70.

тушунишга ёрдам бермайди. Фразеологизмларда ҳеч қандай “қўшилиш”, “чатишиш” каби ҳодиса йўқ” 7 7 . Дарҳақиқат, ФБларни акад.В.В.Виноградов ишлаб чиққан тасниф асосида семантик типларга ажратиш, айниқса, фразеологик бирлашма ва фразеологик чатишмаларни ўзаро фарқлаш ниҳоятда қийин. Буни акад.Н.М.Шанский ҳам ўз асарида алоҳида таъкидлаб кўрсатган эди 7 8 . Э.В.Кузнецова ҳам ФБларнинг чатишма, бирлашма каби турлари ўртасида қатъий фарқ йўқлигини исботлашга интилади 7 9 . Шунинг учун кўпгина дарслик ва қўлланмаларда Фбларни семантик типларга бўлишда хилма- хиллик юз бермоқда. Жумладан, Н.М.Шанскийнинг “Ҳозирги рус тили фразеологияси” номли қўлланмасида спустя рукава фраземаси бир ўринда фразеологик чатишма, яна бир ўринда фразеологик бирлашма, деб номланган. Бундай хилма-хиллик ўзбек тилига оид дарслик ва қўлланмаларда ҳам мавжуд. Масалан, Ш.Раҳматуллаев У.Турсунов ва Ж.Мухторовлар билан ҳамкорликда ёзган “Ҳозирги ўзбек адабий тили” қўлланмасида ФБларни маънони қандай англатишига кўра уч гуруҳга бўлади: фразеологик бутунликлар, фразеологик чатишмалар, фразеологик қўшилмалар. Шу қўлланманинг иккинчи нашрида эса “иборадан яхлитлигича англашиладиган маъно билан таркибидаги сўзлар англатадиган лексик маънолар орасидаги муносабат асосида ФБларнинг икки семантик тури фарқ қилинади: 1) фразеологик бутунлик; 2) фразеологик чатишма”, деб ёзилган. Бу асарнинг қайта ишланган, тўлдирилган учинчи нашрида Ш.Раҳматуллаев ибораларни “фразема” атамаси билан номлайди, лекин асарнинг янги нашрида фраземаларни семантик типларга ажратиш тамойиллари ўзгармаган. Худди шунингдек, М.Мирзаев, С.Усмонов, И.Расуловларнинг “Ўзбек тили” ва Ҳ.Абдураҳмонов, Э.Шодмоновларнинг “Ўзбек тили” номли 7 7 Ҳожиев А. Фразеология // Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М., Ҳожиев А., Расулов И., Дониёров Х. Ҳозирги ўзбек адабий тили, 1-қисм. - Тошкент: Ўқитувчи, 1980. – Б. 142. 7 8 Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка . И здание третье . - М. : В ысшая школа, 1985 – С. 63. 7 9 Кузнецова Э.В. Лексикология русского языка. Издание второе. - М.: В ысшая школа, 1989. – С. 204.

китобларида фраземалар уч типга ажратилган бўлса 8 4 , Ҳ.Жамолхонов ҳам конспектив курсида фраземаларни юқоридаги сингари учга ажратади 8 5 , М.Асқарова ва К.Қосимовалар билан ҳамкорликда ёзган дарсликда фраземалар фақат икки тип (фразеологик бутунлик ва фразеологик чатишма)га ажратилади 8 6 , О.Азизов ва А.Сафаевлар билан ҳамкорликда ёзилган қўлланмада эса фраземалар семантик жиҳатдан бундай типларга умуман ажратилмайди, балки улар орасидаги синонимия, омонимия, полисемия, антонимия ҳодисалари ҳақида маълумот берилади 8 7 . “Лингвистик таҳлил” қўлланмасида тил бирликларининг лексикологик ва фразеологик таҳлил намунаси берилар экан, иши орқага кетмоқ,, кўзи қамашмоқ., уйқуга чўммоқ фраземалари фразеологик қўшилма , шум оёқ фраземаси эса фразеологик чатишма сифатида тасниф қилинган 8 8 . Бизнингча, ФБларни функционал-услубий ва семантик жиҳатдан ўрганганда юқоридаги сингари семантик гуруҳларга ажратмаслик лозим, чунки бундай тасниф аниқ, мантиқий тамойилларнинг йўқлиги, субъектив йўналишнинг устунлиги билан характерланади. Проф.А.Нурмоновнинг таъкидлашича, “собиқ шўролар даврида В.В.Виноградовнинг фразеологизмга ёндашуви ва уни уч гуруҳга таснифлаш ўта субъектив эканлиги бир қатор мутахассислар томонидан танқид қилинди... Энг муҳими, В.В.Виноградовнинг (фразеологизмларни) сунъий равишда уч гуруҳга бўлган семантик таснифи орқага сурилди. Унинг ўрнига фразеологизмларнинг ҳам худди бошқа луғавий бирликлар каби семантик тузилиш таҳлилига эътибор берила бошланди” 9 4 . 8 4 Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили . - Тошкент : 1970 . – Б. 49; Абдураҳмонов Ҳ., Шодмонов Э. Ўзбек тили . - Тошкент : 1982 . – Б. 23-24. 8 5 Жамолхонов Ҳ. “Ҳозирги ўзбек адабий тили”дан методик кўрсатмалар ва конспектив курс . 1-қисм . - Тошкент : 1979 . – Б. 41-43. 8 6 Асқарова М., Қосимова К., Жамолхонов Ҳ. Ўзбек тили . - Тошкент : 1989 . – Б. 22-24. 8 7 Азизов О., Сафаев А., Жамолхонов Ҳ. Ўзбек ва рус тилларининг қиёсий грамматикаси (фонетика, лексика, морфология ва синтаксис) . - Тошкент : Ўқитувчи, 1986 . – Б. 66-71. 8 8 Қ удратов Т., Нафасов Т. Лингвистик та ҳ лил . - Тошкент : Ў қ итувчи, 1981 . – Б. 10-15. 9 4 Нурмонов А. Ўзбек тилшунослиги тарихи. – Тошкент: Ўзбекистон, 2002. – Б. 191-192.

Ўзбек фразеологиясига оид 80-йилларда ва ундан кейин бажарилган ҳамда ҳимоя қилинган номзодлик диссертацияларида ҳам худди ана шу тамойилга амал қилинмоқда. Масалан, А.Рафиевнинг “Ўзбек тили фразеологик бирликларининг структурал-функционал хусусиятлари” (Тошкент,1982) номли номзодлик диссертациясида фразеология объекти тор доирада тушунилади, ишда фақат соф фраземалар ўрганилади. Ишнинг дастлабки бобида икки компонентли ( бўзчининг мокисидай, анқонинг уруғи, думи хуржунда, кўз тегди, силласи қуриди,, қандингни ур, худо кўрсатмасин, кўзи тўрт, дами ичида каби), уч компонентли ( ғишт қолипдан кўчди, сабр косаси тўлди, оғзининг таноби қочди, қовоғидан қор ёғилиб, дўпписи тор келмоқ, тилини тишлаб қолди каби), тўрт ва ундан ортиқ компонентли ( қордан қутулиб, ёмғирга тутилмоқ; қулоғини қоқиб қўлига бермоқ, икки кўзи тўрт бўлмоқ, етти номусини ерга букмоқ, бир гапини икки қилмаслик, ўз ёғига ўзи қовурилмоқ каби) фраземаларнинг структурал-грамматик хусусиятлари таҳлил қилинади. А.Рафиев ишнинг иккинчи бобида фраземаларни таянч компонентига кўра тасниф қилишга интилади. Бу тамойилга мувофиқ ўзбек тили фраземалари субстантив ( отнинг қашқаси, суянган тоғи, суҳбатнинг гули, гапнинг пўст калласи каби), феъл ( сиркаси сув кўтармайди, пайтавасига қурт тушди, юрагига қил сиғмайди каби), адъектив ( афти совуқ, бағри бутун, юраги кенг, қўли калта каби), адвербиал ( енг учида, нони яримта, ер билан осмонча, оёғини қўлига олиб каби) фраземалар, деб тўрт гурухга ажратилади. Тадқиқотнинг сўнгги бобида эса фраземаларнинг синтактик функциялашуви қуйидаги уч аспектда ўрганилган: а) фраземаларнинг асосий функциялари, б) қўшма гап таркибида фраземаларнинг айрим синтактик хусусиятлари, в) фразеологизм-гаплар ва уларнинг структурал-функционал белгилари. Абдуғафур Маматовнинг номзодлик диссертацияси 1 00 да инсон /шахс/нинг эмоционал ҳолатини ифодаловчи фраземалар бир неча фразео- 1 00 Маматов А.Э. Семантико-стилистические особенности эмоционально-оценочных фразеологических единиц узбекского языка. А КД . – Ташкент, 1988. – С. 3-20.

семантик гуруҳларга ажратиб таҳлил қилинган: шодлик, бахт ( оғзи қулоғига етди, дўпписини осмонга отмоқ, боши кўкка етмоқ, оғзининг таноби қочмоқ каби); таажжуб ( ёқасини ушламоқ, тарвузи қўлтиғидан тушмоқ, ҳанг-манг бўлиб қолмоқ каби); аччиқланиш, хафагарчилик ( юрак-бағри қон бўлмоқ, юрагига қил сиғмайди, ўпкаси тўлди, таъби хира бўлди, умидлари пучга чиқди каби); хавотирланиш ( ўзини қўйгани жой тополмаслик, юрагига ғулғула тушмоқ, тоқати тоқ бўлмоқ каби); қўрқув ( юраги орқасига тортиб кетди, қотиб қолмоқ, нафаси ичига тушиб кетди каби); истеҳзо, менсимаслик ( иззат-нафсига тегмоқ, юзингда кўзинг бор демай, майна қилмоқ, оёқ ости қилмоқ каби); қаҳр-нафрат ( кўргани кўзи, отгани ўқи йўқ; кўзларининг пахтаси чиқди, кўзлари қинидан чиқаёзди, кўзига қон қўйилмоқ каби); таҳдид, қарғиш ( дийдоринг қурсин, ер юткур, гўрига ғишт қаламоқ, илоё косаси оқармасин каби) ва бошқалар. Шунингдек, бу ишда ижобий ва салбий тавсиф билдирувчи эмоционал-баҳо фраземаларининг семантик- услубий хусусиятлари ҳам маълум даражада ёритиб берилган. Ўзбек фразеологиясини ўрганишнинг ҳозирги аҳволи мамлакатимиз тилшуносларининг бу соҳада сезиларли ютуқларни қўлга киритганлигидан далолат беради. Лекин негадир ўзбек тилшунослигининг собиқ Иттифоқ давридаги олтмиш йиллик тарихий тараққиёти кўздан кечирилган айрим ишларда ўзбек фразеологиясига умуман ўрин ажратилмаган 1 02 . Мустақилликдан кейин яратилган “Ўзбекистон Республикаси” деб номланган энциклопедияда “Ўзбек тилшунослиги” мақоласида ҳам ўзбек фразеологиясига доир ишлар умуман инобатга олинмаган 1 03 . “Ўзбек тилшунослиги тарихи” номли ўқув қўлланмада эса ўзбек фразеологиясининг шаклланиши ва ривожланиши масалаларини ёритишга бор-йўғи уч саҳифа ўрин берилган. 1 02 Ражабов Н. Ўзбек совет тилшунослигининг 60 йиллик тараққиёт тарихидан . - Самарқанд : СамДУ нашри, 1982 . – 98 б. 1 03 Бегматов Э. Ўзбек тилшунослиги // Ўзбекистон Республикаси. Энциклопедия. – Тошкент: Қомуслар бош таҳририяти, 1997. – Б. 483-485.

“Ўзбек Миллий Энциклопедияси”да тилшуносликнинг фразеология соҳасига доир мақола ўзбек фразеологияси ҳақида қуйидаги қисқа фикрлар билан якунланган: “Ўзбек тилшунослигида фразеология соҳасидаги тадқиқотлар ўтган асрнинг 50-йилларидан бошланган. Шу кунгача фразеологизмлар турли жиҳатлардан ўрганилган (Ш.Раҳматуллаев, Б.Йўлдошев, А.Маматов ва бошқалар). Фразеология бўйича бир неча луғатлар тузилган (Ш.Раҳматуллаев, М.Содиқова), ёзувчилардан Абдулла Қодирий, Абдулла Қаҳҳор, Ҳамид Олимжон, Ойдин, Саид Аҳмад асарларининг фразеологик таркиби тадқиқ этилган. 70-80-йилларда СамДУ қошида фразеологик тадқиқотларни мувофиқлаштирувчи ва махсус тўпламлар чиқарувчи марказ фаолият кўрсатган” 1 05 . Ўзбек тилшунослигида олиб борилган фразеологик тадқиқотларнинг танқидий обзори шуни кўрсатадики, мамлакатимизда ХХ асрнинг 50- йилларида шаклланган фразеология соҳаси 70-80-йилларга келиб тилшунослик соҳалари орасида мустаҳкам ўринга эга бўлди, кўплаб ишлар яратилди, фразеолог мутахассислар сафи кенгайди. 1 05 Лафасов Ў., Охунов Н. Фразеология // Ўзбек Миллий Энциклопедияси. Ўн икки томлик. 1Х-том. – Тошкент, 2005. – Б. 310.

Похожие

Эски ўзбек тилида унли ва ундошлар тараққиёти

Ўзбек тилида фразеологизмларнинг шаклланиши ва функционал- прагматик хусусиятлари танланма фанининг объекти ва вазифалари

Узбек лугатчилари сардори

Боғланган қўшма гаплар тараққиёти

Адабий –танқидий мактубларнинг тараққиёти