Sotsiologik tilshunoslik Strukturalizm - Лингвистика - Рефераты

Sotsiologik tilshunoslik Strukturalizm

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77 KB

Sotsiologik tilshunoslik Strukturalizm Reja: 1. Sot siologizm oqimining falsafiy asoslari. 2. Ferdinand de Sossyur sotsiologizm oqimining asoschisi sifatida. 3. Sotsiologizm oqimining hozirgi zamon tilshunosligi taraqqiyotida tutgan o`rni. 4. Praga sturkturalizmi . 5. Amerika strukturalizmi. 6. . Kopengagen strukturalizmi.

Asosiy tayanch tushunchalar: “Umumiy tilshunoslik kursi” asari haqida, til sistem xarakterdagi ijtimoiy hodisadir; til g`oya tashuvchi belgilar sistemasidir; tilning sinxron va diaxron aspektlari; til - ijtimoiy, nutq individual hodisa ekanligi; til birliklari orasidagi paradigmatik va sintagmatik munosabatlar xususida. Tilshunoslikda XX asr boshlarigacha faollik ko`rsatgan qator lisoniy oqimlarga: yosh grammatikachilar ta`limotiga, naturalizm va psixologizm kabi yo`nalishlarga, ularning qarashlari hamda g`oyalariga zid bo`lgan yangi ta`limot, mukammal bir g`oya maydonga keldi. Bu y o` nalishga tilshunoslikdagi sociologik ta`limot - sotsiologik maktab nomi berildi. Ayni ta’limot tilning ijtimoiy hodisa ekanligini ta`kidlab, uning ijtimoiy vazifasini aloqa vositasi sifatida qat`iy belgiladi. Еslatamiz, sotsiologik lingvistika o`z - o`zidan, bevosita paydo bo`lgani yo`q. U qadim davrdan boshlab, tilga - til va ja-miyat masalalariga bo`lgan turlicha qarashlarning, yondashishlar-ning ijobiy natijasi, ob`ektiv mahsuli sifatida qaror topdi . Tilshunoslikdagi sociologik ta`limotning asoschilari F. de Sossyur va Antuan Meyelardir. Mana shu olimlar qayd etilgan yangi y o` nalishga «sociologik lingvistika» nomini berdilar. Ferdinand de Sossyur . Ferdinand de Sossyur (1857-1953) buyuk tilshunos, orginal nazariyotchi, til haqidagi fan taraqqiyotiga juda katta va chuqur ta`sir ko`rsatgan donishmand olim. Shuning uchun ham F. de Sossyurni tilshunoslik olamida mashhur Frans Bopp, Vil`-gel`m fon Gumbol`dt, Avgust Shleyxer, Boduen de Kurtenelar bilan bir qatorga qo`yishadi. F. de Sossyur Shveycariyada (Jenevada) tug`ilgan, millati Fransuz – shveycariyalik Fransuz. U Jeneva, Leypcig va Ber-linda ta`lim oldi. F. de Sossyurning 20 (ba`zi manbalarda 21) yoshida e`lon qilgan mashhur asari hind – Ovrupo tillarini – ulardagi un - lilar sistemasini o`rganishga bag`ishlangan bo`lib, ushbu tillar vokalizmini o`rganishda katta ahamiyatga ega

bo`ldi. Bu asar «Hind - Evropa tillaridagi dastlabki unlilar sistemasining tadqiqi» deb nomlanib, 1879 yilda nashr qilindi. Ushbu asar hind - Ovrupo tillarini o`rganishga, qiyosiy – tarixiy metod taraqqiyotiga jiddiy ta`sir qildi. F.de Sossyur ilmiy - tadqiqot ishlari bo`yicha 1880 yilda Leypcigda doktorlik disertaciyasini himoya qildi. U 1881 yilda Parijga kelib, german tillari, h ind - Ovrupo tillarining qiyosiy grammatikasi b o` yicha ma`ruzalar o` qidi. 1891 yildan boshlab, u Jenevada professor lavozimida ilmiy - amaliy, pedagogik faoliyatini davom ettirdi. 1906 yildan boshlab, F. de Sossyur umumiy tilshunoslik kafedrasiga rahbarlik qildi. 1906 - 1911 yillarda uch marta umumiy tilshunoslik kursi b o` yicha ma`ruzalar o` qidi. F. de Sossyur vafotidan keyin 1916 yilda uning shogird - lari Sharl Balli va Albert Seshelar o`zlari yozgan qo`lyozmalar asosida ustozlarining ma`ruzalarini to`plab, tartibga solib, kitob holida nashr qildilar. Shunday qilib, F. de Sossyurni dunyoga tanitgan, uni buyuk tilshunoslar qatoriga qo`ygan, hozirgi zamon tilshunosligining taraqqiyotiga juda katta ta`sir qilgan «Umumiy tilshunoslik kursi» fundamental asari maydonga keldi. Ayni asar 1931 yilda nemis tilida, 1933 yilda esa rus tilida e`lon qilindi F. de Sossyur lisoniy ta`limotining muhim jihatlari quyidagilar: 1. Tilshunoslik fanining birdan - bir haqiqiy ob`ekti tildir. Demak, tilni psixologiya, mantiq, fiziologiya kabi fanlar nuqtai nazaridan emas, balki bevosita tilshunoslik fani asosida tekshirish lozim. 2. Til sistemadir. Til sistem tuzilishiga ega b o` lgan, sistem xarakterdagi ijtimoiy hodisadir. Demak, til hodisa-lari, til faktlari o` zaro dialektik bog`liq b o` lib, bir – birini talab etadigan, taqozo qiladigan belgilardir. Anig`i til belgilari til sistemasining elementlari, birliklari sifa-tida bir-birini belgilaydi. Ular o` zaro mantiqiy, zaruriy munosabatga, aloqaga kirishib, bir butunlikni – til sistema-sini hosil qiladi. 3. Til g`oya (fikr , ma`no) tashuvchi belgilar sistemasidir. Til belgisi (birligi, elementi) ikki tomonga: a) ifoda tomo-niga (ifodalovchiga) b) mazmun tomoniga

(ifodalanuvchiga) ega-dir. Til belgilari shartli, ixtiyoriydir. Demak, til belgilari (birliklari) moddiy (material) va ruhiy ( psixik,ideal ) tomonlarning, tovush va ma`noning birligidan iborat b o` lib, biri ikkinchisisiz b o` lmaydi, ular o` zaro dialektik bog`liq holda, nisbiy bir butun holda ijtimoiy vazifa bajaradi, jamiyatga xizmat qiladi, fikr almashuvni – kommunikativ jarayonni ta`minlaydi. 4. F. de Sossyur tilshunoslikni ikkiga: ichki lingvistika va tashqi lingvistikaga ajratib, ularni o`zaro bir - biriga qarama - qarshi qo`yadi. U ichki lingvistikaga tilning sistem xarakterga egaligini, tilning tuzilishini (strukturasini) kiritadi. Tashqi lingvistikani esa tilning rivojlanish jarayonidagi, taraqqiyotidagi real shart - sharoitni: jamiyat bilan, jamiyat tarixi , madaniyati, tarixiy voqealar, tilning j o` g`rofiy joylashishi, jamiyatning siyosiy qarashlari, ma`-naviy olami kabilar bilan bog`liq holda oladi. Demak, ichki tilshunoslik tilning sistem tabiatini, uning tuzilishini tekshirsa, tashqi tilshunoslik tilni jamiyat taraqqiyoti bilan bog`liq holda tekshiradi. Negaki jamiyatning mavjudligi tilning mavjudligini, tilning mavjudligi esa jamiyatning mavjudligini ko`rsatadi. Shunga ko`ra til va jamiyat munosabatini tekshirish tilshunoslik fanining – umumiy tilshunoslikning doimiy dolzarb muammosi bo`lib hisoblanadi. 5. F. de Sossyur tilda ikki aspektni: sinxroniya va diaxro-niyani farqladi. Sinxroniya, sinxronik aspekt tilning hozir-gi, real mavjud holati bo`lsa, diaxroniya, diaxronik aspekt tilning tarixiyligi, tarixiy rivojlanish holatidir. Demak, tilning muayyan vazifa bajarishdagi real holati bilan tari-xiy rivojlanishdagi holati, «qiyofasi» - har biri o`z kuchini, quvvatini saqlaydi, ularning aralashib ketishiga yo`l qo`yil-maydi. Boshqacha aytganda, sinxroniya - til mavjudligining, ta- raqqiyotining hozirgi vaqti, tilning aloqa vositasi sifa-tidagi xizmat qilish davri bo`lsa, diaxroniya – tilning, til faktlarining zamon (vaqt) nuqtai nazaridan ketma – ketligi, ya`ni tarixiy bosqichma - bosqichligi, etapliligidir. Prof. Ya. V. Loya fikricha «til sistemasi va strukturasini o`rganishda sinxronik as p ek t ning ahamiyati kattadir. Tilshu-noslik fanining eng dastlabki, bosh vazifasi sistem tabiatga ega bo`lgan til hodisalarini zamonaviy, shu kundagi, holatini

tekshirish, o`rganishdir. Tilning shu kundagi, hozirgi sistemasi bilan tanishish uning tarixini va boshqa tillar bilan qiyosini o`rganishdan avval bo`lishi kerak». Biz ham shu fikrdamiz. 6. F.de Sossyur jamiyatning fikrni ifoda qilish sistemasini til va nutqqa ajratadi. Til so`zlarning jami va nutqni qurish, tuzi sh qoidalaridir. Nutq esa til sistemasining so`zlashuvda yoki matnda (yozuvda) aniq berilishi, qo`llanishidir. F.de Sossyurning fikricha, til nu t qdan quyidagi be sh ta belgisiga ko`ra farqlanadi: 1. Til – ijtimoiy, nutq- individual. 2. Til – sistem, nutq – asistem. 3. Til – potencial (imkoniyat, yashirin), nutq - real (voqelik , namoyon b o` lish). 4. Til - sinxron (zamonaviy, hozirgi), nutq – diaxron (tarixiy, o` tgan). 5. Til – mohiyat, nutq – hodisa. Tilning sistemaliligi aksioma. Nutq-chi? Fikrimizcha, nutq ham sistemadir, sistem xarakterga egadir. Ammo u tilga nisbatan ikkinchi darajali sistema bo`lib, til sistemasiga asoslanadi,undan imkoniyat sifatida foydalanadi. T il sistemasi asosida nutq i y sistema, nutq f aoliyati, fikrni ifodalash sistemasi yuzaga keladi. Shuningdek, nutq (nutqiy faoliyat) fikrni ifodalash jarayoni ekan, ayni jarayonda ishtirok etuvchi birliklar (lisoniy faktlar) o`zaro mantiqiy, zaruriy munosabatga kirishib, bir butunlikni- sistemani, masalan, nutqni, gapni hosil qiladi. Qolaversa, nutqdagi – fikr ifodalash jarayonidagi so`z ham, so`z birikmasi ham, gap ham - matn ham o`ziga hos mikro va makrosistemalardir. 7. F. de Sossyur til (nutq) birliklari orasidagi muno-sabatni, o`zaro bog`lanishni paradigmatik va sintagmatik munosabatlarga ajratadi. Paradigmatik munosabatda til birliklari bir paradigmaga joylashadi. Masalan,ular bir paradigmaga - so`z o`zgarishi, so`z tuslanishi paradigmasiga (qatoriga) birlashib, asosiga- umumiy ma`nosiga ko`ra bir xil, qo`shimchasiga – xususiy ma`nosiga ko`ra farqli bo`ladi. Shunga ko`ra til birliklari o`zaro muayyan sistem munosabatga kirishadi. Qiyoslang: olam, olamni, olamning, olamda, olamga, olamdan...

Paradigmatik munosabat til birliklarining nutqqacha bo`lgan munosabati, imkoniyat sifatidagi til hodisasi. Sintagmatik munosabatda esa til birliklari, masalan, so`zlarning biri ikkinchisi bilan semantik - sintaktik munosabatga kirishib, so`z birikmasini yoki gapni hosil qiladi. Qiyoslang: istiqlol bayrami, ma`naviyat yulduzlari, milliy g`urur, biz terrorizmni qoralaymiz. Bunda til birliklari ketma - ket kelishi, gorizontal chiziqqa joylashishi bilan ajralib turadi. Sintagmatik munosabat til birliklarining nutqdagi-nutq faoliyatidagi - fikr almashish jarayonidagi o`zaro mantiqiy, zaruriy munosabatidir, fikr ifodalash uchun xizmat qilishi - dir. Ushbu munosabat nutq hodisasi sifatida belgilanadi, nutq bilan o`lchanadi va boshqalar. Xullas, XX asr tilshunoslik fanidagi keskin burilishga, ushbu fanning yuksak darajada, keng miqyosda rivojlanishiga muhim sabab tilning sistemaliligi g`oyasi hamda til va nutqni farqlash, til va nutq dialektikasi bo`ldi. Albatta, bu o`rinda F. de Sossyurning ta`limoti, xizmatlari beqiyosdir. Ta`kidlash shart. F. de Sossyurning qarashlari, g`oyalari tilshunoslik fanida nafaqat sociologik lingvistikaning – sociologizmning, balki struktural lingvistikaning – struk-turalizmning ham yuzaga kelishida muhim sabablardan biri bo`ldi. Anig`i F.de Sossyur o`zining mashhur «Umumiy til-shunoslik kursi» asarida (1916) strukturalizmning eng asosiy, bosh g`oyalarini ta`kidlab o`tdi. Bular: 1.Til specfikasi (o`ziga xosligi). Ya`ni tilshunoslikning mutlaq tekshirish ob`ekti tildir. 2. Til sistemasi. Ya`ni til o`ziga xos tuzilishga, «qiyofaga» ega bo`lgan sistemadir. 3. Til formasi. Ya`ni til mohiyat emas, balki formadir. Til u yoki bu mazmunni, fikrni ifodalash vositasidir. 4. Til munosabati. Ya’ni, tilning har bir holatida, ko`rinishida, qo`llanishida barcha jarayonlar til birliklarining o`zaro munosabatiga, mantiqiy bog`lanishga asoslanadi, shu munosabatga quriladi. Xullas, F.de Sossyur ta`limotidagi ushbu muhim g`oyalar, aytilganidek, strukturalizmning keng miqyosda alohida bir yo`nalish, maktab sifatida maydonga kelishiga xizmat qildi.

Asosiy tayanch tushunchalar: Tilni ishoralar ( belgilar ) sistemasi sifatida o ` rganish ; funksional lingvistika ; deskriptiv metod - matnni eng ixcham va tugal ifoda qilishni talab qiladigan tasvirlash metodi ; distrubitsiya – ma ` lum til birligi qo ` llanishi mumkin bo ` lgan va qo ` llanishi mumkin bo ` lmagan doiralar yig ` indisi ; glossematika . Strukturalizm - struktural lingvistika XX asrning 20 yillarining oxirrog`ida (1926) yuzaga kelib, hozirgi zamon tilshunosligining o`ziga xos etakchi oqimlaridan, yo`na-lishlaridan biri bo`lib qoldi. Ushbu tilshunoslik til strukturasini ( qurilishini ) til nazariyasini ng asosi deb bildi. Struktural lingvistika tilni ishora lar (belgilar) sistemasi sifatida o`rganadi va uning shartli belgi lik hususiyati bilangina qiziqadi. U tildagi belgilarning munosabatlari, oppoziciyalari yoki funkciyalariga alohida e`tibor berganidan til birliklaridan biri mavjud bo`lgani uchungina boshqasi mavjuddir deb hisoblaydi. Struktural lingvistika o`zaro munosabatlardan mustaqil ravishda gi materi ya ning yoki reallikning bo`lishini inkor qiladi. Shunga ko`ra lingvistik birliklar munosabatlar orqali belgilanishi lozim ligini qayd etadi. Vaholanki lingvistik birliklar birlamchi bo`lib, ular orasidagi munosabat shu birliklar mavjud bo`lgani uchungina mavjuddir. H ozirgi davrda strukturalizmning asosiy maktablari uchta b o`lib, ular Praga strukturalizmi, Amerika strukturalizmi va Kopengagen strukturalizmi nomi bilan ataladi . Praga sturkturalizmi . Praga strukturalizmi 1926 yilda Chexosl o vakiyaning poytaxti Praga shahrida tashkil topdi. Ayni strukturalizm umumiy tilshunoslikda funksional lingvistika nomi bilan ham yuriti l adi. Ushbu maktabning funksional tilshunoslik deb atalishi asosida til birliklarining har biri muayyan funkciyaga egaligi, ularning tilda (nutqda) muayyan vazifani bajarish g`oyasi yotadi. Funksional lingvistika maktabi vakillari: V. Matezius ,

B. Trinka, I. Vaxek, B. Gavranek, N.S. Trubeckoy, R.O.Yakobson, S.I.Karcevskiy va boshqalar. Praga maktab i t a` l i m otining asosiy g`oyalari quyidagilar: 1. Til shunoslik – o`z ob`ektiga ega bo`lgan mustaqil fan. 2. Til – sistema. 3. Til – funksional sistema. Ya`ni til muayyan maqsadga yo`naltirilgan ifoda vositalari sistemasidir. 4. Fonologiya – nazariy fonologiya. Fonemaning so`z va morfemalarni farqlash qobiliyatiga egaligi. Fonema tilning eng kichik fonologik birligi. Nutq tovushlari fonemaning moddiy simvollari, belgilari, fonemaning nutqdagi reallashishi. Demak, fonema bilan tovush farqlanadi. 5. Sinxroniya va diaxroniya. Praga strukturalistlari tilni tadqiq qilishda , asosan , sinxroniyani – sinxron metodni ilgari suradilar. Shu bilan birga ular tilning mohiyatini ochishda diaxroniyani – diaxron metodni ham hisobga oladilar. Ya`ni ular diaxroniyani inkor qilmaydilar. Demak, tilni – til hodisalarini, birliklarini tahlil qilishda sinxroniya va diaxroniya dialektik bog`liq holda olinadi. 6. Til belgisi bo`lgan so`z – mustaqil birlik. U vazifasiga, nomlanishiga ko`ra nominativ faoliyat mahsuli bo`lib, jamiyatda nominativ funkciya bajaradi. 7. Tilning morfologik sistemasi morfema bilan belgilanadi. 8. Gapning aktual bo`linishi masalasi va boshqalar. Amerika strukturalizmi. Amerika strukturalizmi XX asrning 20-30 yillarida ushbu mamlakat mahalliy aholisining (indeeclarning) tilini o`rganish natijasida maydonga keldi. Ushbu strukturalizm til hodisalarini, birliklarini tahlil qilish metodiga – deskriptiv (ya`ni tasviriy) metodiga ko`ra deskriptiv tilshunoslik deb ham yuritiladi. Ayni maktabning asoschisi amerikalik mashhur etnograf, antropolog va tilshunos olim Frans Boasdir (1858 - 1942). F.Boas Amerika mahalliy aholisi tilining tasviriy grammatikasiga bag`ishlangan asarlarida barcha tillarni tasvirlashning yagona principini inkor qilishga va konkret

tilning o`z mantiqi asosida, tilning «ichidan», indukciya (xususiy hodisalardan umumiy qoidalar yaratish) yo`li bilan tasvirlashga chaqiradi. F. Boas boshlab bergan tadqiqot ishlarini bir – biridan farqli yo`nalishlarda eduard Sepir va Leonard Blumfildlar davom ettirishdi. E. Sepir (1884 - 1939) o`z tadqiqotlarida til va madaniyat, til va tafakkur munosabati, bog`liqligi masalalari bilan keng miqyosda shug`ullanadi. Shunga ko`ra u etnolingvistikaga asos soldi. Е .Sepir va uning izdoshlari ta`limotidagi muhim g`oya shundaki, har bir tilning o`ziga xos modeli – moddiy va ideal modeli (sistemasi) bo`lib, til modeli ijtimoiy - madaniy model (sistema) bilan bog`langandir. Tilning grammatik va leksik xususiyatlari shu madaniyat uchun xos bo`lgan hatti - harakatga mosdir. Masalan: navaxo tilida dunyo doim harakatda deb tushunilgani uchun predmet nomi fe`l bilan birga, harakatga qo`shib anglatiladi. Chikago universiteti german filologiyasining professori Leonard Blumfild (1887 - 1949) esa Frans Boasning g`oyalarini o`ziga xos boshqa yo`nalishda davom ettirdi. Anig`i u deskriptiv tilshunoslikka asos soldi. Deskriptiv lingvistika ayrim til birliklarining bir - biriga nisbatan joylashish tartibini yoki ularning tarqalish (distribuciya) munosabatini tasvirlovchi fandir. Mana shunday usul bilan tilni tahlil qilish deskriptiv metod deyiladi. Deskriptiv metod matnni eng ixcham va tugal ifoda qilishni talab qiladigan tasvirlash metodidir. Deskriptiv metodning asosini distribuciya tushunchasi tashkil qiladi. Distribuciya - bu ma`lum til birligi qo`llanishi mumkin bo`lgan va qo`llanishi mumkin bo`lmagan doiralar (kontekstlar) yig`indisidir. Ya`ni gap qismlarining bir - biriga nisbatan joylashishi asosida til birligining o`rni, tartibi, birikishi kabi xususiyatlaridir. Til birliklarining distribuciyasi fonema uchun ma`lum fonemaning oldidan va ketidan keladigan fonemalardir, morfema uchun esa morfemadan oldin va keyin keladigan morfemalardir. Amerika strukturalistlari tilga belgilar sistemasi sifatida qaraydilar. Anig`i ular tilni nutqda qo`llanuvchi tovushlar, ularning jami (kompleksi) sifatida

tushunadilar. Ayni vaqtda ular tilda faqat tovushni emas, balki ma`noni ham farqlaydilar. Demak, bundan tildagi muhim narsa tovush va ma`no ekanligi g`oyasi kelib chiqadi. Shunga ko`ra strukturalistlar tilning tovush jihatini ifoda, ma`no jihatini esa mazmun deb belgilaydilar. Tovush va ma`no o`zaro bog`liqlikda olinadi. Ma`lumki, tovush (fonema)ning eng muhim jihati uning ma`noni farqlash xususiyatidir. Ma`lum bo`ldiki, Amerika strukturalistlari til belgisida - tovush va ma`no munosabati masalasida F.de Sossyurning har bir til belgisi ikki tomonga: ifodalovchi va ifodalanuvchiga, ifoda va mazmunga egaligi fikriga asoslanib, uni rivojlantiradilar. Hatto ular (L.Blumfild va uning izdoshlari: Ch.Friz, K.Payk, 3.Xarris va boshqalar) ushbu g`oyaga munosabati jihatidan ikki guruhga: mentalistlar va mexanistlarga bo`linadilar. Mentalistlar L.Blumfild boshchiligida til hodisalarini tahlil qilishda ma`noni (mazmunni, ifodalanuvchini) hisobga olmaslik mumkin emas, deydilar. Mexanistlar esa L.Blumfildning shogirdi Z.Xarris bosh-chiligida tilni ma`noga (mazmunga) e`tibor bermagan holda to`liq tasvirlash, tahlil qilish mumkin, deydilar. Xullas, prof. S.Usmonov aytganidek, «Amerika deskriptivistlari, umuman olganda, muvaffaqiyatsizlikka uchragan bo`lsalar ham, bir qator g`oyalarni ilgari surganliklari bilan ma`lum bir ahamiyatga ham sazovordirlar. Masalan, fonema- larning analizi, intonaciya, urg`u, ton, pauza kabi sohalarda, tilning fonologik modelini yaratishda, morfemalarning analizida, morfemalarning tiplarini aniqlashda ular anchagina foydali ishlar qildilar” Shuningdek ularning, masalan, lisoniy tahlilning boshlang`ich vaqtida til formasiga (shakliga, tashqi tomoniga) asoslanish, tasvirlashni, tahlilni dastlab shundan boshlash, muayyan tildagi qismlarga ajratishning barcha formalari va birikish turlarini mukammal va to`liq o`rganish kabi fikrlari ham e`tiborga loyiqdir. Ayni vaqtda ularda tilning ma`no tomonini hisobga olmaslik, inson tilini hayvonlarning signallariga tenglashtirish, tilning obyektiv borliqqa bog`liq ekanligini inkor qilish kabi noto`g`ri qarashlar ham uchraydi.

Kopengagen strukturalizmi. Kopengagen strukturalizmi XX asrda - 30 yillarning boshlarida Daniyada tashkil topdi. Tilshunoslikdagi bu yo`nalish glossematika deb ham ataladi. Kopengagen strukturalizmining asoschisi Lui Yelmslev(1899-1965) bo`lib, o`zi yaratgan maktabga 1936 yilda glossematika nomini berdi. Bu bilan olim tilga, til hodisalariga avvalgi tilshunosliklardan farqli yangicha nuqtai nazardan yondashayotganligini alohida qayd etadi. Kopengagen strukturalizmining - glossematikaning nazariy asoslari L. Yelmslevning«Umumiy grammatika principlari» (1928), «Kelishik kategoriyasi» (1935 , 1937), «Til va nutq» (1942) va , ayniqsa , «Lingvistik nazariya asoslari» (1943) kabi asarlarida bayon qilinadi. Daniyalik V.Bryondal, X. Uldallar ham glossematika mak-tabining vakillari hisoblanadi. Glossematiklarda til sinxron - hozirgi bir davrdagi sof munosabatlarning mavhum sistemasi sifatida beriladi. Bunda har bir konkret tilning o`ziga xosligi , xususiyatlari inkor qilinadi. Ular «tilshunos tilning real elementlari orasidagi o`zaro munosabatni emas, balki tildagi zamon va makon chegarasi bo`lmagan munosabatlar strukturasinigina tekshirishi lozim, degan universal ta`limotni yaratmoqchi bo`ladilar. Shunday qilib, «munosabatlar lingvistikasi» birinchi o`ringa qo`yilib, real tillar, ularning tovush materiyasi va ma`no masalasi ikkilamchi hodisalar deb qaraladi”. L.Elmslev F.de Sossyurning til va nutq antinomiyasiga munosabat bildirar ekan, u nutqni individual jarayon (akt) sifatida tushunib, unga sxema – til sxemasi, norma – til normasi (me`yori) va uzus – til uzusini zid qo`yadi. Sxema – til sxemasi o`zining ijtimoiy amalga oshishiga va moddiy voqelashishiga bog`liq bo`lmagan alohida sof formadir. Norma – til normasi (me`yori) muayyan ijtimoiy reallashishiga ko`ra aniqlanuvchi, ammo batafsil bayon qilinishiga bog`liq bo`lmagan moddiy formadir.

Uzus – til uzusi muayyan ijtimoiy jamoada qabul qilingan va kuzatilayotgan voqelikdagi faktlar bilan aniqlanuvchi malakalarning jamidir. L.Elmslev konkret, individual nutq aktining til uzusi bilan yaqindan zich aloqada ekanligini, uning til uzusi bilan tilning moddiy jihatini tashkil qilishini alohida qayd etadi. Glossematiklarning g`oyaviy rahbari L.YelmslevF.de Sossyur ta`limotidagi ifodalanuvchi va ifodalovchi antinomiyani - ushbu terminlarni mazmun plani va ifoda plani terminlari bilan almashtiradi. Ifoda plani termini ostida tilning tashqi, tovush tomoni tushuniladi. Mazmun plani termini ostida esa tilda o`z ifodasini topuvchi, ifodalanuvchi fikrlar, g`oyalar tushuniladi. Strukturalizm maktablari haqidagi fikrlarni umumlash-tirar ekanmiz, funksional tilshunoslik nomi bilan yuriti-luvchi Praga strukturalizmi, deskriptiv tilshunoslik nomi bilan yuritiluvchi Amerika strukturalizmi va glossematika nomi bilan yuritiluvchi Kopengagen strukturalizmi bir – biridan tashkil topgan joy nomiga, tilni struktural hodisa sifatida olib, uni tuzilishiga ko`ra tahlil qilishda qo`llaniladigan metodlariga ko`ra, lisoniy hodisalarga qaysi poziciya nuqtai nazaridan yondashishiga ko`ra o`zaro farqlanadi. Ayni vaqtda struktural tilshunoslik maktablari asosiy, eng muhim nuqtalarda umumiy g`oyalarga ko`ra o`zaro birlashadilar. Bular: 1. Tilshunoslik faning tekshirish ob`ekti tildir. 2. Til muayyan munosabatda bo`lgan , o`zaro bo g`liq, bir – birini talab qiladigan belgilar, elementlar sistemasidir. 3. Til sinxron tad qiqot ob`ektidir. 4. Til alo hida yaruslardan tashkil topgan strukturadir. 5. Til va nut q farqlidir. 6. Fonema - til birligi, tovush nut q birligidir va boshqalar.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Ya.V.Loya. Istoriya lingvisticheskix ucheniy. M., 1968. 2. N.A.Kondrashov. Istoriya lingvisticheskix ucheniy.M., 1973. 3. V.I.Koduxov. ObShee yaziukoznanie. M., 1974. 4. S.Usmonov. Umumiy tilshunoslik. T., 1972. 5. T.A.Amirova, B.A.Ol`xovikov, Yu.V.Rojdestvenskiy. Ocherki po istorii lingvistiki. M., 1975. 6. N.A.Baskakov, A.S.Sodiqov, A.A.Abduazizov. Umumiy tilshunoslik T., 1979. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Sotsiologik tilshunoslik

Strukturalizm

Qoraxoniylar davrida tilshunoslik

Хonliklar davrida tilshunoslik

Sotsiolingvistika ( Ijtimoiy tilshunoslik )