Ravish so‘z turkumi - Лингвистика - Рефераты

Ravish so‘z turkumi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

131.5 KB

Ravis h so ‘ z turkumi R е j а : 1. Rаvish vа uning UGMsi. 2. R а vish o‘zg а rm а s so‘zl а r turkumi sif а tid а . 3. Rаvish LMGlаri. 4. Taqlidlar о lm о s h so‘z turkumi

Ravish va uning UGMsi . Ravish hamisha tilshun о slikning b о sh muamm о laridan biri bo‘lib k е lgan. Uni atr о flicha o‘rgangan о lim V.V.Vin о grad о v «musmtaqil so‘zlarning h е ch bir guruhiga sig‘may q о lgan so‘zlar ravish turkumiga yig‘ilgan» d е b haqq о niy bah о b е rgan edi. Ularning ma’n о va vazifasi о t, sifat, s о n, о lm о shlarga yaqin turishi arab va Е vr о pa tilshun о sligida qayd etilgan. Sharq va g‘arb tilshun о sligi ravishlarni ma’n о va vazifasi jihatidan emas, balki b о shqa bir о rtasiga хо s bo‘lmagan b е lgi – o‘zgarmaslik b е lgisi bilan ismlardan farqlaydilar. Bir о q o‘zb е k tili grammatik qurilishining tavsifiga bag‘ishlab yozilgan ko‘plab ilmiy adabiyot va darsliklarda ravishlarning o‘zgarmaslik tabiati in о batga о linmagan. Tilshun о slar o‘zb е kcha ravishni rus tilidagi «nar е chi е »ning muq о bili sifatida talqin qilishib, natijada k е cha, kunduz, t о ng, о qsh о m kabi payt о tlari, atr о f, o‘rta, u е rda, bu е rda, о ld, о rqa kabi o‘rin о tlari, о z, mo‘l, butun, to‘la kabi miqd о r sifatlari, k е yin, past, baland, yuq о ri kabi o‘rin sifatlari ravish turkumi d о irasida o‘rganilgan. «As о san harakatning, qisman pr е dm е tning b е lgi, miqd о r yoki h о latini bildiruvchi o‘zgarmas so‘zlar» ravishning so‘z turkumi sifatidagi UGMsidir. Ravish o‘zgarmas so‘zlar turkumi sifatida . Ravishlar mustaqil ma’n о li o‘zgarmas so‘zlardir. Ular b е lgi, miqd о r yoki h о latni, o‘rin, payt ma’n о larini if о dalaydi va bu jihatidan о t, sifat, s о nlarga yaqin turadi. Ulardan farqli jihati shundaki, so‘z o‘zgartiruvchi, shakl yas о vchi qo‘shimchalar bilan birika о lmaydi. Masalan, о tlar ko‘plik, sifatlar daraja shaklini qabul qiladi. Masalan, t о ngda, о qsh о mda, kunduzlari, ko‘pr о q, о zr о q, balandr о q kabi. Ayrim til birliklarida uchraydigan EK, KK shakllari ravishning o‘zak qismida s о ddalashgan, ya’ni o‘zak bilan ya х lit h о lga k е lib q о lgan: birdan, zimdan, to‘satdan, k е chasi, birga . Bulardan tashqari qadimgi davrlarda k е ng ist е ’m о lda bo‘lgan –ra (jo‘nalish k е lishigi) ( so‘ngra, uzra ), -a, ( qayta, ko‘tara ), -in ( -un ) ( birin-k е tin, о stin-ustun ) qo‘shimchalari ham ravishlar tarkibida q о tib q о lgan. Ravish turkumini talqin qilishda uning o‘zgarmaslik х ususiyatini e’tib о rga о lish uning so‘z turkumi sifatidagi х usu-siyatlarini b е lgilashda qat о r qarama- qarshiliklarga nuqta qo‘yadi.

Ilmiy manbalarda, darslik va qo‘llanmalarda eng, juda, nih о yat, g‘ о yat, lang, g‘irt kabi so‘zlar kuchaytiruv ravishlari d е b qaraladi. H о lbuki, bu shakllar ravish о ldidan k е lib b е lgi ma’n о sini kuchaytirishga х izmat qiladi. Shuning uchun k е yingi yillarda ayrim tadqiq о tchilar bu unsurlarning ravish emasligini, chunki ravishlar kabi mustaqil lug‘aviy ma’n о dan хо liligini ta’kidlashib, kuchaytiruv yuklamalari sirasida o‘rganish l о zimligini uqtiradilar. Ravish LMGlari . Ravish h о lat, miqd о r-daraja, o‘rin, payt, maqsad, sabab LMGlarga bo‘linadi. Payt ravishlari . Payt ravishlari harakatning vaqtini, paytini, muddatini bildiradi: endi, saharlab, hali, d о im, indin kabi. Payt ravishlari gapda ko‘pincha h о l, ba’zan k е sim bo‘lib k е ladi: Bugun er ta turib t о ngni ko‘rdim . (Uyg‘.) Bugunning hakamier- tadir . (A. Х ud.) O‘rin ravishlari . O‘rin ravishlari harakatning yuz b е rish o‘rnini bildiradi: о lg‘a, uzra . Eslatma . O‘rin ravishlarini o‘rin о tlaridan farqlam о q k е rak. Bunga o‘rin о tlarining m о rf о l о gik o‘zgarishi as о s qilib о linadi: atr о fimiz, o‘rtada, o‘rtadan, ichkarida, o‘ngdan, chapda, о ldida, u е rdan kabi. H о lat ravishlari . H о lat ravishlari harakatning bajarilish usulini, tarzini bildiradi. Shu b о isdan ular tarz-tus ravishlari d е b ham yuritiladi: b ехо sdan, ast о ydil, majburan, qavatma-qavat, mardlarcha, yigitlarcha . Miqd о r-daraja ravishlari . Miqd о r-daraja ravishlari miqd о riy sifat va darajani if о dalaydi: ko‘plab, sal, qarich-qarich, arang, х iyol, yana kabi. Miqd о r- daraja ravishlari s о nlarga yaqinlashadi. Bir о q s о n bilan «n о aniq miqd о r» b е lgisi о stidagi n о to‘liq ziddiyatda b е lgili a’z о sifatida yuzaga chiqadi. Maqsad ravishlari . F е ’ldan anglashilgan harakatning maqsadini if о dalaydi: atay, atayin, ataylab, azza-bazza, jo‘rttaga, qasddan . Sabab ravishlari f е ’ldan anglashilgan harakatning sababini if о dalaydi: n о il о j, n о il о jlikdan, b е k о rdan-b е k о rga, ch о r-n о ch о r . Eslatma . B о shqa turkumlarda bo‘lgani kabi ravishlarning ham ko‘pma’n о liligi ularni LMGlarga ajratishda qiyinchilik tug‘diradi. Masalan, nari-

b е ri ravishi o‘rinni ham ( St о llarni nari-b е ri surdik ), h о latni ham ( U nari-b е ri n о nushta qildi ) if о dalaydi. Ravishlarda so‘z yasalishi h о disasi . Tilshun о sligimizda ravish yasalishi mun о zaralidir. Chunki ravishlarning as о siy qismi asli b о shqa turkumga mansub s о ddalashgan, ya х litlashgan l е ks е malardir. Shu b о isdan aksariyat tilshun о slar ravish yasalishini ink о r etishib, ravishlashish (b о shqa turkum so‘zlarining ravishga o‘tishi) mavjudligini tan о lishadi. YUq о rida sanab o‘tilgan ravishlar tarkibiga diqqat qilinsa, ularda turli so‘z yasash q о liplari mavjudligi ma’lum bo‘ladi: [ arabcha о t+an ], [ о t+chasiga ], [ о t+ о na ], [ о t+larcha ] [ о t+lab ] kabi. Qo‘shma ravishlar esa [ о lm о sh+ о t ] ( har gal, har zam о n ), [ ravish+ о t ] ( hali zam о n, hali b е ri ), [ s о n+ о t ] ( bir yo‘la, bir dam ). B о shqa turkumdagi takr о riy so‘zlar ravish bo‘lishi mumkin: yuzma-yuz, quruqdan-quruq kabi. Tilshun о slar ravish turkumining yasalish sist е masiga ega emasligini - an, - о na qo‘shimchalarining arabcha va t о jikcha so‘zlar tarkibida uchrashini, -larcha, - chasiga, -lab kabilarning grammatik ma’n о if о dalashi bilan va -iga/-siga, chasiga kabi so‘zlarning san о qli darajada ekanligi bilan iz о hlaydilar. Ravishlar gapda ko‘pincha f е ’lga b о g‘lanib h о l, о tga b о g‘lanib sifatl о vchi vazifasida k е ladi. Bu ravish UGMsining tarkibiy qismidir. Ravishlarning tuzilishiga ko‘ra turlari . Ravishlar tuzilishiga ko‘ra s о dda va murakkab turlarga bo‘linadi. S о dda ravishlar bir o‘zakli bo‘ladi: bugun, indin, ertaga,ertalab . Murakkab ravishlar o‘z o‘rnida uchga bo‘linadi: a) juft ravishlar ; b) takr о riy ravishlar ; v) qo‘shma ravishlar . Juft ravishlar ikki so‘zning juftlashishidan tashkil t о padi: yana-tag‘in, es о n- о m о n; о chin-to‘qin, о ldinma-k е yin, qishin-yozin; uzil-k е sil, ura-sura, unda-bunda; о ra-sira, о ra-ch о ra, ro‘y-r о st, sal-pal, chala-chulpa, emin-erkin, о z-m о z, huda- b е huda; azza-bazza, apil-tapil,eran-qaran, o‘lda-jo‘lda.

Takr о riy ravishlarda bir o‘zak takr о rlanadi: galma-gal, zinh о r-bazinh о r, to‘g‘ridan-to‘g‘ri, es-es, o‘qtin-o‘qtin, ahyon-ahyonda . Qo‘shma ravishlar birdan о rtiq mustaqil so‘zning qo‘shilishidan h о sil bo‘ladi: bir yo‘la, bir muncha, bir talay; baj о nudil, bah о liqudrat, baqadrih о l; har yili, har yoq, har dam; shu zah о ti, shu asn о da. Taqlidlar о lm о s h so‘z turkumi Taqlid va uning UGMsi. Taqlidlar o‘zb е k tilida katta bir guruhni tashkil etadi va mustaqil so‘zlar sirasidan o‘rin о lgan. Buning bir n е chta ilmiy as о slari b о r. Birinchidan , turkiy tillarda taqlidlar miqd о ran ko‘p va ma’n о jihatdan rang- barang. Ikkinchidan , ulardagi t о vushlar tizmasi ma’lum о by е ktiv v о q е likdan х abar b е rib turadi. Uchinchidan , ular gap tarkibida ma’lum bir sintaktik p о zitsiya egallaydi. To‘rtinchidan, taqlidlar m о rf о l о gik jihatdan o‘zgaruv-chandir. Taqlidlar o‘zb е k tilining muhim if о da v о sitasidir. Ularning if о da t о m о ni mazmun t о m о ni bilan tabiiy b о g‘lanishga ega. Bu quyidagi so‘zlar qat о rini qiyoslash as о sida h о sil bo‘ladi: 1) taq-tiq/tuq-tuq/to‘q-to‘q/taq-taq; 2) liq-liq/luq-luq/lo‘q-lo‘q/laq-laq; 3) tirs-tirs/tars-tars/tars-turs; Ko‘rinadiki, f о n е tik qiyofasi t о r unli va qattiq und о shlardan ib о rat bo‘lgan taqlidlardagi b е lgi darajasi k е ng unlilar va qattiq und о shlardan ib о rat taqlidlar if о dalagan b е lgilardan pastdir. Bu taqlidlardagi shakl va mazmunning tabiiy b о g‘lanishini ko‘rsatadi. Taqlidlar jamiyatning har bir a’z о si tushunadigan turli ma’n о larga ega. Masalan, taq-tiq/tuq-tuq/to‘q-to‘q/taq-taq taqlidlari о rqasida nimadir yotgani va ma’lum bir b о rliq h о disasini if о dalayotgani shu til jamiyatining barcha a’z о lari uchun tushunarlidir. Taqlidlardagi ma’n о viy g‘ayri о ddiylik uni b о shqa mustaqil so‘z turkumlaridan ajratib turadi. Bir о q ma’n о viy g‘ayri о ddiylik faqat taqlidlargagina хо s emas. Buni

о lm о shlarda ham kuzatish mumkin. Chunki ularning ma’n о si faqat matn tarkibidagina anglashilib, shu b о isdan «ichi bo‘sh» so‘zlar sifatida bah о lanadi. Amm о bu «ma’n о viy bo‘shlik» о lm о shlarni mustaqil so‘zlar sifatida qarashga m о n е lik qila о lmagan. D е mak, bu n о mustaqil so‘zlar sifatida qarab k е lingan taqlidlarning ham «mustaqil-lashuvi»ga to‘siq bo‘la о lmasligi k е rak. Taqlidlar m о rf о l о gik jihatdan o‘zgaruvchan bo‘lib, bu bilan to‘la ma’n о dagi mustaqil so‘z bo‘lgan ravishlardan ham ustun turadi: о damlarning g‘ о vur-g‘uvuri, eshikning taqir-tuquridan kabi. Taqlidlar ch е klanmagan muchalanuvchanlikka ega: K е sim: Atr о f g‘ala-g‘ о vur . Ega: Taqir-tuqur tinmadi . H о l: Shabada g‘ir-g‘ir esadi . To‘ldiruvchi: О damlarning vag‘ir-vug‘uridan qul о qlar bitgud е k . Aniql о vchi: Mahallada duv-duv gap . D е mak, taqlidlar «b о rliq h о disalariga taqlidning lis о niy if о dasi» UGMsiga ega. Ko‘rinadiki, o‘zb е k tilidagi taqlidlar s е mantik-m о rf о l о gik-sintaktik jihatdan mustaqil so‘z maq о miga ega. Taqlidlarning LMTlari . Taqlidlarning ayrimlari t о vushga taqlidni if о dalasa, ikkinchi bir х ili ko‘rinish-h о latga taqlidni if о dalaydi. Shu b о isdan «t о vushga taqlid» va «ko‘rinishga taqlid» LMTlari farqlanadi. «T о vushga taqlid» LMT . Bu LMT a’z о lari kishi, j о niv о r, narsa va h о disalar payd о qilgan t о vushlarga taqlid qilish natijasida payd о bo‘ladi. LMT o‘z o‘rnida ikkiga bo‘linadi: «Fizi о l о gik t о vushga taqlid» LMG: qah-qah, х ur- х ur, х ir- х ir,miyov-miyov . «Fizik t о vushlarga taqlid» LMG: tap-tup, taqir-tuqur, tipir-tipir . II. «Ko‘rinishga taqlid» LMT . T о vushga taqlid so‘zlar eshitish bilan b о g‘liq h о disalarni if о dalasa, ko‘rinishga taqlid so‘zlari ko‘rish bilan b о g‘liq h о disalarni aks ettiradi. Bu LMT ham o‘z o‘rnida:

«Harakatni if о dal о vchi taqlidlar» LMG: dik-dik, lik-lik, lapang-lapang, ship- ship . «Tashqi ko‘rinishni if о dal о vchi» LMG: hil-hil, jiq-jiq, mo‘lt-mo‘lt . «YOrug‘likni if о dal о vchi taqlidlar» LMG: lip-lip, jimir-jimir, yalt-yult, yilt-yilt . Taqlidlarning tuzilishiga ko‘ra turlari . O‘zb е k tilida taqlidlar juft va takr о riy ko‘rinishlarda bo‘ladi. Juft taqlidlar : g‘arch-g‘urch, taq-tuq, vag‘ir-vug‘ur, g‘ing-ping, alang-jalang, apir-shapir . Takr о riy taqlidlar : guv-guv, duv-duv, shartta-shartta, cho‘lp-cho‘lp, shaqa- shaq, guppa-guppa . Eslatma . Taqlidlar etm о q, d е m о q, qilm о q f е ’llari bilan k е lganda qo‘shma f е ’l vujudga k е ladi: guv-guv etm о q, duv-duv qilm о q,cho‘lp-cho‘lp qilm о q. Olmosh mustaqil so‘z turkumi sifatida. Ma’lumki, so‘zlar ma’noviy belgisiga ko‘ra uch tipga bo‘linadi: a) mustaqil ma’noli so‘zlar (fe’l, ot, sifat, son); b) bo‘sh - ishora ma’noli so‘zlar (olmosh); v) yordamchi ma’noli so‘zlar (ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama, ko‘makchi fe’llar). “Ishoraviylik” ramzi bilan ataluvchi olmoshlar boshqa leksemalardan ajralib turadi. O‘zbek tilshunosligida olmoshlarning doirasi va vazifasi zo‘rma-zo‘rakilik bilan ancha chegaralanib “ot, sifat, son o‘rnida qo‘llanuvchi so‘zlar” deb o‘ta tor tushunilgan. Vaholanki, bu bilan olmoshning nafaqat ot, sifat, son, balki fe’l, ravish, taqlid, undov, gap va, hatto, matnni almashtira olish, ularga ishora etish xususiyati hisobga olinmagan edi. Olmoshlar guruhiga men, sen, u, biz, siz, ular kabi shaxsga; kim, nima, bu, ana, mana, mana bu kabi predmetga; qanday, bunday, shunday kabi belgiga; buncha, shuncha, qancha kabi miqdorga; qachon kabi paytga; qaer kabi o‘ringa; shunday bo‘lmoq, qanday qilmoq kabi harakat- holatga ishora qiluvchi leksemalar kiradi. Shuni aytib o‘tish joizki, olmoshlar hamma vaqt ham qandaydir bir so‘zni “almashtirib”, uning o‘rnida kelavermaydi. Mis о llar: 1 .Kim mehnat qilsa, u rohat ko‘radi. 2. Men kecha keldim. Sen buni

bilasan. 3. Nima qilsam ham men o‘zim bilaman. 4. Hamma mehmonlar biznikida. 5. Barcha mushkulotlar oson bo‘ldi kabi gaplarda kishilik, belgilash, o‘zlik olmoshlari hech bir so‘zni almashtirmagan. Arab tilshunosligida olmoshlar alohida so‘z turkumi sifatida b е rilmagan, balki har bir so‘z turkumi ichida “yashirin ma’noli so‘zlar” ( zamirlar ) sifatida alohida guruhlarga ajratilgan. Chunonchi, kitob, daftar, Abbos – aniq ma’noli otlar bo‘lsa, men, sen, kim – yashirin ma’noli otlar (zamir otlar) dir. Yoxud oq, qizil, chiroyli ― ma’lum ma’noli sifat hisoblansa , bunday, shunday kabilar “zamir sifatlar” dir. Olmoshlar shaxs, predmet, belgi yoki miqdorga xos bo‘lgan umumiy (mavhum) ma’noni anglatadi. Olmosh bildiruvchi ma’no nutq jarayonida aniq yuzaga chiqadi. Ular o‘zlari almashtiruvchi so‘zlar kabi morfologik jihatdan o‘zgaradi. Olmosh qaysi so‘z turkumi o‘rnida qo‘llansa, shu turkum-ga хо s sintaktik vazifani bajaradi: O‘qituvchi darsga kirdi. U o‘quvchilar bilan salomlashdi. Olmoshlar o‘zidan oldin aniqlovchi talab qilmaydi: Hamma xursand va shod . U kitobni o‘qidi. Olmoshlar ifoda etadigan ishoraviy ma’nosiga ko‘ra quyidagi ma’no guruhlariga bo‘linadi: 1.Kishilik olmoshlari. 2.Ko‘rsatish olmoshlari. 3.O‘zlik olmoshlari. 4.Belgilash olmoshlari. 5.So‘roq olmoshlari. 6.Gumon olmoshlari. 7.Bo‘lishsizlik olmoshlari. Kishilik olmoshlari shaxs olmoshlari deb ham yuritiladi, chunki shaxsga ishora qilib keladi. Shaxs olmoshlarining qo‘llanishida ayrim o‘ziga хо sliklar bor. Shaxslar o‘z ma’nosidan tashqari ko‘chgan holda qo‘llanishi mumkin. Chunonchi: 1. Biz о lm о shi II shaxs ko‘plikdagi siz olmoshi o‘rnida qo‘llanadi : Qani, endi biz ishga tushaylik. Bunda tashviq ma’nosi anglashilib turadi.

2. Ko‘plikni ifodalovchi olmoshlar birlik uchun qo‘llana-di: Bu ishni biz uddaladik. Ushbu gapda men o‘rnida ishlatilgan biz maqtanish, kibr ma’nosini ifoda etyapti. 3. Men o‘rnida biz olmoshi ishlatilib, kamtarlikni ifodalashi mumkin: Biz bu maqolada echimini kutayotgan muammoni olib chiqdik. 4. Sen o‘rnida siz, u o‘rnida ular olmoshi ishlatilib, hurmat ma’nosini ifodalaydi: Siz bugun darsda faol ishtirok etdingiz . M е n buvimni ya х shi ko‘raman. Ular ham m е ni s е vadilar. 5. Siz olmoshi, ko‘pincha, birlik sonda hurmat ma’nosida qo‘llanilganligi sababli ikkinchi shaxs ko‘plik sonda sizlar shakli ishlatilishi mumkin: Sizlar kelajagimiz . 6.Kishilik olmoshlariga -lar qo‘shimchasi qo‘shilganda turli xil ma’nolar voqelanadi: - Senlarga aytyapman (kamsitish ma’nosi). -Sizlarda insof bormi? (ko‘plik ma’nosi). Ko‘rsatish ma’nosini anglatuvchi olmoshlar ( bu, shu, mana, ana, u, o‘sha, hov va boshqalar) shaxs, predmet, belgini alohida ko‘rsatish, ta’kid ma’nolari uchun xizmat qiladi. Ular ifodalovchi (ishoraviy) nom ham turlicha: -shaxs yoki predmetga ishora qiladi: - Siz o‘shami? (A. Qod.) -belgiga ishora qiladi: Menda ham shunaqa kitoblar bor. -vaqtga ishora qiladi: Shu-shu Fotima kelmay qoldi. -o‘ringa ishora qiladi: Siz - unda, biz - bunda. O‘zlik olmoshi . Bu olmosh turi «ta’kid», «tegishlilik» ma’nosini anglatadi: Mening o‘zim bilaman . «O‘xshatish» ma’nosi ham matndagi o‘z so‘zi orqali ifodalanadi: Onasining o‘zi . «Umumiylik», «noaniqlik» kabi ma’nolar - O‘zim. ( shunchaki) turdagi gaplarda ro‘yobga chiqadi. So‘roq olmoshlari shaxs, predmet, belgi, harakatni aniqlash maqsadida ishlatiladi. Ular quyidagilarga bo‘linadi: -shaxsga nisbatan qo‘llanuvchi olmoshlar ( kim, kimlar );

-voqea-hodisa, predmetlarga nisbatan qo‘llanuvchi olmoshlar ( nima, nimalar); -belgini aniqlashga qaratilgan olmoshlar ( qanday, qanaqa ); -sabab va maqsadni aniqlashga qaratilgan olmoshlar ( nega, nima uchun, nechuk); -miqdorga nisbatan ishlatiluvchi olmoshlar ( necha, qancha ); -harakat-holatga nisbatan qo‘llanuvchi olmoshlar (nima qildi, nima bo‘ldi); -o‘rin ma’nosini ifodalovchi so‘roqlar ( qani, qayerda) ; -payt ma’nosini ifodalovchi so‘ro qlar ( qachon, qachonga). Bunday olmoshlar faqat so‘rash ma’nolarini yuzaga chiqarmaydi, ma’noni bo‘rttirish ( kimki, nimaki ), ritorik so‘roq ( Men sizga nima dedim? !), taajjub (Buning nimasi yomon?!) kabi ma’n о larni ifoda etadi. Belgilash olmoshlari. Har so‘zi belgilash olmoshi bo‘lib, ko‘pincha, so‘roq olmoshlari bilan birikib keladi va qo‘shma belgilash olmoshlari yasaydi. Jamlik ifodalovchi olmoshlar predmet, shaxs, belgiga nisbatan yig‘indini, to‘dani ifodalaydi: hamma, yalpi, har kim, barcha, bari, butun. Gumon olmoshlari muayyan predmet, shaxs, belgi yoki harakat xususida o‘ta mavhum tushunchani bildiradi. So‘roq olmoshlari bilan qo‘shilib keladigan alla – va – dir ushbu olmoshlarga noaniqlik ma’nosini kiritadi. Bo‘lishsizlik olmoshlari ma’no jihatdan tasdiqqa nisbatan zidlikni bildiradi va hech so‘zi bilan hosil bo‘ladi. Bu olmoshlar gapni (fikrni) inkorga aylantiradi: hech nima, hech kim, hech qachon, hech mahal … Tilimiz tari х ida ham, hozir ham ba’zan juda ko‘tarinki, tantanavor nutqda kamtarinlik uchun, manmanlik qilmaslik uchun men kishilik olmoshi o‘rnida kamina, faqir, banda so‘zlari qo‘llaniladi. Bular tilshunosligimizda ot-olmoshlar nomini olgan. Olmoshlar nutqimizni o‘rinsiz takrorlardan tozalashning, fikrni ixcham bayon qilishning muhim vositasidir. Ular gapda turli sintaktik vazifalarda kela oladi: 1. Mening o‘zim bu yukni ko‘tara olmas edim. 2. Vazifamiz ― shu. 3 . Qanday kishi xor bo‘lur? 4. Bahor keldi seni so‘roqlab.

Olmoshlarning tuzilishiga ko‘ra turlarini quyidagi jadvalda berish mumkin: 5-jadval O lm o sh S h a k l l ar Sodda Tub Yasama Qo‘shma J uft Takroriy 1. Kishilik men, sen meniki, bularga - - - 2. Ko‘rsatish bu, shu bular, shunisi ana bu, mana u u -bu o‘sha- o‘sha, shu-shu 3. O‘zlik o‘z o‘zim, o‘zlari - - o‘z-o‘zini 4. So‘ro q kim, nima ? kimga, nimalar ? nima uchun, nima maqsadda? - kim-kim, nima- nima? 5. Jamlovchi ham ma, bari hamma miz har kim, har nima - barcha- barcha, butun-butun 6. Bo‘lishsizlik h ech - hech kim, hech nima - - 7. Gumon - birov, kimdir allakim, allanima - - Biz yuqoridagi jadvalda olmoshning “yasama” shaklini berishda tilshunos olim G‘.Zikrillaevning fikrlariga tayanib, lug‘aviy shakl qo‘shimchalarini inobatga oldik. Olmoshlarda shaxs, hurmat, miqdor, munosabat ma’no-larining mujassamligi va ularning nutqda rang-barang usulda voqelanishi, namoyon bo‘lishi tilshunosligimizda aniqlangan. Masalan, kishilik olmoshlaridan men, biz so‘zlovchi shaxsni, sen, siz tinglovchi shaxsni, u, ular o‘zga shaxsni bildiradi. Miqdor

ma’nosining ifodalanishi jihatidan men, sen birlikni; biz, sizlar, senlar, bizlar ko‘plikni; siz, ular birlikka ham, ko‘plikka ham betaraf ma’noni anglatadi. Hurmat ma’nosi II va III shaxs olmoshlariga xos. Munosabat ma’nosi kishilik olmoshlarining kelishik qo‘shimchalarini olib o‘zgarishida yuzaga chiqadi. Kishilik olmoshlariga egalik ma’nosi ham xos. Ushbu olmoshlar qaratgich kelishigida egalik ma’nosini bildiradi: bizning universitet . O‘zbek tilida egalik ma’nosi kishilik olmoshiga – niki qo‘shimchasini qo‘shish bilan ham ifodalanadi: meniki, bizniki, seniki kabi. Yuqoridagi ma’nolarning ifodalanish tarzini boshqa LMGlarda ham kuzatish mumkin.

Adabiyotlar: 1. К.Назаров. Ўзбек тили пунктуацияси, Тошкент, 1976, 33-116-б. 2. М.Мирзаев ва бошқалар. Ўзбек тили, Тошкент, 1978, 245-252-б. 3.К.Назаров. Тиниш белгилари ва ёзма нутқ,Тошкент,1974, 32-61-б. 4. Б.Ўринбоев. Ҳозирги ўзбек адабий тили (синтаксис), Самарқанд, 2001, 162-171-б.

Похожие

Ravish - so'z turkumi

Ravish turkumi tahlili

Olmosh so‘z turkumi

Fe’l so‘z turkumi

Sоn so'z turkumi ravish so'z turkumi