O`rta Osiyoda tilshunoslik - Лингвистика - Рефераты

O`rta Osiyoda tilshunoslik

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

O`rta Osiyoda tilshunoslik Reja: 1. Abu Nasr Forobiyning tilshunoslikka oid qarashlari. 2. Beruniyning lingvistik qarashlari. 3. Abu Ali ibn Sinoning tilshunoslikka doir qarashlari. 4. Mahmud Qoshg`ariyning tilshunoslik rivojida tutgan o`rni. 5. Zamaxshariy va tilshunoslikka oid asarlari. 6. A.Navoiy – tilshunos olim. 7. Mirzo Mehdixon tilshunoslikka oid qarashlari.

Asosiy tayanch tushunchalar: «Fanlar tasnifi» (yoki «Fanlar tasnifi haqidagi so`z») kitobi haqida; Til – so`zlovchi istagini eshituvchiga etkazuvchi tarjimon; nutq tovushlari va nutq organlari h ; «savt» va «harf» tushunchalari; «Devon»dagi turkiy til va dialektlar tasnifi; Koshg`ariy metafora – o`xshashlik asosida ma`no ko`chishi haqida; Zamaxshariyning «Al-Mufassal» asari haqida. O`rta Osiyolik mashur allomalarning jahon madaniyati, ma`rifati, ilm-faniga qo`shgan hissasi ulkandir. Jahon tan olgan buyuk allomalar: Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mahmud Koshg`ariy, Mahmud az- Zamahshariy, Alisher Navoiy va boshqalarning tilshunoslik fani taraqqiyotidagi xizmatlari kattadir. Abu Nasr Forobiy. Qomusiy olim Abu Nasr Forobiy (873-930) yaratgan asarlar ichida «Fanlar tasnifi» (yoki «Fanlar tasnifi haqidagi so`z») kitobi tilshunoslik masalalariga bag`ishlanganligi bilan ajralib turadi. Buyuk alloma tilshunoslikning fonetika, morfologiya, sintaksis, orfografiya, orfoepiya va stilistika kabi bo`limlari haqida dastlabki tushunchalarni bergan. Forobiy fonetika haqida fikr yuritar ekan, nutq tovushlari, tovushlarning undosh va unli turlari, undosh tovushlarning paydo bo`lishi, o`rni, unli tovushlar va ularning xususiyatlari, so`zga qo`shimchalar qo`shganda yuz beradigan tovush o`zgarishlari, so`zning fonetik me`yori haqida fikr yuritadi. U leksika yuzasidan ma`lumot berar ekan, leksik birlik bo`lgan so`z masalasiga, so`z ma`nolarining tasnifi masalasiga to`xtaladi. Ya`ni so`z ma`nosining ikki turini: sodda va murakkab bo`lishini ko`rsatadi. Sodda ma`noli so`zlarga: odam, hayvon, gul, ovqat, osmon kabi atash vazifasini bajaruvchi alohida so`zlarni kiritsa, murakkab ma`noli so`zlarga: narsa va uning belgisini bildiruvchi - Bu odam – bilimli, bu gul - o`simlik kabi ifodalarni kiritadi. Forobiy morfologiya masalasida so`zlarni arab tilshunosligiga asoslangan holda ot, fe`l va harflarga ajratadi. Otlarni ikkiga: atoqli va turdosh otlarga bo`ladi. Aniqrog`i, sodda ma`noli so`zlarni ikkiga ajratadi: 1) atoqli otlar: Zayd, Amr; 2)

turdosh otlar: odam, hayvon, ot va boshqalar. Otlarga son kategoriyasi (birlik, ikkilik, ko`plik), fe`llarga zamon (o`tgan, hozirgi, kelasi zamon) kategoriyasi xosligini ta`kidlaydi. U sintaksis masalasida so`z birikmasi haqida, nutqning qismlarga bo`linishi, so`zlarning qanday birikish qoidalari va hukm bildirishi, so`zlarning qo`shilish turlari haqida fikr yuritadi. Forobiy orfografiya masalasida so`zlarning yozilish qoidalari yuzasidan ham dastlabki ma`lumotlarni beradi. Forobiy she`riyat - she`r haqida fikr yuritar ekan, she`rning yozilish o`lchovlari, ya`ni she`rning yozilishidagi to`liq va noto`liq o`lchovlar, qaysi o`lchov yoqimli va chiroyli ekanligi, umuman, she`r tovush va bo`g`inlardan tashkil topishi haqida fikr bayon qiladi. Forobiy ulug` faylasuf olim sifatida umumiylik va xususiylik dialektikasi nuqtai nazaridan tilga, lisoniy hodisalarga ham murojaat qiladi. U ot, fe`l va yuklama kabi so`z turkumlarining arab tilida ham, yunon tilida ham mavjudligini aytib, buni umumiylik sifatida talqin qiladi. Ayni vaqtda arab tilshunoslari ushbu so`z turkumlarini shu til hodisalari, birliklari asosida tahlil qilsalar, yunon tilshunoslari esa qayd etilgan morfologik kategoriyalarni o`z ona tili materiallari asosida o`rganishlarini ta`kidlaydiki, bu jarayon xususiylik sifatida namoyon bo`ladi. Binobarin,dialektik falsafaning umumiylik va xususiylik kategoriyasi tilning muayyan tushunchalari orqali o`zining isbotini, tasdig`ini topadi. Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al - Beruniy. O`rta asr Evropasida Aliborona nomi bilan mashhur bo`lgan qomusiy alloma xorazmlik Abu Rayhon al - Beruniy (937-1048), ma`lumotlarga qaraganda, 150 dan ortiq asar yaratgan. Ushbu asarlar matematika, fonetika, kimyo, astronomiya, jo`g`rofiya, tibbiyot, adabiyot, musiqa, riyoziyot va tilshunoslik kabi qator sohalarga oid bo`lib, jahon ilm-fanining durdonalari sifatida qadrlanadi. Abu Rayhon Beruniyning lisoniy qarashlari «Saydana» nomli asarida beriladi. Anig`i, ushbu asar dorivor o`simliklar, hayvonlar va ma`danlar tavsifiga

bag`ishlangan bo`lib, unda dorivor moddalarning bir necha tillardagi nomlari keltiriladi. Buyuk alloma ushbu asarda dorivor moddalarning bir necha tillarda qanday nomlanishinigina bayon qilib qolmasdan, balki ushbu moddalarning har bir tildagi mahalliy, ya`ni har bir shevadagi nomlanishini ham alohida ko`rsatib beradi. Demak, muallif predmet va uning nomi munosabati masalasiga alohida ahamiyat beradiki, ayni masala qadimgi tilshunoslik davridan to shu kungacha ham til haqidagi fanning eng dolzarb muammolaridan biri bo`lib kelmoqda. Beruniy she`riyat masalalari bilan ham shug`ullanadi, asarlar yaratadi, o`zi ham she`r ijod qiladi. U «Saydana» asarida qator shoirlarning she`riyatidan namunalar keltiradi. Beruniy asardagi 29 bob va 1116 maqolada dorivor moddalarning nomiga izoh beradi. Har bir bob bir harfga bag`ishlanadi. U asarda 4500 dan ortiq arabcha, yunoncha, suriyacha, forscha, xorazmiycha, so`g`dcha, turkcha va boshqa tillardan o`simlik, hayvon, dorivorlar nomlarini to`playdi va izohlaydi. Demak, «Saydana» asari ayni vaqtda dorivor moddalar nomlarining izohli lug`ati sifatida ham qadrlanadi. Muallif asarda dorivor moddalar nomini arab alifbosi tartibida joylashtiradi. Bir harf bilan boshlanuvchi bir necha so`z bo`lsa, ular shu harf bobida ichki alfavit asosida beriladi. Mazkur lug`at ham izohli, ham tarjima, ham etimologik, ham dialektologik lug`at sifatida alohida ahamiyatga egadir. Abu Ali ibn Sino. Ovrupoda Avicenna nomi bilan mashhur bo`lgan va Sharqda ulug`lab, «Shayhurrais» nomi bilan atalgan vatandoshimiz Abu Ali ibn Sino (980-1037) turli sohalarda, shu jumladan, tilshunoslik bobida ham bir qancha asarlar yaratdi. Qomusiy alloma Ibn Sino: 1) «Kitobi al milh finnahv» («O`tkirlik sintaksisda ekanligi kitobi») 2) «Kitob lisonul arab» («Arab tili kitobi») 3) «Asbobi xudut al xuruf» («Tovushlarning chegaralanish sabablari») kabi tilshunoslikka oid qator asarlar qoldirdi. Shu kungacha «Asbobi hudut al huruf» asarining to`rtta nashri: Qohira (2), Tiflis nashri va Toshkent nashrlari ma`lum.

Asarning Toshkent nashrini tayyorlashda prof. A.Mahmudov va prof. Q.Mahmudovlarning xizmatlari katta bo`ldi. Ushbu asar kirish va olti bobdan tashkil topgan. Manbada tovushning hamda nutq tovushlarining paydo bo`lish sabablari, bo`g`iz va tilning anatomiyasi, ayrim arab tovushlarining paydo bo`lishidagi o`ziga xosliklari, ushbu tovushlarga o`xshash nutq tovushlari hamda tovushlarning nutqiy bo`lmagan harakatlarda eshitilishi kabilar haqida fikr yuritiladi. Ibn Sino tovushning hosil bo`lishida havoning to`lqinsimon harakati sabab ekanligini to`g`ri ko`rsatadi. Aniqrog`i, artikulyaciya o`rnidan havoning siqilib chiqishi natijasida nutq tovushlari yuzaga keladi. U fizikaviy tovushlar bilan nutq tovushlarini bir-biridan farqlaydi. Fizikaviy tovushlarni «savt», nutq tovushlarini esa «harf» so`zlari-terminlari bilan nomlaydi. Fizikaviy tovushning ham, nutq tovushining ham havoning to`lqinsimon harakati sababli hosil bo`lishi ta`kidlanadi. Demak, bu tovushlarning yuzaga kelishida havoning to`lqinsimon harakatlanishi umumiylik hisoblanadi. Ayni vaqtda bu umumiylikning xususiyligi shundaki, savtlardan - fizikaviy tovushlardan farqli holda harflarning – nutq tovushlarining hosil bo`lishida muayyan nutq a`zolari ishtirok qiladi. Demak, nutq tovushlari nutq a`zolari orqali, bevosita ularning ishtirokida yuzaga keladi. Ibn Sino harflarni – nutq tovushlarini unli va undosh tovushlarga ajratadi. Unlilar miqdorini uchta, undoshlar miqdorini esa yigirma sakkizta deb belgilaydi. Undoshlar haqida mukammal ma`lumot beradi. Umuman, Ibn Sinoning fonetika sohasida yaratgan ishlarini, bayon qilgan fikrlarini, ayniqsa, uning tovushlarni unli va undosh tovushlarga ajratilishini jahon tilshunosligi taraqqiyotiga qo`shgan salmoqli hissasi sifatida baholash lozim. Mahmud ibn Husayn ibn Muhammad Koshg`ariy. Mahmud Koshg`ariy O`rta Osiyoning XI asrida yashab ijod etgan buyuk allomasidir. U turkiy tillarning qiyosiy grammatikasi va leksikologiyasiga asos soldi, fonetikasi bo`yicha qimmatli ma`lumotlar qoldirdi.

Mahmud Koshg`ariy turkiy tilshunoslikning enciklo-pediyasi hisoblangan mashhur «Devonu lug`atit turk» («Turkiy so`zlar devoni») asarini yaratdi. Shuningdek, shu kungacha topilmagan «Javohirun nahv fi lug`atit turk» («Turkiy tillar sintaksisining javohirlari») nomli asarini ham yozgan. Arab tilidan K.Brokkel`man tomonidan nemis tiliga tarjima qilinib, 1928 yilda Leypcigda, Bosim Atalay tomonidan turk tiliga tarjima qilinib, 1939 yilda Anqarada nashr qilingan «Devonu lug`atit turk» asari prof. S. Mutallibov tomonidan o`zbek tiliga o`girilib, 1960-1963 yillarda Toshkentda nashrdan chiqdi. Mahmud Koshg`ariyning «Devoni» akad. A.N.Kononov, prof. H.Ne`matov, prof. F. Abdullaev, prof S.Usmonov, prof. A.Kondrashov, prof.A.Nurmonov va boshqalarning taxminicha 1072- 1078; 1078- 1083; 1071- 1073; 1073- 1074; 1076- 1077 yillarda yozilgan. Xulosa bitta, asar X1 asrning ikkinchi yarmida tilshunoslik maydoniga kirib kelgan. Tilni kishilar o`rtasidagi aloqa vositasi sifatida, jamiyat hayotini aks ettiruvchi ko`zgu sifatida tushungan Mahmud Koshg`ariy o`zining mashhur «Devon»ida aynan bir davrga oid bo`lgan turlicha turkiy tillar hodisalarini, faktlarini sinxron - qiyosiy metod asosida solishtiradi, taqqoslaydi. Chunki o`sha davrda aynan mana shu metod arab tilshunosligida juda keng tarqalgan bo`lib, bu arab tilining ko`p shevali til ekanligi xususiyatidan kelib chiqadi. «Devonu lug`atit turk» asarida turkiy tilshunoslik tarixida birinchi marotaba turkiy til va dialektlarning tasnifi ham beriladi. Xullas, Mahmud Koshg`ariy o`zining «Devon»i bilan sinxron - qiyosiy tilshunoslikka asos soldi, ayni tilshunoslikning buyuk vakili sifatida tanildi. Mahmud Koshg`ariy sinxron - qiyosiy metod bilan qurollangan holda turkiy qabilalarni kezib, asosiy diqqat-e`tiborini ularning tillaridagi umumiy va farqli xususiyatlarga qaratadi. Shuningdek, u turkiy qabilalarning joylashish o`rni haqida ham qimmatli, asosli jo`g`rofiy ma`lumotlar beradiki, bu «Devon»dagi faktlarning, fikrlarning, qarashlarning ob`ektivligini ta`minlaydi. Aytilganlar «Devon»ning juda katta mehnat evaziga yaratilganligidan xabar beradi.

Tilshunoslikning barcha sathlari bo`yicha qiyosiy tadqiqot ishlarini olib borgan Mahmud Koshg`ariyning «Devon»i muqaddima va lug`at qismlaridan tashkil topadi. «Devon»ning kirish qismida asarning tuzilishi haqida, shuningdek, Shimoliy Xitoydan tortib, butun Movarounnahr, Xorazm, Farg`ona, Buxorogacha tarqalgan katta hududdagi urug`lar, qabilalar va ularning tillari haqida, bu tillarning fonetik va grammatik xususiyatlari haqida ma`lumotlar beriladi. «Devon»ning asosiy lug`at qismida esa 9 mingga yaqin turkiy so`z arab tiliga tarjima qilinib, izohlanadi, ularning fonetik, leksik va grammatik xususiyatlari haqida muhim fikrlar bayon qilinadi. Mahmud Koshg`ariy turkiy tillar – so`zlar fonetikasi – tovushlar haqida fikr yuritar ekan, tovushlarni harflardan qat`iy farqlaydi, tovushlarning fiziologik va akustik xusu-siyatlari haqida fikr yuritadi. U arab yozuvi sistemasidagi harflarning turkiy tillardagi mavjud tovushlarni ifodalash uchun etarli emasligini aytib, arab yozuviga yangi belgilar kiri-tadi. Aniqrog`i, arab yozuvidagi 18 harfni – shu harflardan et-titasi ustiga maxsus qo`shimcha belgi qo`yish orqali 25 taga et- kazadi. Natijada 25 ta tovush o`zining yozma - harf shakliga, ifodasiga ega bo`ladi. Alloma undosh tovushlar haqida gapirib, undoshlarning sodda va murakkab bo`lishi, jarangli va jarangsizligi, qattiq va yumshoqligi, undoshlarning ketma – ket kelishi: katta, oppoq (geminaciya) – kabi masalalarga to`xtaladi. Shuningdek, u singar-monizm, tovush tushishi, almashinishi, assimilyaciya, metateza, redukciya kabi bevosita tovushlar bilan bog`liq fonetik jara yonlar haqida ham fikr yuritadi. Mahmud Koshg`ariy til va nutqning asosiy birligi bo`lgan so`z masalasiga leksikolog, semisiolog, leksikograf sifatida to`xtalar ekan, bunda u asosiy diqqat- e`tiborni tilshunoslikning eng muhim va eng murakkab masalalaridan biri bo`lgan so`z ma`nosiga, so`zning ko`p ma`noliligiga, so`z ma`nosining ko`chishiga, so`z ma`nosining izohi kabi o`ta jiddiy masalalarga qaratadi. Ya`ni olim «Devon»da so`zning muayyan ma`no anglatishdek eng muhim xususiyatidan kelib chiqib, so`z ma`nosi bilan bevosita bog`liq bo`lgan omonimiya, sinonimiya va antonimiya

hodisalari haqida, so`z ma`nosining ko`chishi bilan bog`liq bo`lgan metafora, metonimiya, sinekdoxa, funkciyadoshlik kabi ma`noning ko`chish usullari haqida, so`z ma`nosining kengayishi va torayishi haqida fikr yuritadi, turkiy tillardan qator misollar keltiradi, fikrini isbotlaydi. Masalan, «Devon»da o`t so`zi omonim sifatida qayd etiladi va quyidagi omonimik ma`nolarda qo`llanilishi aytiladi. Qiyoslang: o`t-dori (u dori tomdirdi); o`t-o`simlik (qo`y o`tni eb tugatdi). Erik-eriydigan, eruvchan (masalan, yog` va boshqa eriydigan narsa); erik-chaqqon, yo`rg`a (masalan, chaqqon, g`ayratli odam, yo`rg`a ot). Mahmud Koshg`ariy antonim so`zlarga ham to`xtalib, chivgin (to`q tutuvchi, semirtiruvchi, kuchli, masalan, ovqat) so`zining ma`no zidi – antonimi sifatida kevgin (to`q tutmaydigan, kuchsiz, masalan, ovqat, osh) so`zini keltiradi. Ya`ni so`zlarning biri «kuchli» (ko`p quvvatli) ma`nosini bersa, ikkinchisi «kuchsiz» (kam quvvatli) ma`nosini anglatadi. Muallif «Devon»da sinonimik munosabatdagi so`zlar sifatida quyidagilarni qayd etadi: ishlar, urag`ut, o`xshag`u (xotin kishi ma`nosida); o`pdi, ichdi (ichmoq ma`nosida); ilishdi, asishdi (osmoq ma`nosida). Mahmud Koshg`ariy metafora-o`xshashlik asosida ma`no ko`chishiga tug`moq fe`lini keltiradi. Ya`ni ushbu so`z faqat insonga nisbatan emas, balki qo`llanish vaqti jihatdan ancha keyin, tashqi o`xshashlik asosida, hayvonga nisbatan ham ishlatilishi haqida ma`lumot beradi. U ma`no ko`chishining metonimiya usuliga to`xtalib, bulut, osmon va og`il so`zlarini keltiradi. Ya`ni bulut, osmon so`zlari yomg`ir ma`nosida qo`llansa, og`il so`zi go`ng, qiy ma`nosida ishlatilishini aytadi. Alloma ma`noning kengayishiga tug`moq so`zini keltirib, bu so`z faqat odamlarga nisbatan emas, balki keyinchalik hayvonga nisbatan ham qo`llanganligini aytadi. Bundan so`zning qo`llanish qamrovi, muayyan predmet bilan bog`lanishi, uni anglatish faolligi kengayganligi ma`lum bo`ladi. So`z ma`nosining torayishi sifatida esa sobon so`zini keltirib, ayni so`zning qo`shga nisbatan ham, omochga nisbatan ham - har ikkala boshqa-boshqa

predmetlarga nisbatan ishlatilgani, so`ng esa faqat omochni anglatish uchun qo`llanishini tushuntiradi. «Devon»dagi morfologiyaga oid tadqiqotlarga kelganda, asarda so`zlar, o`sha davr arab tilshunosligi an’analariga ko`ra, uch turkumga ajratiladi. Ya`ni bular ot, fe`l va yordamchi so`zlar. So`z turkumlaridan, ayniqsa, fe`l bilan bog`liq qator masalalar atroflicha o`rganiladi. Bunda u fe`l yasalishi, fe`l nisbatlari, fe`l mayllari, fe`l zamonlari masalasiga alohida e`tibor beradi, qimmatli ma`lumotlar keltiradi. Xullas, Mahmud Koshg`ariy o`z davrining ulkan tilshunosi sifatida jahon tilshunosligi tarixida yorqin iz qoldirgan buyuk allomadir. Abul Qosim Mahmud ibn Umar az – Zamaxshariy. Musulmon sharqida «Ustod ul-arab va-l ajam» (Arablar va g`ayri arablar ustozi), «Faxru Xvarazm» (Xorazm faxri) kabi sharafli nomlar bilan mashhur bo`lgan O`rta Osiyolik allomalardan yana biri Mahmud az - Zamaxshariydir (1075-1143). Mahmud az - Zamaxshariy Xorazmning Zamaxshar qishlog`ida dunyoga keldi. Uning yoshlik yillari ilmu fan va madaniyat taraqqiy qilgan davrga to`g`ri keldi. Zamaxshariylar oilasi dindor, hurmatga sazovor ziyoli oilalardan edi. Shunga ko`ra u dastlabki bilimini Zamaxsharda-o`z ota-onasidan oladi, xat-savodli bo`ladi. Mahmud o`z bilimini oshirish, ilm-fan bobida mukammal bo`lish maqsadida Xorazmga (Urganchga, so`ngra esa Buxoroga) yo`l oladi. Ushbu shaharlardagi madrasalarda o`zining ma`naviy-ma`rifiy saviyasini oshiradi. Bilimni yanada chuqurlashtirish maqsadida Isfaxon, Bog`dod, Makka, Marv, Nishopur, Shom, Hijoz va Iroq kabi ilm-fan, madaniyat taraqqiy qilgan shaharlarda bo`ladi, etuk allomalardan, olimu fozillardan ilm-fan sirlarini o`rganadi, tinimsiz mehnat qiladi, doimiy izlanishda bo`ladi. Shunga ko`ra Mahmud az - Zamaxshariy o`z zamonasining buyuk allomasiga, ilm-fan homiysiga, dong`i ketgan mashhur kishisiga aylandi. Buyuk alloma avlodlar uchun ulkan boy ilmiy meros qoldirdi. U tilshunoslik, lug`atshunoslik, jo`g`rofiya, adabiyot, aruz, tafsir, hadis, fikh va qiroat ilmiga oid 50 dan ortiq asar yaratdi, ko`plab she`rlar yozdi.

Mashhur tarixchi Ibn al-Qiftiy Mahmud Zamaxshariy haqida shunday deydi: «Xudo rahmat qilg`ur az - Zamaxshariy ilmu adab, nahv va lug`at bobida o`zgalarga misol (namuna) bo`ladigan alloma edi», desa, Misr tarixchisi ibn Tag`riberdi esa Mahmud Zamaxshariy «shayx, buyuk alloma, o`z davrining yagonasi, o`z asrining eng peshvosi va imomi bo`lgan», deydi. Buyuk imom Zamaxshariy tilshunoslik bobida ham qator asarlar yaratdiki, bu asarlar dunyo tilshunosligi fanida alohida qadrlanadi. Arab tili grammatikasiga oid asarlar ichida Zamaxshariyning bir yarim yil davomida Makkada yaratgan «Al - mufassal» (1121) kitobi alohida o`rin tutadi. Ayni asar arab tilining morfologiyasi va sintaksisiga oid tadqiqot bo`lib, u musulmon olamida mashhur bo`lgan va yuksak baholangan. Zamaxshariyning «Al-Mufassal» asarida grammatikaga oid masalalar so`z turkumlari-ot, fe`l va yuklamalar orqali o`rganilgan. Asarning har bir bo`limida morfologiya va sintaksis masalalari ko`rib chiqilgan. Asar fonetika bo`limi bilan yakunlanadi. Ushbu asarning bir qo`lyozmasi Toshkentda, O`zFAning Sharqshunoslik institutida saqlanadi. Mahmud Zamaxshariyning «Muqaddimat ul-adab» («Adabiyot muqaddimasi» 1137) yirik asari ham bo`lib, alloma bu asarda o`z davridagi arab tilining iste`molda bo`lgan qator so`z va iboralarini jamlashga harakat qilgan, ularning etimologiyasi haqida qimmatli ma`lumotlar bergan. Zamaxshariyning «Muqaddimat ul - adab» asari besh bo`limdan iborat bo`lib, unda so`zlar ism (ot), fe`l, bog`lovchi, ot o`zgarishlari (otlarning turlanishi) va fe`l o`zgarishlariga (fe`llarning tuslanishiga) bo`linadi va har bir bo`lim haqida alohida fikr yuritiladi. Zamaxshariyning «Muqaddimat ul-adab» asari fors, chig`atoy (o`zbek), mo`g`ul, turk keyinchalik esa Fransuz, nemis va boshqa tillarga tarjima qilingan. Ushbu asarning qo`lyozmalari O`zFA Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda. Alloma «Alfoiq fi g`arib il-hadis» («Hadisdagi notanish so`zlarni o`zlashtirish») lug`atini ham yaratadi. U asarda so`z masalasiga, aniqrog`i,

ma`nosini tushunish, anglash murakkab, qiyin bo`lgan so`zlarga to`xtaladi. Ayni so`z ma`nolarini sharhlaydi, tushuntiradi, ularning o`zlashishi uchun yo`l ochadi. Zamaxshariyning «Asos ul-balog`a» («Chechanlik asoslari») asari ham bo`lib, ushbu manba, asosan, lug`atshunoslikka oiddir. Kitobda arab tilining mukammaligi haqida, so`z, so`zlarning ma`no xususiyatlari, so`zlarning ko`chma ma`noda qo`llanishi, ko`chma ma`nolarning paydo bo`lish sabablari, shuningdek, nutqning asosiy birligi sifatida faqat so`z emas, balki frazeologik birliklar ham olinib, ulardan nutq faoliyatida foydalanish usullari haqida atroflicha ma`lumotlar beriladi. Alisher Navoiy . O`rta Osiyoning XV asrning ikkinchi yarmidagi buyuk mutafakkiri, allomasi, she`riyat sultoni, o`zbek adabiy tilining homiysi va targ`ibotchisi Alisher Navoiy (1441-1501) hazratlari tilshunoslik tarixida ham yorqin iz qoldirgan ulkan siymolardan biridir. Alisher Navoiyning lisoniy qarashlari, asosan, «Muhokamat ul-lug`atayn» (1499) asarida o`z ifodasini topgan. Ikki til-o`zbek va fors tillarining qiyosiy (solishtirma) tahliliga bag`ishlangan ushbu asarda Alisher Navoiy turli til oilalariga mansub bo`lgan tillarning umumiy va farqli tomonlari, belgi-xususiyatlariga to`xtaladi, ularni tahlil qiladi, muhim ma`lumotlar beradi. Aniqrog`i, tillarni muhokama qilish orqali o`zbek tilining o`ziga xos jihatlariga, adabiy-badiiy ijodda - asarlar yaratishda o`zbek tilining ham ustuvor, ulug`vor til ekanligini, shunga ko`ra fors tili bilan bemalol raqobat qila olishini, hatto ayrim o`rinlarda, tasviriylik imkoniyatlari nuqtai nazaridan esa undan ilgari keta olishini bayon qiladi, asoslaydi. U mazkur asarida tillarning kelib chiqishi, til va tafakkur orasidagi munosabat, so`z ma`nosi, so`zlarning shakl va ma`no munosabatlariga ko`ra turlari, so`z yasalishi, morfologik kategoriyalar, fonetikaga oid-tovush bilan bog`liq qator hodisalar haqida chuqur fikr yuritadi, bunday hodisalarni atroflicha tahlil qiladi. Navoiy asarda fonetik sistema haqida fikr yuritar ekan, ayni sistemaning qurilish a`zolari bo`lgan tovushlar haqida, tovushlarning artikulyacion

xususiyatlari haqida ma`lumotlar beradi, o`zbek tili tovushlarining qo`llanilishidagi o`ziga xosliklarini alohida qayd etadi. Ushbu fonetik o`ziga xosliklar haqida prof. S.Usmonov va prof. A.Nurmonovlar o`z tadqiqotlarida bir qator ma`lumot-larni keltiradilar. Masalan, tovush va harf munosabati haqida fikr yuritilar ekan, ular bir-biriga hamma vaqt ham mos kelmasligi, bir harf bilan bir necha tovushni anglatish mumkinligi aytiladi. Anig`i, Navoiy eski o`zbek adabiy tilining unlilar sistemasiga to`xtalib, o- ö, u-ÿ oppoziciyasi asosida misollar keltiradi qiyoslang: ot (olov), öt (harakat); to`r (tuzoq), to`r (uyning to`ri); o`t (yutmoq), o`t (kallani o`tga tutib, tukini kuydirish). Shuningdek, birgina ey (s) harfi bilan uchta tovush: i, cho`ziq i va e tovushlari ifodalanishi qayd etiladi. Mirzo Mehdixon . Alisher Navoiyning dunyoviy ahamiyatga ega bo`lgan ulkan ilmiy va adabiy merosini o`rganish-lisoniy yo`nalishda u yaratgan asarlarni tahlil qilish-so`zlarga, so`z ma`nolariga e`tibor berish, ularni izohlash, ma`naviy qamrovini, matn-dagi quvvatini ochib berish, o`zga tillarga tarjima qilish kabilar, XV asrdan boshlab, filologik tadqiqotlarning –lek-sikografik ishlarning asosiy maqsadi, vazifasi bo`lib qoldi. Shunga ko`ra, ayniqsa, ushbu davrdan boshlab, ko`plab lug`atlar yaratila boshlandiki, bu lug`atlar ichida eron shohi Nodir shohning kotibi astrobodlik Nizomiddin Muhammad Hodi al Husayni as Safaviyning – Mirzo Mehdixonning (XVIII) «Sangloh» (1760) lug`ati alohida ahamiyatga egadir. Ushbu asarning o`ziga xos tomoni shundaki, ayni lug`atga «Maboni ul - lug`at, ya`ni sarfi va nahvi lug`ati chig`atoy» nomli eski o`zbek tilining grammatikasiga oid tadqiqot ham kiritilgan. Ma`lum bo`ldiki, Mirzo Mehdixonning «Sangloh» asarida ham leksikologiyaga, leksikografiyaga, grammatika-morfologiya va sintaksisga oid masalalar yuzasidan fikr yuritiladi. Asarning lug`at qismi, asosan, she`riyatdagi hamda Lutfiy, Bobur asarlaridagi tushunilishi qiyin bo`lgan so`zlar izohiga, ularning fors tiliga tarjima

qilinishiga qaratilgandir. Asarga qo`shimcha kiritilgan «Maboni ul - lug`at» ikki qismdan: muqaddima va tarsif (grammatika) dan iborat. «Muqaddima»da asarning yozilish sabablari beriladi. Ishning tarsif- grammatikasi esa olti bo`limni o`z ichiga oladi. Ushbu bo`limlarda fe`l - fe`lning turli nisbat shakllarining kelishi, fe`l zamonlari, fe`lning funksional shakllari (sifatdosh, ravishdosh), fe`l mayllari, fe`llarning yasalishi, affikslar olishi, olmoshlar, ularning turlari, qo`shimchalar, ko`makchi fe`llar, so`zlar imlosi va boshqalar haqida fikr yuritiladi. Mirzo Mehdixon o`zbek tilining morfologiyasiga to`xtalar ekan, u beshta kelishik shaklini qayd etadi. Bular: 1. £aratqich kelishigi (-ning). 2. Tushum kelishigi (-ni, -n). 3. Jo`nalish kelishigi (-ka, -ga, -g`a). 4. Chiqish kelishigi (-dan).5. O`rin-payt kelishigi (-da). Mehdixon, shuningdek, egalik qo`shimchalari, sonlar-ularning turlari: tartib (-nchi, - inchi), jamlovchi (-ov, -ovla, -lon) –birov, ikkov, uchovla, uchchovlon, taqsim sonlar (-ar, -in) - yuzar, birin haqida, olmoshlar-kishilik (man, san, biz, siz), ko`rsatish: (bu, ul, shul, o`shal, mun, anlar, alar), qo`makchilar (uchun, ila, ilan, bilan, birla, birlan) hamda fonetik hodisalar (eliziya-bo`yun- bo`yni, og`iz-og`zi) haqida ma`lumot beradi. Mirzo Mehdixon, yuqorida aytilganlarga ko`ra, asarini o`zbek tilining birinchi ilmiy grammatikasi deb ataydi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Rasulov R. Umumiy tilshunoslik. T., 200 2. N.A.Baskakov, A.S.Sodiqov, A.A.Abduazizov. Umumiy tilshunoslik. T., 1979. 3. S.Usmonov. Umumiy tilshunoslik. T., 1972. 4. Yo`ldoshev B. Umumiy tilshunoslik asoslari. S., 2005.. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Arab kitobiy til an`anasini O`rta Osiyoda tarqalishi

Sotsiologik tilshunoslik

Qoraxoniylar davrida tilshunoslik

Хonliklar davrida tilshunoslik

Sotsiologik tilshunoslik Strukturalizm