O’rol-Oltoy tillarining genetik qarindoshligi haqida - Лингвистика - Рефераты

O’rol-Oltoy tillarining genetik qarindoshligi haqida

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44.5 KB

O’rol-Oltoy tillarining genetik qarindoshligi haqida Reja: 1. Turkiy tillarning kelib chiqishi haqida. 2. O’rol-Oltoy tillarining qurilishi haqida. 3. Turkiy tillarning tasnifi masalasi. 4. Turkiy tillarning grammatik qurilishi.

Mavzu bo’yicha tayanch tushunchalar: Turkiy til, Oltoy tili, O’rolg’ − Oltoy tillari, tasnif, grammatik qurilishi, O’rol−Oltoy tillari oilasi, tungus−manchjur. mo’g’ul tillari, klassifikatsiya va b. 1.Turkiy tillarning kelib chiqishi haqida O’rta Osiyo va Qozog’iston hududida topilgan yozma yodgorliklar turkiy xalqlarning qadimdan o’z madaniyati va o’z adabiy tiliga ega ekanligidan dalolat beradi. Turkiy xalqlarning moddiy va madaniy hayoti va yozuv tarixi haqidagi tarixiy, arxeologik, etnografik ma‘lumotlar turkiy tilda so’zlashuvchi urug’ hamda qabilalar eramizdan oldin mavjudligini, jamiyat bo’lib tashkil bo’lganligini, birgalikda turmush kechirganligini ko’rsatadi. Bu davr ilmiy adabiyotlarida, turkiy tillar tarixida «Oltoy tili» davri deb yuritiladi. Bu haqda akademik B.Ya.Vladimirov yozadi: «Mo’g’ul, turk va to’ngus tillari o’zining umumiy o’tmishdoshiga egaki, uni shartli ravishda oltoy tili deb atash mumkin. Hozir oltoy tili ma‘lum emas, lekin oltoy tillari: mo’g’ul, turk, to’ngus tillari bilan ular o’sha davr tilining taraqqiyoti natijasida paydo bo’lgan» (Vladimirov. «Srav-ya gram-ka mongolskogo yazka i xalxaskogo narichiya» L,1929). Oltoy tili davrining oxirida turk va mo’g’ul qabilalari tabaqalanadi. Oltoy tili davrida mo’g’ul qabilalari R-L tovushlariga ega bo’lgan tilga asoslansa (chuvash tilida: shurbotqoq, xur-o’rdak) turkiy qabilalar esa Z-SH//S tovushlariga ega bo’lgan tilga asoslanadi: sazbotqoq, qaz-o’rdak. Ural tillari oilasi fin-ugor va samodiy tillarini o’z ichiga oladi. Bu tillarda gaplashuvchi xalqlarning dastlabki vatani Ural tog’lari atrofi deb faraz qilinadi. Shu tufayli bu tillar Ural tillari nomi bilan yuritiladi. Hozir Sibirda yashovchi xanti, mansi, nenets, ngasanlar, Volga bo’yida yashovchi mordva, marilar, Komi ASSRda yashovchi komi, udmurtlar, Boltiq bo’yida yashovchi eston, karel, finlar, Markaziy Evropada yashovchi vengrlar, Ural tillari oilasiga mansub tillarda so’zlashadilar.

Oltoy tillari ham uchta katta til gruppasini o’z ichiga oladi: turkiy, mo’g’ul, to’ngus-manjur tillari. Bu tillarda hozir, asosan, Osiyo qit‘asining Sibir, Mo’g’uliston, Sharqiy-SHimoliy, Xitoy, O’rta Osiyo, Volga bo’yi, Yaqin Sharq, Kavkaz territoriyalarida yashovchi xalqlar gaplashadilar. Ural va Oltoy tillari strukturasida anchagina o’xshashliklar bor. Bular quyidagilar: Bu tillar agglyutinativ tipdagi tillar bo’lib, ularda affiks va asos aniq chegaralanadi. O’zak so’z-formaga teng keladi. Har bir grammatik ma‘noni boshqa-boshqa forma yasovchi affiks ifodalaydi. Bu tillarning deyarli barchasida singarmonizm u yoki bu darajada mavjud. Bu fonetik hodisa hind-evropa, hamit-semit kabi til oilalarida uchramaydi. Qarashlilik maxsus grammatik kategoriya bilan ifoda etiladi. Grammatik rod kategoriyasi mavjud emas. Bir tipli turlanish xususiyatiga ega (ya‘ni ot, sifat, olmosh kabi so’z turkumlari turlanishda o’zaro farqlanishi bilan birgalikda bir turkumning ot turkumining) o’zida uch xil turlanish formalar sistemasi mavjud. Hind-Evropa tillaridagi predlog funktsiyasini bu tillarda ko’makchilar bajaradi. Aniqlovchi bilan aniqlanmish o’zaro sonda moslashmaydi. XIX asr boshlarida R.Rask, V.SHott, M.A.Katrenlar tomonidan ural-oltoy tillarining qarindoshligi haqidagi fikr oldinga suriladi va bu fikr O.Betling, V.Tomsen, I.Gombots, G.Vinkler kabi olimlar tomonidan qo’llab-quvvatlandi. Ayni vaqtda ural-oltoy tillarining qarindoshligiga shubha bilan qarash, keyinroq esa ural-oltoy tillarigina emas, balki oltoy tillari oilasiga kiritilgan ba‘zi tillarning ham genetik qarindoshligiga shubha bilan qarash yoki uni rad etish hollari uchray boshlaydi. Ba‘zi olimlar, masalan, Vengr olimi Yu.Nemet, ural-oltoy tillarining hammasi emas, balki ugor va turkiy tillargina qarindoshlikka ega deb hisoblaydilar. R.Ramstend, Viklund, Andersen, Munkachi, Kollender kabi tilshunoslar esa ugor-fin tillari oltoy tillari bilan emas, balki hind-evropa tili oilasi bilan qarindosh deydilar. V.I.Litkin va K.E.Maytinskaya kabi tilshunoslar ham

hind-evropa tili oilasi bilan ugor-fin tillaridagi olmosh o’zaklarining mos kelishiga tayanib, ulani qarindosh deb hisoblaydilar. Taniqli tilshunos E.D.Polivanov oltoy tillari bilan koreys tili genetik qarindosh bo’lishi mumkin degan fikrni bildirgan holda, oltoy tillarining ural tillari bilan qarindoshligi masalasiga shubha bilan qaraydi. Rus tilshunoslari N.A.Baskakov, G.D.Sanjeev, E.I.Ubryatov va boshqalar, oltoy tillari o’zaro genetik qarindosh, deyish bilan birga oltoy va ural tillari genetik qarindosh emas, balki tipologik o’xshash tillardir deb hisoblaydilar. Ayrim tilshunoslar, masalan, Dj.Klounson, V.Kolvich, A.M.SHcherbak va boshqalar oltoy tillari genetik qarindoshliligini ham tan olmaydilar. Ular bu tillardagi umumiy hodisalarni uzoq muddat davom etgan aloqa-aralashuv natijasi deb biladilar. XX asrning 60- yillaridan boshlab ural-oltoy tillarining qarindoshliligi masalasiga qiziqish qayta jonlandi. Vengeriyada D.Fokash, Finlyandiyada M.Ryasyanin va Rossiyada Dj.Kiekbaevlar o’z asarlarida ural-oltoy tillarining genetik qarindoshligini yoqlab chiqa boshladilar. Ural tillari vakillari bilan oltoy tillari vakillari uzoq vaqt madaniy va moddiy aloqada bo’lganligi oqibatida bu tillarda bir-biriga yaqin hamda o’xshash grammatik hodisalar vujudga kelgan degan xulosaga keldilar. Ayniqsa, oltoy tillari o’zaro juda yaqinligini alohida ta‘kidladilar. Tilshunoslikda bu tillarning tipologik bir xilligidan tashqari, fonetik va grammatik jihatdan ham juda ko’p o’xshashliklarga egaligi qayd qilinadi. Biroq hozirga qadar oltoy tillari qarindoshligi masalasi uzil-kesil hal qilingan emas. 2. Turkiy tillarning tasnifi. Turkiy tillarning genetik va til jihatidan o’zaro munosabati masalasiga olimlar juda qadimdan qiziqib kelganlar. Yuqorida aytib o’tilganidek, birinchi marta turkiy tillarni klassifikatsiya qilgan olim Mahmud Koshg’ariydir. Turkiy tillar klassifikatsiyasi bilan qiziqish X1X asr oxiri va XX asrda qaytadan boshlandi va ko’p klassifikatsiyalar vujudga keldi. Bu klassifikatsiyalar metodi oldiga qo’ygan maqsadi nuqtai nazardan xilma xildir. Shuning uchun bu klassifikatsiyalarning

birida biror bir gruppaga mansub deb hisoblangan til ikkinchisida bir gruppaga tushib qolishi mumkin. Turkiy tillarni klassifikatsiya qilishning o’ziga xos qiyin tomonlari bor. Bu keyinchalik, avvalo, turkiy tillarning o’zaro fonetik, leksik, grammatik jihatdan yaqinligidan kelib chiqadi. Ikkinchidan, alohida olingan har bir turkiy xalq tarkib topishidp turli xil qabilalarning ishtirok etganligi va bir qabila bir paytning o’zida bir necha turkiy xalqlarning shakllanishida ishtirok etganligi bilan ham izohlanadi. Turkiy tillarni V.A.Bogorodskiy quyidagicha klassifikatsiya qiladi: SHimoliy-sharqiy gruppa: yoqut, karagas, tuva tillari. Bu gruppadan yoqut tili so’z boshidagi s tovushining yo’qolishi, karagas va tuva tillari esa y tovushining ch tovushiga o’tishi bilan va ch tovushining sh tovushiga o’tishi bilan xarakterlanadi. Hakas gruppasi, hakas tili. Bu gruppa uchun xos xususiyat so’z oxiridagi sh tovushining ch tovushiga o’tishidir. Oltoy gruppasi. Oltoy tili o’z shevalari bilan. Bu gruppa qirg’iz tiliga fonetik yaqinligi bilan xarakterlanadi. G’arbiy Sibir gruppasi: chulim, ishim, tyumen tatarlari tillari. G’arbiy Sibir gruppasining asosiy fonetik xususiyati eski turkiy tillardagi ch tovushi o’rniga ts tovushining qo’llanishidir. Volga bo’yi va Ural gruppasi: tatar, boshqird tillari. Bu gruppa uchun xarakterli xususiyat unlilarning qisqarishi bo’lib, boshqa turkiy tillardagi E tovushiga va o tovushi u tovushiga aylangan. O’rta Osiyo gruppasi: uyg’ur, qozoq, qirg’iz, o’zbek, qoraqalpoq tillari. Bu gruppani birlashtirib turuvchi belgilar ko’rsatilmaydi. Janubi-G’arbiy gruppa: turkman, ozarbayjon, qimiq, gagavuz, turk, chuvash tillari. Bu gruppa ham to’liq izohlanmagan. V.A.Bogorodskiy hozirgi turkiy tillarni, ularning geografik joylashuvi va fonetik xususiyatlari asosida klassifikatsiya qilgan, turkiy xalqlar va tillarning tarixiy taraqqiyotini Etarli hisobga olmagan.

Bundan tashqari ayrim turkiy tillar, masalan, karaim va no’g’oy kabi tillar e‘tibordan chetda qolgan. V.V.Radlov tomonidan turkiy tillar quyidagicha klassifikatsiya qilinadi : SHarqiy turkiy tillar: oltoy, barabin, chulim, karagas, hakas, shor, tuva tillari. Bu tillar fonetik jihatdan jarangsiz undoshlarning boshida ko’p ishlatilishi bilan ajralib turadi. G’arbiy turkiy tillar: qirg’iz, qozoq, boshqird, tatar, qaraqalpoq. Bu gruppalarda ham janubiy gruppadan farq qilgan holda so’z boshida q, t, p jarangsiz undoshlari va b jarangli undoshi aktiv qo’llaniladi. O’rta Osiyo gruppasi: uyg’ur va o’zbek tillari. Bu gruppa o va yo unlilarining faqat birinchi bo’g’inida uchrashi bilan ajralib turadi. Janubiy turkiy tillar: turkman, ozarbayjon, turk, qrim-tatar; Bu gruppa so’z boshida g, d, b kabi jarangli undoshlarning ko’p uchrashi bilan xarakterlanadi. V.V.Radlov ham turkiy tillarni fonetik xususiyatlari va qisman geografik joylashuvidan kelib chiqib klassifikatsiya qilgan. Lekin u keltirgan ayrim fonetik xususiyatlar bir gruppa emas, balki bir necha gruppa tillarga xos. Masalan, so’z boshida b tovushining qo’llanilishi g’arbiy gruppa tillariga xos xususiyat deb ko’rsatiladi. Bu xususiyat ayni paytda O’rta Osiyo va Janubiy gruppa tillariga ham xos. Turkiy tillarning klassifikatsiyasini biz yana F.E.Korsh va A.N.Samoylovichning ish tajribalarida ko’rishimiz mumkin. I.Bensing va K.Menges klassifikatsiyalarida turkiy tillarning til xususiyatlaridan tashqari ularning tarixiy taraqqiyot protsesi ham hisobga olingan. Ular ham turkiy tillarni 5 ta gruppaga ajratadi: Bulg’or gruppasi. Bu gruppaga jonli tillardan chuvash tili, o’lik tillardan chuvash va bulg’or tili kiradi. Janubiy yoki o’g’uz gruppasi. Bu gruppaga turk, gagavuz, qrim-tatar, ozarbayjon, turkman tillari kiradi. G’arbiy yoki qipchoq gruppasiga karaim, qorachoy, balqar, qo’miq, tatar, boshqird, qozoq, qoraqalpoq, qirg’iz tillari, qrim-tatarning cho’l dialekti kiradi.

SHarqiy yoki uyg’ur gruppasi. Bu gruppa o’z ichiga eski o’zbek, eski uyg’ur, hozirgi o’zbek v ahozirigi uyg’ur tillarini va sariq uyg’ur tilini oladi. SHimoliy gruppa. Bu gruppaga oltoy, oyrot, shor, hakas, yoqut tili kiritiladi. Turkiy tillar klassifikatsiyasi bilan ko’p shug’ullangan yirik turkologlaridan biri N.A.Baskakovdir. U turkiy tillarni klassifikatsiya qilar ekan, har bir turkiy tilning fonetik, grammatik, leksik xususiyatlarinigina hisobga olmasdan, balki alohida olingan har bir turkiy xalqning tarixiy shakllanish jarayoni, uning genezisini ham nazardan qochirmaydi. Shu asosda u turkiy tillarning klassifikatsion sxemasini beradi. Yuqorida turkiy tillarning eng keng tarqalgan klassifikatsiyalari keltirildi. Bular klassifikatsiya asosiga ko’ra quyidagicha gruppalanadi: Fonetik xususiyatlar asos qilib olingan klassifikatsiya. Fonetik-morfologik xususiyatlar asos qilib olingan klassifikatsiya. Til xususiyatlaridan tashqari genetik aloqalar ham hisobga olingan klassifikatsiyalar. Turkiy tillarda gapiruvchi xalqlarning geografik joylashuvi asos qilib olingan klassifikatsiyalar. Yuqoridagi klassifikatsiyalar orasida turkiy tillarning ham til, xususiyatlarning ham genetik qarindoshlgini atroflicha hisobga olgan hamda turkiy tillarning barchasini to’liq qamrab olgan klassifikatsiya N.A.Baskakov klassifikatsiyasidir. Shuning uchun bu klassifikatsiya hozirgi paytda ko’pchilik turkologlar tomonidan e‘tirof qilinadi. N.A.Baskakov turkiy tillarni quyidagicha tasnif qilgan: A. Tillarning G’arbiy xun shoxobchalari, Bulg’or guruhi, qadimiy tillar: bulg’arlar-bulg’orlar, suvarlar, kabirla, avarlar. Hazarlar. Hozirgi tillar:1) chuvash(chuvash-quyi chuvashlar, anatrlar, anatri chuvashlari, yuqori chuvashlar, viryal chuvashlari) 2.O’g’uz guruhi. 1.O’g’uz-turkman guruhchalari:

Qadimiy tillar: 1) O’g’uz tili X-X1 asr – o’g’uz, o’n o’g’uz, to’qquz o’g’uzlar Hozirgi tillar: 1) turkmanlar (turkpen)-tekinchilar(teke), yomutlar (yomud), guklanlar (goklen) salarlar, msariqlar, ersarilar, chavdorlar. 2) Truxmen (turkpen, truxmen)-truxmenlar, stavropol turkmanlari, shimoliy- kavkaz turkmanlari. 2 . O’g’uz-bulg’or guruhchalari: 1 . O’g’uzlar tili- turklar(turki), qaviylar, berendenlar. 3. Qipchoq guruhi: Tatarlar, boshqirdlar, no’g’aylar, qoraqalpoqlar, qozoqlar, o’zbeklar, qirg’izlar. 4 . Qorluq guruhi: O’zbeklar-Toshkent, Farg’ona, Qo’qon, Xiva, Xorazm. SHuni aytish kerakki, o’g’uz guruhidagi tillarning xususiyatlari : a) so’z oxiridagi g’, g, tovushlar saqlanadi: bag, dag’ b)so’z boshidagi t, k, q tovushlar jaranglilashadi: dil, gal v)bo’l o’rnida o’l shakli qo’llanadi g)tushum kelishigi-i, qaratqich-in shaklida qo’llanadi. Qipchoq guruhidagi tillarda esa xususiyatlari quyidagilar: a) unlilar 8-9tagacha boradi (a-, i-i, u, o-o, e) b)t, k tovushlari so’z boshida jaranglashmaydi: til, kel v)q tovushi x ga, y tovushi j ga o’tadi g)ch sh, shs: qash-qach o’rnida, qis-qish o’rnida ishlatiladi, qozoq va qoraqalpoq tillarida.

Asosiy adabiyotlar: 1. Qo’chqortoev I. Isabekov B. «Turkiy filologiyaga kirish», T, 1984. 2. Baskakov N.A. «Vvedeniya v izuchenie tyurkskix yazkov», M.1969. 3. Rustamov A. Abdurahmonov G’. «Qadimgi turkiy til». T.1984. Qo’shimcha adabiyotlar: 1. SHcherbak A.M. «Grammatika starozbekskogo yazka». M-L. 1962. 2. Kononov A.N. «V.V.Radlov i otechestvennaya tyurkologiya» 1972 .

Похожие

Turkiy tillar taraqqiyotining davrlari

Tillarning tasniflari

Turkiy tillarning xorijiy mamlakatlarda o’rganilishi

Dunyo tillarining tasnifi

O‘zbek va rus tillarining leksikasi