Хonliklar davrida tilshunoslik - Лингвистика - Рефераты

Хonliklar davrida tilshunoslik

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

15.9462890625 KB

Хonliklar davrida tilshunoslik Reja: 1. Хonliklar davri tilshunosligi. 2. Abulg`oziy Bahodirxonning “Shajarai turk”, “Shajarai tarokima” asari. 3. Asarda onomastik nomlarni berilishi.

Хonliklar davrida tilshunoslikka oid maxsus asarlar yozilmagan bo’lsa ham, tarix, falsafa, adabiyotga doir asarlarda tilshunoslikning ayrim masalalariga tegishli fikrlar uchraydi. Shunday asarlardan biri Abulg`oziy Bahodirxonning «Shajarai turk» va «Shajarai tarokima» asarlaridir. Abulg`oziy Bahodirxondan ikki tarixiy asar qoldi. «Shajarayi tarokima (1658-1661 y. orasida yozilgan deb taxmin qilinadi) atalib, turkiy qabilalarning, xususan turkman xalqining kelib chiqishi haqida qimmatli ma’lumot beradi. Asarda barcha turklarning afsonaviy podshosi O’g`uzxon va uning avlodi tarixi, shuningdek, turkman urug`lari (solur, boyandur, taka, yovmut, tevachi, xizr eli, sariq, Ali Eli, yozir, ersori va boshqalar)ning kelib chiqishi qisqa tarzda bayon etilgan. “Shajarayi tarokima” Abulg`oziyning o’z so’zlariga qaraganda, turkman mullalari, shayxlari va beklarining iltimosi bilan yozilgan. Ushbu asarning tanqidiy matni, ruscha tarjimasi katta ilmiy tadqiqot bilan qo’shib, 1958 yili akademik A.N.Kononov(1906-1986) tarafidan Leningradda chop etilgan. Abulg`ozixonning ikkinchi asari «Shajarayi turk” nomi bilan mashhur. Asarning asosiy qismi 1963- 1964 yillarda yozilgan. Unda Хorazmning X V I-X V II asrning birinchi yarmidagi ijtimoiy-siyosiy tarixi bayon etiladi. Asar qisqa muqaddima va to’qqiz bobdan iborat. Abulg`oziy asarning 7, 8 va 9-bobining bir qismini (1644 y. gacha kechgan voqealar tarixini yozib ulgurgan. 1-6 boblar va 9-bobning davomi (1644-1664 yil voqelari) Anushaxonning topshirig`i bilan Mahmud ibn mulla Muhammad Urganjiy degan ulamo tarafidan yozilgan. Abulg`oziy Bahodirxonning tilga bo’lgan munosabati yuqoridagi ikki asarda o’z ifodasini topadi. Abulg`oziy Bahodirxon har ikki asarda onomastik (antroponimik, toponimik, etnografik) ma’lumotlar berayotgan paytda, albatta, uning etimologiyasi haqida so’z yuritadi. Masalan, “Shajarai turk” asarining birinchi bobida Kirayt elining zikrida kirayt so’zining etimologiyasi haqida shunday yozadi: «Kiraytning ma’nosi qoraburan temak bo’lur. Bir kishining yetti o’g`li bor erdi. Yettisi ham qora. Onlarg`a xalq kiroytlar derlar. Shundan tuqg`anlarig`a kiraytlar tedilar».

Abulg`oziy Bahodirxon u yoki bu so’zning kelib chiqishi haqida fikr yuritar ekan, uni boshqa tillarga ham qiyoslaydi. Masalan, Muran gidronimi haqida shunday yozadi: «Oqib boraturg`an ulug` suvni turkiy tilinda soy der. Тojik kechkindur va uluqin rudxona der va arab vodiy der. Mo’g`ul muran der» . Muallif u yoki bu so’zlarning ma’nosini yoritishda mug`ul, xitoy tillari materiallariga izchillik bilan qiyoslaydi. Bu esa, uning solishtirayotgan tillarni ham chuqur o’rgangan poliglot olim ekanligidan dalolatdir. Muallif ma’lum laqab bilan izohlanuvchi atoqli otlar haqidla fikr yuritar ekan, bunday laqablarning etimologiyasi to’g`risida ham qiziqarli ma’lumot beradi. Masalan, «Shajarai turk” asarining “Qo’niqqimar elining zikrida shunday yozadi: “Qo’niqning ma’nosi ulug` temak bo’lur. Bu vaqtda ham ulug` qarg`ani qo’niq qarg`a derlar. Qimarning ma’nosi burun temak bo’lur. Ul kishining burni bisyor ulug` erdi. Aning uchun Qo’niqqamar laqab qoldi”. “Hukm etdi kim, bu kundin so’ng hech kishi muni Ilkxon temasun, Ilk turkman tesunlar teb. Andin so’ng o’zina Gurxon deb laqab qo’ydi. Gurning ma’nosi xitoy tilinda ulug` podshoh temak bo’lur”. Abulg`oziy Bahodirxon nutqning sofligi uchun kurashdi, xalq bilan sodda tilda muloqot qilish lozimligini uqtirdi. Bu haqda «Shajarai tarokima” asarida quyidagilarni yozadi: “...Bas, turklarga turkona aytmak kerak, to ularning barchasi fahm qilg`aylar, bizning aytgan so’zimizni bilmasalar andin ne hosil?...” Abulg`oziy Bahodirxon har ikki asarini omma tushunadigan qilib sodda tilda yozishga alohida e’tibor berdi. Muallif bu haqda “Shajarai tarokima” asarida shunday yozadi: “Hamma ulug`lar ham, oddiy kishilar tushunsin deb men bu tarixni turkiy til bilan aytdim. Тurkiyni ham andoq aytubmankim, 5 yashar o’g`lon tushunur. Тushunish ason bolsun deb, men chыg`atay turkisindin forsicha va arabchadan bir dana ham so’z qoshmadыm”. Mullif har ikki asarning boshida insonning paydo bo’lishi, insonning yaratilishi ( va ayni paytda, tilning kelib chiqishi haqida ham) fikr yuritadi. Abulg`oziy Bahodirxon “Shajarai turk” asarida Yofas avlodi bo’lgan Тurk va uning shajarasi haqida batafsil ma’lumot beradi. “Shajarai tarokima”

asarida esa, turk shajarasi tarkibiga kiruvchi O’g`uzxon shajarasi haqida so’z yuritadi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abu Ali ibn Sino. Fonetika haqida risola. –Т., “O’zbekiston”, 1979. Nashrga tayyorlovchilar: A.Mahmudov, Q.Mahmudov. 2. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. –Т., Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993. 3. Abu Rayxon Berun i y. Izbrannie proizvedeniya. Тom 1, -Т., 1974. 4. Abul Qosim az-Zamahshariy. Nozik iboralar. –Т., “Fan”, 1992. 5. Abulg`oziy Bahodirxon. Shajarayi tarokima. –Т., “Fan”,1992. 6. Abulg`oziy Bahodirxon. Shajaryi turk. – Т., Cho’lpon, 1992. 7. Aliyev A., Sodiqov Q. O’zbek tili tarixi. Тoshkent, O’zbekiston, 1994. 8. Baskakov N.A. Тyurkskix yazыki. M., 1960.

Похожие

Qoraxoniylar davrida tilshunoslik

Sho’rolar davrida turkiy tilshunoslik

Sotsiologik tilshunoslik

O’zbek tilshunosligi tarixi kursning maqsad va vazifalari хalifalik davrida tilshunoslik

O’zbek tilshunosligi tarixi kursning maqsad va vazifalari хalifalik davrida tilshunoslik