logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Лингвистика
  4. Olmosh so‘z turkumi

Olmosh so‘z turkumi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

180.5 KB
Скачать
Olmosh so‘z turkumi Reja: 1. Kishilik olmoshlari 2. Ko‘rsatish olmoshi . 3. So‘roq olmoshlari. 4. O‘zlik olmoshi 5. Belgilash olmoshlari 6. Bo‘lishsizlik olmoshi. 7. Bo‘lishsizlik olmoshi. 8. Boshqa turkumlarga oid so‘zlarning olmoshga ko‘chishi (pronominalizatsiya). Olmoshlar mustaqil so‘z singari shaxs, narsa, belgi yoki qiymat tushunchasini bildirmay, ular o‘rnida almashib keladigan, ularning mavjudligiga ishora qiladigan so‘zlardir. Masalan: men- shaxsga , nima- narsaga , shu, bu, o‘sha- belgiga , qancha, shuncha olmoshlari esa miqdor-ga ishora qilishi bilan o‘zaro farqlanadi. Olmoshlar aniq ma’no bilan mavhum ma’noning almashinib qo‘llanishini ta’minlaydigan so‘zlardir. Ularning qanday ma’noda qo‘llangani matnda ishtirok etuvchi til birlik- larining munosabatiga qarab oydinlashadi. Masalan: Shunday o‘lka doim bor bo‘lsin, gapidagi shunday olmoshi narsa belgisini boshqasiga taqqoslab ko‘rsatish uchun xizmat qilgan. Biroq, ba’zi olmoshlar, xususan, kim, men, sen, qanday olmoshlarini ot yoki sifat bilan almashtirib bo‘lmaydi. Qayd etilganlardan ma’lum bo‘ladiki, olmoshlar mustaqil so‘zlarning doimiy muqobili sifatida nutqning ixchamligi, qisqaligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Olmoshlar quyidagi o‘ziga xosliklarga egaligi bilan xarakterlanadi: 1. Olmoshlar boshqa turkumlardan farqli ravishda so‘z yasalish tizimi-ga ega emas. Ya’ni boshqa so‘zlaridan olmosh yasalmaydi. Olmoshlar-dan affikslar orqali sanoqli so‘z yasalishi mumkin: manmanlik, men-simaslik, sensirash, shunday . Shuningdek, olmoshlar ba’zi so‘zlar bilan birikib boshqa turkumga ko‘chadi: qayerda, ozmuncha, o‘zboshimcha. 3. Olmoshlar otlarga xos so‘z o‘zgartuvchilarni qabul qiladi: kimni, bizga, hech kimdan kabi. Ba’zi olmoshlar o‘zgartuvchi qo‘shimchalar bilan qo‘llanganda turli fonetik o‘zgarishlar sodir bo‘ladi: sen+ing, men+i; u+n+ga, shu+n+ga kabi. 4. Olmoshlar egalik affikslari bilan qo‘llanishda ayrim xususiyatlar mavjud: 1) ot tipidagi so‘roq, bo‘lishsizlik, belgilash, o‘zlik olmoshlari egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llanadi: kimi, nimasi, hech kimim, hech nimam, o‘zim, o‘zing, o‘zi, hammasi, barchasi kabi; 2) paytga nisbatan so‘roq ishlatiladigan va sabab - maqsadni aniqlash uchun ishlatiladigan so‘roq olmoshlari, I, II shaxs kelishik olmoshlari egalik affiksini olmaydi, ya’ni qachon+im, nega+m, men+im deb ishlatilmaydi; 3) u ko‘rsatish olmoshi va qaysi, necha kabi so‘roq olmoshlari egalik affiksini, asosan, otlashganda qabul qiladi: qaysisi, unisi, kabi. 5. Ko‘plik qo‘shimchasi I shaxs birlikdagi kishilik olmoshiga qo‘shilmaydi (men+lar tarzida ishlatilmaydi). II shaxs birlikdagi kishilik olmoshiga -lar qo‘shimachasi qo‘shilsa ko‘plik emas, hurmatsizlik, mensimaslik ma’nosi hosil bo‘ladi: Senlar. I-II shaxs ko‘pligi esa, bir so‘zlovchi va boshqalar, bir tinglovchi va boshqalar kabi ma’noga ega bo‘lib, guruh ifodalash uchun xizmat qiladi: bizlar, sizlar (biz va boshqalar) kabi. So‘roq olmoshiga -lar affiksi qo‘shilsa quyidagicha ma’nolar hosil bo‘ladi: a) taxmin ifodalaydi: Soat nechalar bo‘ldi? ; b) ma’no kuchaytiriladi: Qanchalar qiynaldim! d) "qadim","ancha vaqt" ma’nosini ifodalaydi: Qachonlardir bu yerlarda hayot qaynagan edi. 6. Ma’no va gapdagi vazifasiga ko‘ra olmoshlar a) ot vazifasidagi olmoshlar, b) sifat vazifasidagi olmoshlar, g) son vazifasidagi olmosh-lar, d) ravish vazifasidagi olmoshlarga bo‘linadi: 1) men, sen, biz, siz, u, kim, nima, har kim, hamma, hech nima kabi ot vazifasidagi olmoshlar shaxs va narsaga ishora qilib, otlarga xos so‘z o‘zgartiruvchi-larni qabul qiladi va gapda ega, to‘ldiruvchi, qaratqichli aniqlovchi vazifasini bajaradi. Masalan: Biz abadiy bahormiz, biz insoniyat kelajagimiz. Har kimning o‘z kasbi o‘ziga aziz. Qadrdan do‘stlarning uchrashuvi barchani o‘ziga jalb etdi; 2) qanday, qaysi, bu, shu, shunday, allaqanday, qandaydir, ba’zi kabi olmoshlar belgiga ishora qilib, gapda sifatlar singari ot oldida keladi va sifatlovchi aniqlovchi, hol, kesim vazifasini bajaradi: kecha savollarni bo‘lib olgan ba’zi bolalar o‘qituvchini quvonib kutib oldi; 3) Ne cha, nechanchi, qancha, har qancha, bir Necha kabi olmoshlar sonlar kabi miqdor ifodalaydi va gapda ot oldida kelib, sifatlovchi aniqlovchi vazifasini bajaradi. Biroq, olmoshlar hech qachon o‘zidan avval aniqlovchi olmaydi: Ro‘yxatga nechanchi o‘rinda yozildingiz? ; 4) Nega, qalay, qani kabilar harakat belgisini ifodalaydi va gapda hol vazifasini bajaradi: nega o‘qimaysan, nega javob bermaysan? Gapir! 7. Olmoshlar ergashgan qo‘shma gap tarkibida nisbiy so‘z sifatida ham ishtirok etadi: Kim ko‘p mehnat qilsa, u yaxshi yashaydi. Shuni unutmaslik kerakki, umidsizlik kishining hayotga bo‘lgan qiziqishini so‘ndiradi. 8.Olmoshlar ma’no xususiyatlariga ko‘ra 1) kishilik, 2) ko‘rsatish, 3) so‘roq, 4) o‘zlik, 5) belgilash, 6) bo‘lishsizlik,7) gumon kabi turlarga bo‘linadi. 2-§. Kishilik olmoshlari nutq so‘zlanayotgan paytda ishtirok etgan yoki tilga olingan shaxs va narsaga ishora qiluvchi so‘zlardir. Kishilik olmoshlari asosan ot o‘rnida qo‘llanadi va uch shaxsni ifodalaydi: 1-shaxs (men) – so‘zlovchi, 2-shaxs (Sen) – tinglovchi, 3-shaxs (u) – nutq jarayonida ishtirok etmaydigan, so‘zlovchi va tinglovchi tomonidan eslatilgan shaxs yoki narsani ifodalaydi. Ko‘plikda esa 1-shaxs (biz) – so‘zlovchi va boshqa shaxslarni, 2-shaxs (siz) tinglovchi va boshqa shaxslarni, 3-shas (ular) nutq jarayonida ishtirok etmaydigan birdan ortiq shaxs yoki narsani ifodalaydi. Sh a x s B i r l i k K o‘ p l i k 1- shaxs (so‘zlovchi) men biz 2- shaxs (tinglovchi) sen siz 3- shaxs (o‘zga) u ular 1. Kishilik olmoshlari nutqda quyidagi xususiyatrga ega bo‘ladi : 1) k ishilik olmoshlari, o‘z ma’nosidan tashqari, shaxs va son ma’nosi ko‘chgan holda qo‘llanishi mumkin. Masalan, kamtarlik ma’nosida men o‘rnida biz olmoshi ishlatiladi: Biz o‘z tadqiqotimizda sohaga doir yirik olimlarning fikrlariga tayandik . Ba’zan xuddi shunday shaklda manmanlik ma’nosi ham yuzaga kelishi mumkin: Biz o‘z ishimizni bilib qilamiz, maslahatingizga zor emasmiz! Ichki monologik nutqda s en olmoshi men o‘rnida ishlatilishi mumkin. Bunda so‘zlovchining o‘z-o‘zini tergashi anglashiladi: Sen o‘z odobing, g‘amxo‘rliging bilan odamlar ko‘ngliga yo‘l topa olishing kerak; 2) I shaxs ko‘plikdagi kishilik olmoshi biz II shaxs ko‘plik-dagi siz olmoshi o‘rnida qo‘ llanishi mumkin. Bunday qo‘llanishda ko‘pincha boshqa shaxslarni ma’ lum bir ishni bajarishga tashviq qilish, undash ma’nosi anglashilib t uradi: Qani, endi biz ham ishga tu shaylik . 3) I shaxs ko‘plikdagi biz olmoshi II shaxs birlikdagi s en olmoshi o‘ rnida qo‘llanganda shaxs va son ma’nosi birlikda ko‘ chadi: Xush, biz endi buyog‘iga nima deymiz? 4) k ishilik olmoshlaridan men ko‘plik affiksi bilan qo‘llanmaydi. Sen olmoshi -lar affiksi bilan birga qo‘llangan da tinglovchi va boshqa shaxslarga munosabatni yoki tinglovchiga nisbatan Mensimaslik ma’nosi ifodalanadi: Senlar hech qachon yaxshilikni bilmaysanlar! 2. Kishilik olmoshlarining so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalar bilan ishlatilishida quyidagi kabi o‘ziga xosliklar mavjud: a) kishilik olmoshlariga odatda egalik affikslari qo‘shilib kelmaydi; b) bu olmoshlar kelishik affikslarini olib turla nishi mumkin: mening, seni, uning, sizda, sizga, ulardan kabi. M e n , s e n o l m o s h l a r i t u s h u m v a q a r a t k i c h k e l i s h i k l a r i b i l a n t u r l a n g a n da qo‘shim-cha tarkibidagi n tovushi tushib qoladi: men+i, men+ing, sen+i, sen+ing kabi; d) 1,2-shaxsni ko‘rsatuvchi kishilik olmoshlari kesim vazifasida kelganda shaxs-son affikslarini olib tuslanishi mumkin: menman, sensan, bizmiz, sizsiz kabi. 3. K ishilik olmoshlari gapda ega, qaratqich aniqlovchi, to‘ldiruvchi, kesim vazifasida qo‘l lanadi: Biz sof dil, kamtar, ishda tadbirli, turmushda haqqoniy bo‘lishimiz kerak. (O.Yo) Hayotni qancha sevsang, u senga shuncha go‘zal ko‘rinadi. (O.) Hammaning e’tibori bizda. 3-§. Ko‘rsatish olmoshi . Ko‘rsatish olmoshi shaxs, narsa yoki belgini ko‘rsatish, ta’kidlash uchun ishlatiladi.Olmoshning bu turiga: u, bu, shu, usha, mana shu, ushbu kabi so‘zlar ki radi. Ko‘rsatish olmoshlari tuzilishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: 1) sodda ko‘rsatish olmoshlari: u, bu, shu, o‘sha; 2) qo‘shma ko‘rsatish ol m o sh l a r i : m an a sh u, an a sh u , m an a bu , an av i ( a na u) . Ko‘rsatish olmoshlarini ular ishora qiladigan narsaning makon va zamonga munosabati nuqtai nazardan aniq va noaniq ma’noli ekanligi bilan farqlanadi: Aniq ma’noni ifodalovchi ko‘rsatish olmoshlari makon va zamonning yaqin- uzoqligini ifodalashiga ko‘ra ikki xil bo‘lishi mumkin. Masalan: a) shu olmoshi so‘zlovchiga masofa va vaqt jihatdan yaqin bo‘lgan voqea yoki narsani bildiradi: shu instiutda o‘qiyman (so‘zlovchi ko‘r satib gapirayotgan institut yoki so‘zlovchi oldin shu haqda gapirgan, h ozir eslayotgan institut ); b) o‘sha olmoshi so‘zlovchidan nariroqda gi narsani yoki avvalroq bo‘lgan voqeani bildiradi: o‘sha (o‘sha kishini chaqiring). Noaniq ma’noli ko‘rsatish olmoshlari noaniq narsa, notanish shaxs yoki voqealarni ko‘rsatish uchun ishlatiladi. Masalan, b u olmoshi avvaldan ma’lum bo‘lmay, so‘zlash jarayonidagigina ma’lum bo‘lgan, so‘zlovchining yaqinidagi narsa yoki shaxsni ko‘r satadi: Bu kitob hammani qizqtiradi. U olmoishi ham so‘zlash jarayonida ma’lum bo‘lgan, l ekin so‘zlash vaqtida mavjud bo‘lmagan yoki so‘zlovchidan uzoqroq dagi narsani yoki voqeaini ko‘rsatadi: U vaqtlar mustaqillik haqida gapirib bo‘lmasdi. Mana, ana so‘zlari ham masofa ko‘rsatishga ko‘ra farqlanadi. Masalan, mana so‘zi ko‘rsatish olmoshlari bi lan birikib kelganda yaqindagi narsani, ana esa uzoqdagi narsani ko‘rsatadi. Mana, ana so‘zlari o‘sha olmoshi bilan yonma-yon kelishi mumkin. Bunday vaqtda qo‘shma olmosh emas, alohida so‘z sifatida ishtirok etadi. Masalan: O‘sha ishlarning natijasi mana, gapida o‘sha aniqlovchi, mana esa kesimdir . Mana so‘zi bu, shu olmoshiga qo‘shilib, so‘zlovchiga yaqin bo‘lgan narsa yoki belgini ko‘rsatadi: Mana bu qilingan ishlarning hisoboti. Mana bu shu yerda oldirgan suratlari. Ana so‘zi ham bu, shu (ba’zan u) olmoshlari bilan birga qo‘llanib, so‘zlovchidan nariroqda bo‘lgan narsa, shaxs yoki belgini ko‘rsatadi: Biz ana shu maktabda o‘qigan edik. Mana, ana so‘zlariga bu, u olmoshlari qo‘shilganda fonetik o‘zgarish sodir bo‘lishi mumkin: manavi, anavi. e rtaga anavi olt i otning bi rovini mini b kela yin. (E. Jumanbulbul ). Ko‘rsatish olmoshlari ot, sifat va ravishlar o‘rnida qo‘ llanadi: a) o t o‘rnida ishlatiladigan ko‘rsatish olmoshlari otlar kabi shaxs yoki narsalarni ularga ishora qilish orqali nomlaydi. A’zamjon bilan Toshkentda kurishgan edim, o‘sha gapi ri b berdi (A.Q) . Bularning ishi- qiyin ish. ; b) s ifat o‘rnida ishlatiladigan ko‘rsatish olmoshlari ot va otlashgan so‘z oldidan kelib, uning b elgisini ifodalaydi: Sen bizga eng rostgo‘y, eng vijdonli odam bo‘lganing uchun ham keraksan. Buni u qizga ham bildirib qo‘y (P.Qodirov) ; d) sh u, o‘sha olmoshlari takror holda qo‘llanib, ravish o‘rnida ishlatiladi: O‘sha-o‘sha kampir bilan G‘afforjon biznikida qolib ketdi. (A. Q) Ko‘rsatish olmoshlari –day, -cha affikslarini olgan holda sifat va ravish o‘rnida ishlatiladi va narsa, harakatning belgisini, belgi ning belgisini bildiradi: shun day kishi, bunday odat, ushanday uylar; bunday ushlang, shunday turing; shunday yaxshi odam, bunday chiroyli bino, bunday tez yozish. Ko‘rsatish olmoshlari ko‘pincha juftlanib yoki takrorlanib qo‘ llanadi: 1. Shu, o‘sha olmoshlari takrorlanib, qo‘yidagi xusu- siyatga ega bo‘ladi: a) payt ma’nosini bildiradi: Shu-shu xo‘jalikning ishi yurishib ketdi. b) «bir xil», «qadimgicha» degan ma’noni bildiradi:- Tursunoy tuzukmi? -O‘sha-o‘sha, opajon (As.M.). 2. U, bu olmoshlari juftlanib, quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: a) u olmoshi oldin, bu esa keyin keladi. Juftlangan ko‘rsatish olmoshlari bosh, tushum, chiqish va jo‘nalish kelishik shakllarida ko‘proq. shaxs, narsa ma’nosini bildiradi: D o‘kondan u-bu olib keldim. Hozir nafaqadaman, uyda unga-bunga qarayman; b) o‘ rin-payt kelishigi shaklida qo‘llanilib payt yoki o‘rin ma’nosini bildiradi: Unda-bunda biznikiga ham kelib turing. O‘rik unda-bunda gullabdi. Ko‘rsatish olmoshlari kun, yil, payt, zamon kabi ot lar, yoq, tomon, yer so‘z lar bilan birga qo‘llanib, payt yoki o‘ rin ravishga ko‘chadi : shu kuni, shu yili, shu zamon, bu yoqqa, shu yerda, u tomonda . Ko‘rsatish olmoshlari gapda quyidagi vazifalarda kela di: a) ega: Mustaqillik . Bu-biz uchun katta sharafdir; b) tuldiruvchi: Shularni odam yaratgan, ularda odam qo‘lining izi bor. (S.Ahm.) ; d) aniqlovchi: Qiz go‘yo o‘sha devordagi surat ichidan chiqib kelayotgandek tuyulardi. (M.Qoriyev) ; e) hol: Hayotga doim tabassum bilan boq, ana shunda hayot Senga do‘stona qo‘l cho‘zadi; f) kesim: Niyatim ham shu edi. (S. Ahm.) Bundan tashqari, ko‘rsatish olmoshlari ergashgan qo‘shma gap tarkibida nisbiy so‘z vazifasida ham qo‘llanadi : U shuni tushundiki, Zamira telefonda eshitgan muhim bir gapni aytmadi. (P.Q.) Shunday ajoyib odamlar bo‘ladiki, ularni mansab ham, shon-shuhrat ham o‘zgartirmaydi.(H.G‘) 4-§. So‘roq olmoshlari. Nutq jarayonida ishtirok etuv chilarga ma’lum bo‘lmagan narsani aniqlab bilish uchun ish latiladigan olmoshlar so‘roq olmoshlari deyiladi. So‘roq olmoshlari shaxsga (kim), narsaga (nima), belgi ga (qaysi, qanday), miqdorga (necha, qancha), vaqtga (qachon), maqsad va sababga (nega, nimaga) va o‘ringa (qani) munosabat bildirishiga ko‘ra o‘zaro farqlanadi. 1. Kim olmoshi shaxslarga nisbatan qo‘llanadi va quyidagicha xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1) shaxsga nisbatan so‘roq, ifodalaydi va otlar kabi egalik, kelishik va ko‘plik qo‘shimchalarini qa bul qiladi: kimim, kiming, kimi, kimning, kimdan kabi. Biroq ko‘plik affiksi ni olganda narsaning birdan ortiq ekangini emas, shaxsninig kimligini yoki unga nis bdtan hurmat ma’nosini ifodalaydi: Darsga kimlar kelmadi ? U kishi kimlar ?; 2) ba’zan takrorlakib kelib, shaxslarning kimligini aniqlash uchun qo‘llanadi : Kim-kim k eldi? Kim olmoshi gapda ko‘pincha ega, kesim, to‘ldiruvchi va qaratqich aniqlovchi bo‘lib keladi: Kim o‘z yurtini sevmaydi? Bemahalda eshik qoqqan kim? Bunaqa gaplarni kim dan eshitding? Kimning ovozi baland? 2 . Nima olmoshi narsa yoki voqealarga nisbatan so‘roqn i bildiradi va quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1) otlar kabi egalik, kelishik va ko‘plik ko‘shimchalarini olib, so‘roq ma’nosini yoki noaniq narsa ma’nosini ifodalaydi . Shunga ko‘ra, bu xildagi so‘zlar ishtirok etgan gaplar ifoda maqsadiga ko‘ra so‘roq yoki darak gap bo‘lishi mumkin: Siz nimani yoqtirasiz? Nimadan gap ochishini bilmay turdi; 2 ) nima olmoshi so‘roq dan tashqari narsa, narsalar ma’nosini ifodalaga-ni uchun ayrim hollarda tushum kelishigida belgi siz ishlatilishi mumkin: Mendan nima istaysiz?; 3 ) jo‘nalish kelishigi shaklidagi so‘zdan ke yin kelib, e’tiborsizlikka undash, befarqlikka chaqiriq ma’nosini bildiradi: Senga nima, istagan narsang muhayyo bo‘lsa?; 4) nima so‘zi III shaxs birlikda egalik affiksini olib, gap da otlarga o‘xshash vazifani bajaradi: Buning nimasi yomon?; 5) egalik qo‘shimchasini qabul qilib xoslik emas, taajjub ma’nosini ifoda-lovchi so‘roq gaplarning kesimi bo‘lib kela di: Iya, bu nimasi? Bu olmosh gapda ega, kesim, tuldiruvchi, ba’zan qaratqich li aniqlovchi bo‘lib keladi: Seni nima qiziqtiradi? Oting nima? Nimani istaysan? Nimaning foydasi kup? 3. Nega (nimaga) olmoshi harakatning sodir bo‘ lishidagi sabab, maqsadni aniqlash uchun ishlatiladi va q uyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1) deyarli hamma vaqt ravish xarakteriga ega bo‘lib, bo‘lishli shakldagi fe’llar oldida keladi va sabab, maqsadni aniqlash uchun beriladigan so‘roqni ifodalaydi: Nega kelding? Nega kechikding? Nimaga kechikding?; 2) bo‘lishsiz fe’l ol dida kelib, deyarli hamma vaqt sababni bildiradi: Nega meni kuzatib qo‘ymaydi?; 3) nega so‘zi -dir af fiksining qo‘shilishi bilan voqea-h odisaning sodir bo‘lish sababi so‘zlovchi uchun noma’lum ekanligini bildiradi: Negadir bu kishining o‘zi ham sov-g‘asi ham Navoiyga yoqmagan edi. (O.); 4) nega olmoshi asosan ravish o‘rnida ishlatilgani uchun ham so‘z o‘zgartuvchi affikslarni olmay di. Shu bois n ega olmoshi gapda asosan sabab yoki maqsad holi bo‘lib keladi. Nega ketib qoldingiz? Ne ga kelmadingiz? 4. Necha (ne + cha) olmoshi ne o‘ zagi bilan bo g‘ li q bo‘lib, narsaning miqdoriga nisbatan so‘roq ifodalaydi va quyidagi xususi-yatlarga ega bo‘ladi: 1) ot oldidan yakka va takror holda kelib, deyarli hamma vaqt birlik shakl da qo‘llanadi: Necha voqealar bo‘lib o‘tmadi. Necha-necha dovonlar oshdik ; 2) bu olmosh sonlarga o‘ xshash tartibni ko‘rsatish uchun -nchi, donalikni ifodalash uchun -ta, taqsimlash ma’nosini bildirish uchun -tadan affiks larini oladi: Nechanchi, nechta, nechtadan; 3) n echa olmoshi otlashib, kelishikning hamma shakllarida kela oladi: nechanchi, nechaga, nechaning, necha-dan, nechaga; 6) ko‘plik affik sini qabul qilganda noaniq taxminiy mrqdor va payt ni ko‘rsatadi: Soat nechalarda yig‘ilshamiz? 7) bir so‘zi bilan birga kelib, noaniq ko‘plik ma’nosini bil diradi: bir necha kishi, bir necha kitob; 8) necha so‘zi narsa miqdoriga nisbatan so‘roqni ifodalaganda, sonlar kabi num erativlar bilan birga qo‘llanadi: Necha kilometr yul bosdim ekan. Necha olmoshi gap da asosan aniqlovchi va kesim bo‘lib keladi: Necha kishi keldi? O‘quv chilarning soni nechta? Otla shib ega va to‘ldiruvchi vazifasida ham kela oladi: O‘quvchil arning nechtasi keldi? Kitobning nechtasini olasan? 5. Qanday, qanaqa olmoshi narsa yoki harakatning belgisiga nisbatan so‘roqni bildirib, qu yidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1) sifat oldida k elib, belgining belgisini bildiradi. Odatda, bunday qo‘llanish undov gaplarda uchraydi: Qanday chiroyli manzara!; 2) ot oldida kelib, narsaning belgisiga nisbatan so‘roqni bildiradi: Q anday fikr laringiz bor?; 3) fe’l kesim oldida kelib harakatning yuza ga kelishidagi holatga nisbatan so‘roq ni bildiradi: S hundoy deyishga qandoy tilingiz bordi ; 4) qanday so‘roq olmoshi ba’zan narsa miqdorini aniqlash uchun ham ishlatiladi: Do‘ppilarning narxi qanday? (O). 6. Qaysi olmoshi narsaning tartibga yoki o‘ringa ko‘ra b elgisini aniqash uchun qo‘llanadi: Qaysi kishi?, qaysi bino? Bu olmoshning o‘zagi qay so‘zi bo‘lib, uning tarkibida egalik affiksi qotib qolgan holda ishlatiladi. Shu bois unga egalik affiksi ketma-ket qo‘shiladi: q ay+si+si, qay+si+lar+i. Qaysi olmoshnning qo‘llanishida quyidagi xususiyatlar mavjud: 1) qaysi olmoshi sifat xarakteriga ega bo‘lgani uchun otlashgandagina egalik va kelishik affikslarini oladi. Lekin bu so‘z shaxs yoki narsalar qatoridan birini belgi lash, ayirib ko‘rsatish uchun beriladigan so‘roq bo‘lgani uchun h am egalikning 1-shaxs birlik shakida kelmaydi: qay sing, qaysisi, qaysimiz, qaysingiz, qaysilari; 2) gapda aniqlovchi, kesim, ot lashganda ega, to‘ldiruvchi bo‘lib keladi: Qaysi kitobni o‘qidingiz ? Yangi ochilgan do‘kon qaysi? Musobaqada qaysingiz g‘olib bo‘ldingiz ? 7.Qancha olmoshi narsa yoki harakatning miqdoriga ko‘ra belgisini aniqlash uchun ishlatiladi. Bu olmosh quyidagi xususiyat larga ega: 1) narsaning miqdorini aniqlash uchun qo‘l langanda, o‘zidan keyingi ot ko‘pincha birlikda keladi: Qancha kitob olding?; 2) yakka holda yoki takror lanib kelib, miqdorning ortiqligini bildiradi: Qancha-qancha kishilar bu yorug‘ kunlarni orzu qilgan edi ; 3) bu olmosh takrorlan ib kelganda, birinchi olmosh chiqish kelishigi qo‘shimchasini olishi mumkin: Mustaqillikdan so‘ng qanchadan-qancha yangi inshoatlar foydalanishga topshirildi. 6) gapda aniqlovchi, hol, kesim, otlashganda esa ega va to‘ldiruvchi bo‘lib keladi: Darsga q ancha talaba kelmadi? Qancha yurdik? Talab larning jami q ancha? 8. Qachon olmoshi harakatning bajarilish vaqtini aniqlash uchun ishlatiladi va gapda, asosan fe’lga bog‘lanadi. Bu olmosh boshqa so‘roq olmoshlaridan farqli ravishda otlashish xususiyatiga ega emas. Biroq, -lar affiksini olib: a) taxminiy vaqtga nisbatan so‘roq ni bildiradi: qachonlar k elasiz?; b) biror harakatning yuza ga kelganiga ko‘p vaqt o‘tganligini bildiradi: Qachonlar k elgan edim   ; d) Qachon so‘zi o‘rin-payt   , chiqish kelishigida yoki yakka holda kelib gapda payt holi, kesim bo‘lib keladi: Safardan qachon qaytasiz? Sinovlar qachondan boshlanadi? Qacho n so‘zi o‘rnida ba’zan qay+kuni, vaqt, mahal kabi birikmalar ham ish latiladi. 9. Qani olmoshi ko‘pincha shaxs yoki narsa, voqea-hodisalar-ning mavjudlik o‘rnini anilash uchun ishlatiladi va nutqda quyidagi xususiyatga ega bo‘ladi: a) narsa- shaxsning joylashish o‘rniga ko‘ra so‘rq ifodalaydi va gapda ko‘pincha kesim bo‘lib keladi: So‘mkan-giz qani?; b ) kirish so‘z bo‘lib keladi: Qani, ichkariga marhamat. 10. Qalay olmoshi voqea-hodisaning va harakatning baja rilish holatini aniqlash uchun xizmat qiladi va q uyidagicha xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1) holatni so‘rash uchun qo‘llanib, gapda ko‘pincha kesim bo‘lib keladi: Uqishlaring qalay?; 2) harakatning baja rilish holatiga nisbatan so‘roq sifatida qo‘llanganda, gapda h ol vazifasini bajarishi mumkin: Singlimiz qalay o‘qiyapti? 3) Qalay so‘zi ko‘pincha qanday olmoshiga sinonim bo‘ladi, biroq u otlarning belgisini aniqlash uchun qo‘llanmaydi; 4) ba’zan kirish so‘z vazifasida keladi: Qalay, fikrimiz sizga ma’qul mi? Ko‘pchilik so‘roq, olmoshlari qo‘shma gap tarkibida nisbiy so‘z vazifasi da keladi. Ergash gap tarkibida kelgan bunday suroq olmoshlari so‘roq, ma’nosidan chetlashgan bo‘la di. : Kim mehknat qilsa, u rohat ko‘radi. Nimani buyursang, shuni k eltiraman. So‘z tarkibida unli tovushning soni qancha bulsa, bo‘g‘inlar soni ham shuncha bo‘ladi. 5-§. O‘zlik olmoshi aniq yakkalikni ajratish, belgilash va ko‘rsatish uchun xizmat qiladi. Olmoshning bu turi o‘ z s o‘ zidan iborat b o‘ ladi. O‘ z olmoshi har uchala shaxs, birlik va ko‘plikdagi kishi lik olmoshlari o‘rnida ishlatilib, ko‘pincha shaxsni, ba’zan narsani ko‘rsatadi. O‘z olmoshining nutqda qo‘llanishiga doir qo‘yidagi holatlarni kuzatish mumkin: 1) o‘z olmoshi bosh kelishik shaklida egalik bilan kelib, uchala shaxs birlik va ko‘plikni ifodalashi mumkin. Bunday holda shu kabi ma’noga ega bo‘lgan kishilik olmoshlariga sinonim bo‘ladi   : O‘zim-men, o‘zing-sen, o‘zi-u, o‘zimiz-biz, o‘zingiz-siz, o‘zlari-ular ( Ayb o‘zingda! — Ayb senda!). Biroq hamma vaqt ham o‘ z olmoshi o‘rnida kishilik olmoshini qo‘llab bo‘lmaydi.Chunki ba’zan o‘ z olmoshi o‘rnida kishilik olmoshi ishlatilsa yo uslubda ancha o‘zgarish sodir bo‘ladi, yoki ularni mutlaqo almashtirib bo‘lmaydi ; 2 ) otlar oldida qo‘llangan o‘z olmoshi ular ang latgan narsani aniqlab ko‘rsa tadi: Bu kunlarda har kim o‘z dard-alami, o‘z g‘am-hasrati bi lan band edi. (A. Q.) ; 3 ) o‘ z ol m oshi II shaxs bir l i k, I II shaxs ko‘plik shaklida kelganda ba’zan undagi shaxs ma’nosi ko‘chadi: O‘ zing nima g‘amdasan-ku, buning kulishini qara (men nima g‘ amdaman-ku...), Qani, o‘zlaridan bo‘lsin (sizdan bo‘lsin) 4) o‘z so‘zi yolg‘iz so‘ziga sinonim ma’noni bil diradi: U uyda faqat o‘zi o‘tiribdi (...u yolg‘iz o‘tiribd i); 5) o‘z olmoshi takrorlanib qo‘llanishi mumkin. Bunday vaqtda uning bir qismi biror kelishik qo‘shimchasini olib keladi. Qismlarning bu xilda qo‘llanishi shu so‘zning ma’nosiga va grammatik holatiga ham quyidagicha ta’sir ko‘rsadi: a) a gar birinchi qism affikssiz, keyingisi affiksli qo‘llansa, birgina o‘z so‘znning ma’nosi kuchaytiri lib, ta’kidlab ko‘rsatiladi va bu juftlik bitta gap bo‘lagi va zifasini bajaradi: ...o‘z-o‘zicha g‘udur-lay boshladi . b) o ldingi qism egalik va kelishik qo‘shimchalarini olgan holda, keyingisi esa belgisiz qo‘llanadi va ikki xil gap bo‘lagi vazifasini bajaradi: O‘ zi ni o‘zi tergaydi. d) t akrorlangan o‘z olmoshi tarkibida -dan affiksi qotib qolgan shaklga kelib, o‘z olmoshi ravishga ko‘chadi : o‘zidan-o‘zi yig‘lab yubordi; 6) o‘z so‘zi ba’zan qo‘shma so‘z tarkibida ham kela di: o‘z+boshimcha, o‘z+bilarmonlik, o‘z+aro kabi; 7) o‘zlik olmoshiga kelishik qo‘shimchalari faqat egalik affiksidan so‘nggina qo‘shiladi: o‘z+i+ni, o‘z+i+ga; O‘z olmoshi barcha gap bo‘lagi vazifasida kela oladi: Bu ishni o‘zim bajardim. O‘z uyim — o‘lan to‘shagim. Onajon, me ni to‘g‘ri yo‘lga boshlagan tarbiyachim o‘zingsan. 6-§.Belgilash olmoshlari narsa va shaxslarning to‘dasini, jamini bildiradi yoki ularni ayirib, ta’kidlab ko‘rsatadi. Shunga ko‘ra ularni ikki kichik guruhga, ya’ni jamlash va belgilash olmoshlariga ajratish mumkin. Birinchi guruhga kiruvchi olmosh lar jamlikni ifodalasa, ikkikchi guruhga kiruvchi ol moshlar narsani qisman jamlash bilan birga ta’kid lab, belgilab, aniqlab ko‘rsatadi. 1.Jamlash olmoshlari ga hamma, bari, jami, barcha, bu tun, yalpi so‘zlari kiradi. Bu olmoshlar narsa hamda shaxslar o‘rnida qo‘lla nib, ot o‘rnida, narsa belgisini ko‘rsatib, sifat o‘rnida keladi va quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1) o t vazifasida qo‘llanganda egalik va ko‘plik, kelishik qo‘shimcha larini oladi: Hammalari qotib-qotib kulishadi ; 2) hamma, barcha, bari so‘zi shaxsga nisbatan ishlatilganda egalik affik sisiz kelishik qo‘shimchasini qabul qiladi. Narsaga nisba tan ishlatilganda esa, kelishik qo‘shimchasi egalik affiksidan so‘ng qo‘shilib keladi: Hammaga(barchaga) birdek ; 3) bu olmoshlar narsa belgisini, jamini ko‘rsatib, sifat xarakterida bo‘ladi: Hamma daraxtlar ko‘ka ribdi. Barcha m ehmonlar biznikida; 4) h amma olmoshi yoq, vaqt so‘zlari bilan birga qo‘llanib, o‘rin va paytga munosabatni ko‘rsatuvchi ravish yasaydi: Hamma vaqt yurtdan o‘zingizni chetga tortasiz-da, usta! (A.Q); 5) bari olmoshi ko‘pincha ot xarakterida qo‘llanib, narsa va shaxslarning yig‘indisini ifodalaydi, gapda otga xos vazifalarda keladi. Bu olmosh aslan «bor» («mavjud») ma’nosi bilan bog‘liq bo‘lib, keyingi i tovushi egalik affik sidir. Bari so‘zining tarkibida III shaxs birlikni ifodalovchi egalik affiksi bo‘lganligi uchun, ko‘pincha qaratqich kelishigi shaklidagi so‘z bilan birga ishlatiladi: Bularning bari bizning qish loqdan ekan. Bu olmoshda e galik affiksi ba’zan takrorlanib ham ishlatiladi: Odamlarning bar+i+si; 6) j am+i olmoshi tarkibidagi i tovushi asli III shaxs birlikdagi egalik affiksidir. Bu so‘z ham ko‘pincha qaratqich kelishigidagi so‘z bilan birga qo‘l- langanda, egalik affiksi takrorlanib keladi : Kelganlarning jami(si) 18 ta; 7) b utun olmoshi but+kul va butun+lay shakllarida qo‘llan-ganda ravish o‘rnida ishlatilib, harakatning miqdoriga ko‘ra belgisini bil-diradi va gapda hol vazifasini bajaradi: U shaharga butunlay ko‘chib ketdi. Barcha tashvishlarni butkul esdan chiqarmoqchi edi. 8) y alpi so‘zi ham butun olmoshi kabi sifat xarakterida qo‘ llanib, narsa yoki shaxslarni jamlab ko‘rsatadi: Yalpi ishchilar majlislar zaliga to‘planishdi. Yalpi so‘zi egalik affiksini olib, ot o‘rnida keladi: Qishloqdagi odamlarning yalpisi paxta terimi bi lan band edi. 2.Belgilash olmoshlari ga har so‘zi va shu so‘zning ayrim so‘roq olmoshlari, shuningdek, bir, narsa kabi so‘zlar bilan qo‘shilishidan hosil bo‘lgan so‘zlar kiradi: har kim, har nima, har qanday, har narsa, har bir. Demak, belgilash olmoshlari tuzilishiga ko‘ra ikki xil: a) tub so‘z h olidagi har so‘zi, asosan, ot oldidan kelib, uning belgisini sanash, ta’kidlash uchun xizmat qiladi: Har toshlarki, odamning vahmi keladi. (S. A.); b) qo‘shma so‘z holida: har + so‘roq olmoshlari, har+ bir , har+ narsa shakl da qo‘llanadi. Har so‘zi so‘roq olmoshlari bilan birgalikda qo‘shma olmosh shaklida ish latilganda qo‘yidagi ma’nolarga ega bo‘ladi: 1) h ar so‘zi k im, nima, narsa so‘zlari bilan bir ga kelib, ot o‘rnida qo‘llanadi va egalik, kelishik affikslarini qabul qiladi: Xulq har kimning qiyofasini ko‘rsatadigan kuzgudir (Gyote); 2) qanday (qanaqa), qaysi so‘zi bilan birga sifat xarakterida qo‘l lanadi va narsa, shaxslarni umumlash-tirgan holda belgi sini ko‘rsatadi: Har qanday xalqning urf-odatini bilay desang, avvalo, uning tilini bilishga urin (Pifagor ); 3) h ar qaysi olmoshi ko‘pincha egalik affiksini olib, ot xarakterida ham qo‘llanadi: . H ar qaysimizning dilimizda andisha bor edi; 4) h ar so‘zi sifatlar bilan birga qo‘llanishi ham mum kin: Oldiga dasturxon yozib, har turli ovqatlardan olib kel ib qo‘ydi; 5) h ar so‘zi q ancha olmoshi bilan birga qo‘llanib miqdorning ortiqli gini ko‘rsatadi: Kasalni h ar qancha yashirsang ham , baribir isitmasi oshkor qiladi; 6) h ar so‘zi q achon olmoshi hamda payt bildiruvchi so‘zlar bilan birga keladi ravish xarakterida bo‘ladi: O‘ rtanur h ar dam Navoiy nola qilmog‘i bila (Navoiy); 7) o ‘ringa munosabat bildiruvchi ayrim otlar ham har so‘zi bi lan birga qo‘llanishi mumkin: Oh, tortib o‘zimni har yerga urdim (Islom Shoir). Bulardan tashqari, har so‘zi har holda, har qalay, harna, h ar nechuk, har ehtimolga qarshi ka bi so‘zlar tarkibida kelib, turli modal ma’nolarni ifoda lash uchun xizmat qiladi . Belgilash olmoshlari gapda ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi va ho l bo‘lib keladi. 7-§.Bo‘lishsizlik olmoshi. Bo‘lishsizlik olmoshlari narsa yoki belgiga nisbatan inkor ma’nosini bildiradi. Bu olmoshlar ishtirok etgan gapning kesimi bo‘ lishsiz shaklda kelib, inkor mazmunli gap hisoblanadi. Bo‘lishsizlik olmoshlari tuzilishiga ko‘ra ikki turli do’ladi: a) tub shak lidagi bo‘lishsizlik olmoshi; b) qo‘shma so‘z shaklidagi bo‘lishsizlik olmoshi. Tub so‘z shaklida qo‘llanadigan bo‘lishsizlik olmoshiga hech so‘zi kiradi. Hech olmoshi yakka holda qo‘llanganda ko‘pincha fe’llar ol dida kelib, ravish vazifasini bajaradi va ish-harakatning, batamom inkorini bildiradi: Onasi juda xursand bo‘lsa ham, hech uxlay olmaydi. (As. M.) Qo‘shma so‘z shaklidagi bo‘lishsizlik olmoshlari esa hech so‘ziga kim, nima, qachon kabi so‘roq olmoshlari yoki bir, narsa so‘zlarining qo‘shilishidan hosil bo‘ladi va quyidagi ma’nolarga ega bo’ladi: 1) h ech kim, hech nima, hech narsa, hech kimsa olmoshlari shaxs va narsaga nisbatan inkorni ifodalaydi va ega lik, kelishik qo‘shimchalarini olib, gapda otlar kabi vazifa bajarib keladi: Uyda hech kimsa ko‘rinmas edi. 2) h ech qaysi, hech qanday, hech bir olmoshlari narsaning belgisiga nisbatan inkor ifodalaydi: Hech qaysi ish o‘z vaqtida bajarilgan ishdan barakali bo‘lmaydi. Bu olmoshlar otlashib qo‘lla-nishi ham mumkin : Bularning hech qaysisi hozirgi sharoitni tushun-maydi. 3) h ech qachon, hech vaqt, hech qayer olmoshi payt va o‘ringa nisbatan inkor ma’nosini bil diradi va gapda ravish xarakteri-da qo‘llanadi : Q alandarov hech qachon bunaqa mehmonni kutgan emas edi. (A.Q.) Bulardan tashq ari, bir narsa (bir nima) so‘zi ham gaplarnig kesimi bo‘lishsizlikni ifodalaganda, in kor olmoshi vazifasini bajaradi: Turg‘unoy to Maston olib b ermaguncha qo‘l uzatib bir narsa olmas edi. (A.Q) 7-§. Gumon olmoshlari. Gumon olmoshlari narsa, bel gi yoki hodisa haqidagi noaniq tasavvurni bildiradi. Bu olmoshlar asosan ot va sifat o‘rnida qo‘llanadi va quyidagicha hosil bo‘ladi: 1. A lla - elementi ba’zi so‘roq olmoshlari bilan birga gumon olmoshlarini shakllantiradi: a) a llanima, allakim olmoshlari ko‘pincha ot o‘rnida ishlatilib, tur li kelishik affikslari, egalik va ko‘plik qo‘shimchalarini oladi: Bobom goho behushday allanima-larni shivirlab qo‘yadi. (O) b) a llaqanday, allaqancha (allaqanaqa, allaqaysi) olmoshlari narsaning sifatiy va miqdoriy belgisi haqidagi noaniqlikni ko‘rsatadi: Shunday kunlarga allqanday mo‘ ’j i za kuchi bi l an darrov yet i sha qol i shni o‘ yl ardi m. (S.Ahm.) T og‘ yo‘li-dan allaqancha yurgandan so‘ng qishloqga yetdik. d) a llaqayer, allanechuk, allaqachon, alla vaqt, alla mahal olmoshlari o‘rin, sabab va paytgaga nisbatan noaniqlikni anglatadi: O‘zi uncha chiroyli bo‘lmasa ham, allaqayeri odamga juda yoqardi. (S. Ahm.) Ayvonda xira osma chiroq, allanechuk kir yog‘du to‘kib turibdi. (A.Q.) 2 . -dir yordamchisini so‘roq olmoshlariga qo‘shish orqali ham gumon olmoshlari hosil qilinadi. Bunda n oaniqlik qo‘shimcha-si -dir ko‘plik, egalik va kelishik qo‘shimcha laridan so‘ng qo‘shilib keladi: a) k im, nima olmoshlariga qo‘shilib, noaniq shaxs yoki narsa ni ko‘rsatadi: Shu payt kimningdir dodlagan tovushi eshitildi; b) q anday so‘ziga qo‘shilib, noaniq belgini ifodalaydi. Ko‘ pincha bu xildagi gumon olmoshi belgini ifodalovchi so‘zlar oldida keladi: Ko‘chamizda qanday-dir notanish ovozlar eshitildi; d) q ayer, qayoq so‘zlariga qo‘shilib, o‘ringa nisbatan noaniqlik ni ko‘rsatadi. Bunda o‘rin-payt, jo‘ nalish, chiqish kelishiklari affiksining birini albatta qabul qila di: . U qo‘li bilan qayoq nidir ko‘rsatdi. d) q achon, ne ga so‘zi –dir yordamchisini olib, payt va sababga nisbatan noaniq likni bildiradi: Shiypon qachondir bir bo‘yalgan ekan. (A. Q.) Ba’zan qachon so‘zi va -dir yordamchisi orasida -lar affiksi ishlatilib, uzoq vaqt ma’nosini ifodalaydi: Qachonlardir yax shi kun kelishiga ishonar edim. (S. Ahm.) 3. Gumon olmoshi ba’zi so‘roq olmoshlariga ham yuklama si yoki uchun ko‘makchisining qo‘shilishidan hosil qilinadi. Bu yordamchi so‘z ham so‘z o‘z gartuvchi affikslar yoki kumakchilardan keyin qo‘shilib kel adi: Sizni kecha kim uchun ham eslayotgan edi-ya. 4. Gumon olmoshlarini hosil qilishda ba’zan bir so‘zi ishtirok etishi mumkin . Bu so‘z nima so‘roq olmoshi bilan birga kelib, noaniq narsani ko‘rsatadi: Ko‘zimga bir narsa ko‘rindi//ko‘zimga allanim ko‘rindi. 5. Birov so‘zi -ov affiksini bir soniga qo‘shilishidan hosil qilingan son turkumiga xos so‘z hisoblansa ham, deyarli hamma vaqt noaniq shaxs-ni bil diradi. Shuning uchun bu so‘z gumon olmoshi sifatida ham qo‘llanadi. Birov so‘zi ko‘pincha «begona», «boshqa», «notanish», «kimdir» degan ma’noni ifodalaydi: Birov eshikni taqqillatdi //kimdir eshikni taqillatdi. 6. Ko‘plik affiksini olgan ba’zi sifati gumon olmoshi va zifasida kela oladi va asosan noaniq belgiga ishora qiladi : ba’zi odamlar, ba’zi o‘quvchilar kabi. Bu so‘z –lar affiksini olish bilan otlashib, noaniq shaxs ma’nosini ifo dalaydi : Ba’zilar raisning ko‘nishiga shubha bilan qarar edi lar.(A.Q.) O‘ rin-payt kelishigi qo‘shimchasini olib, noaniq payt ma’ nosini bildiradi: Ba’zida u shoshib qolardi. 7. Falon so‘zi ham shaxs yoki belgi haqidagi noaniq tasav vurni ifodalaydi. Bu so‘z ot oldida kelib, belgi ma’ nosini: Men falon joyda yashayman; -chi affiksini olib, shaxs ma’nosini: Falonchini uchratdim. Gumon olmoshini hosil qiluvchi vositalar aralash holda ham ishlatila di: alla+ nima+lar+dan+ dir, alla+ qanday+ dir . 8-§. Olmosh l ar t uz i l i s hi ga ko‘ r a: 1) so dd a, 2) qo‘ sh m a , 3) j uf t , 4) t a kr o r i y o l m os hl ar ga bo‘ l i na di . 1.Sodda olmoshlar bir uzakdan tuzilib, tub yoki yasama bulishi mumkin. Tub olmoshlar bir asosiy morfemadan tashkil topadi: men, sen, u, shu, kim, bu, nima kabilar. Yasama olmoshlar :–cha, -day, -dek yasovchilari ni olish bilan boshqa so‘z turkumiga ko‘chadi: buncha, uncha, shuncha, bunday, unday, shunday, mening cha, menday, o‘zicha, uziday, sizcha, sizday, sizsira( moq) kabilar. Gumon olmosh-larini yasovchi alla- va -dir morfema lari affiks emas, yordamchi unsur sifatida olmoshniing bir turidan ikkinchi turini shakllantiradi: allakim, kimdir kabi. 2. Qo‘shma olmoshlar birdan ortiq o‘zaklarnnig birikishi asosida shakllanadi . Bunday olmoshlar tarkiban: a) biri olmosh, ikkinchisi esa boshqa turkumga oid so‘zlardan bo‘ladi: mana bu, mana shu, qay vaqt, ana shu, allaqaysi; b) har ikkisi ham olmoshlardan bo‘ladi: h ar kim, har qanday, allakim, har nima, har qanday kabi. 3. Juft olmoshlar turli xil olmoshlarning teng aloqa asosida bog‘lanishidan tuziladi. Nutqda, asosan, kishilik, ko‘rsatish olmosh-lari juft holda ishlatiladi : siz-biz, u-bu, uni-buni. 4. Takroriy olmoshlar bir xil o‘zakli olmoshlarning t eng aloqa asosida takroridan tuziladi. Takroriy olmoshlar ma’noni kuchaytirish, ta’kidlash uchun qo‘llaniladi. Nutqda ko‘rsatish, so‘roq, o‘zlik, belgi-lash olmoshlari takrorlanib qo‘llanadi. Bunda ular a) hech qanday affikslarsiz bir asosiy morfema shaklida takrorlanadi: shu-shu, o‘z-o‘z, kim-kim, qancha-qancha, necha-n echa; b) ularning biriga yasovchi yoki so‘z o‘zgartuvchi affikslar qo‘ shilgan holda takrorlanadi: o‘zidan-o‘zi, o‘z-uzicha, manmanlik (man-manlik) kabi. Olmoshlar juft va takror qo‘llanish natijasida quyidagi so‘z turkumlariga ko‘chishi mumkin a) ravishga: o‘zidan-o‘zi, o‘sha-o‘sha, unda-bunda; b) fe’l ga sensenlamoq,sizsizlamoq; d) otga u-bu, manmanlik, uni-buni,siz-biz . 9-§. Boshqa turkumlarga oid so‘zlarning olmoshga ko‘chishi (pronominalizatsiya). Nutqda ba’zi ot, sifat va sonlarning asl ma’nosi o‘zgarib olmoshga yaqinlashadi. Bu hodisaga pronomi-nalizatsiya deyiladi (pronom - lotincha olmosh de gan ma’noni bildiradi.) Masalan, odam, kishi, inson, nafas kabi otlar; ba’zi, boshqa, ayrim, tubandagi, quyidagi ka bi sifatlar; bir soni olmoshga yaqinlashadi. Boshqa turkumga mansub so‘zlarning olmoshga yaqinlashishi, asosan quyidagi h olatlarda ko‘rinadi: 1) hech qanday affikslar olmay, asosiy m orfema shaklida kelganda: Odamning ketgisi kelmaydi (mening ket gim kelmaydi). Yutuqlarni ko‘rib, q uvonasan kishi. (Men quvo naman yoki... hamma quvonadi); 2) son turkumiga xos ayrim so‘zlar ko‘pincha I I I shaxs ega lik affikslarining qo‘shilishi bilan olmoshga yaqinlashadi: Biri kitob o‘qmoqda, biri shaxmat o‘ynamoqda, boshqalari turli o‘ yinlar bilan band (kimdir kitob o‘qiydi, kimdir shaxmat o‘yini bilan band). ADABIYOTLAR 1. М.Мирзаев, С.Усмонов, И.Расулов Узбек тили. Т., «Укитувчи» 1978. 2. Ш. Шоабдурахмонов, М.Аскарова, А.Хожиев, И.Расулов, , Х.Дониёров Хозирги њзбек адабий тили. Т ., « Укитувчи » 1980. 3. М.Ирскулов Тилшуносликка кириш. Т., «Укитувчи» 1992. 4. А.Баскаков, А. Содиков, А.Абдуазизов Умумий тилшунослик. Т., «Укитувчи» 1981. 5. Х.Неъматов, О.Бозоров Тил ва нутк. Т., «Укитувчи» 1993. 6. У.Турсунов, Ж.Мухторов, Ш.Рахматуллаев Хозирги њзбек адабий тили.. 1-кисм. Т., «Укитувчи» 1979. 7. N. Turniyozov A.Rahimov O‘zbek tili (ma’ruzalar matni) 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Olmosh turkumi tahlili
Ravish so‘z turkumi
Fe’l so‘z turkumi
Olmosh so`z turkumi
Ot so‘z turkumi Otning grammatik kategoriyalari