Dunyo tillarining tasnifi - Лингвистика - Рефераты

Dunyo tillarining tasnifi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76 KB

Dunyo tillarining tasnifi Reja: 1. Dunyo tillarining tasnifi 2. Dunyo tillarining tasnifi 3. Turkiytillarhaqidatushuncha 4. O'zbek adabiy tili, umurnxalq o'zbek tili vas hevalari 5. Hozirgi o'zbek tilshunoslik fanining sohalari va tarraqqiyoti 6. O'zbek milliy va adabiy tili

Tarixning guvohlik benshicha, o'z tiliga ega bo'lmagan birorta eng kicllik, juda ibtidoiy jamoa ham bo'lmagan. Tilshunoslikka oid adabiyotlarda ko'rsatilishicha, taxminiy llisoblarga ko'ra yer yuzida 5926 dan ortiq til shevalari mayjud bo'lib, shundan 500 tasi o'rganilgan. Masalan, Sudanda yashaydiganlar 117 tilda, Hindistonda 1000 ga yaqin. Dog'istonda 100 dan ortiq. Kongada 500, Indoneziyada 250 xildagi tillarda gaplashilishi e'tirof etiladi. Dunyodagi xitoy. ingliz, hind, ispan. rus. fransuz, o'zbek tillarida millionblab so'zlovchilar bo'lgani holda kamasin, karagas tillarida juda ozchilik odamlar so'zli^shadilar. Ammo hali oz sonli kishilar so'zlashadigan kamasin. karagas kabi tillar ham mavjud, ammo ularning soni ko'p-ozligidan qat'i nazar har-bir tihiing o'z tarixi, qonuniyati bor va ular o'zjillarini qalbida avaylab asraydilar. Tillarni tabiiy yoki ijtimoiy belgilarini hisobga olgan holda gumhlarga ajratish tasnif deyiladi. Yer yuzidagi tillarni tekshirish. o'rganish XVIII asrdan boshlangan va qiyosiy tarixiy metod asosida tillarning fonetik, leksik. morfologik xususiyatlari bir-birigataqqoslab o'rganilgan. Bu metodning asoschilari sifatida R.Raskin (Daniya), G.Bopp, Ya. Grimm (Olmoniya), A. Vostokov (Rossiya) kabi olimlarni ko'rsatish mumkin. Dunyodagi hamma tillar eng asosiy belgilariga ko'ra ikki xil tasnif qilinadi. I. Genelogik (kelib chiqish manbaiga ko'ra) tasnif bu tillarorasidagi fonetik, leksik, grammatik o'xshashlikka asoslanadi. II. Morfologik tasnif tillarning tuzilish tomonidan o'xshash-ligiga asoslanadi. Bu tasnifga ko'ra tillar ikki turga ajratiladi: 1. Qo'shimchali (affiksli) tillar. Bunday tillarda nutqdagiso'zlar bir- biri bilan turli qo'shimchalar orqali beriladi. Bu tillarham o'z navbatida yana ikki guruhga bo'linadi: a) Agglutinativ tillar . Ushbu guruhga turkiy , fin - ugor , dravid . yunon , manjur tillari kiradi va ularning xususiyati shundaki , qo ' shimchalar o ' zak yoki negizga qo ' shiladi . Masalan , o ' zbektilidagi suv so ' ziga turli qo ' shimchalar qo ' shganda ham uningshakli o ' zgarmaydi . Masalan, suvchi,

suvla, suvsiz kabi va hokazo. b) Flektiv tillar. Bu guruhga hind-yevropa, son tillari kiradi,ularda so'z yasash va turlash so'z tarkibidagi undoshlarnio'zgartirish yo'li bilan amalga oshiriladi. 2. Qo'shimchasiz tillar. Bu guruhga amorf va polisintetiktillar kiradi. a) Amorf tillarga xitoy, tay, birma kabi tillar kiradi. Bu tillardama'no so'z tartibi ohang va urg'u bilan beriladi. b) Polisintetik tillar - Amerika hindilari. chukot, korik kabitillar kiradi. Gap bir so'z shaklida ifodalanadi. III. Geneologik tasnif. Bu tasnifga ko'ra tillar quyidagioilalarga bo'linadi. 1) hind-yevropa; 2) xom-som; 3) kavkaz-iberiy; 4) ugor-fin; 5) xitoy-tibet; 6) oltoy; 7) dravid; 8)indonezkabi til oilalaridan iborat. Shulardan oltoy tillari oilasi ikki guruhga bo'linadi: 1) turkiy tillar; 2) mo'g'ul-manjur tillari. Turkiy tillarga o'zbek, qozoq, qirg'iz, turkman, qoraqalpoq, uyg'ur, ozarbayjon tillari kiradi. Ammo hozirgi vaqtda tarixi o'rganilib, bir-biri bilan qarindosh ekanligi aniqlangan tillar oilasi quyidagilardan iborat deb qaraladi. 1. Hind-yevropa tillari oilasi: bunda hind, eron, slavyan,boltiq, german, kelt, yunon, alban, ahman kabi til guruhlari kiradi. 2. Xom som tillari oilasi: abxaz, abazin, adigey, kabardin-cherkas, chechen, ingush, avar, dargin, lazgin, lak, gruzin kabi tillardan iborat. Ugor-jin tillari oilasi turkumiga: ugofm, venger, (mojar),mansi, xanti, eston, komi-nermyak, komi-ziryan, udmurd, marikabi tillar kiradi. 3. Oltoy tillari oilasiga: ozarbayjon, turk, turkman, o'zbek,qozoq qirg'iz, tatar, boshqird, uyg'ur, chuvash, yoqut, qoraqalpoq,tuva, qumiq; mo'g'ul-manjur guruhiga esa mo'g'ul, buryat,qalmiq, tugus, evan, nanay, udey kabi bir qancha tillar mavjud. 4. Xitoy-tibet tillari oilasiga : tay-xitoy va tibet tillari guruhlarikiradi va unda xitoy, dungan, vetnam, birma kabi yuzlab tillarmavjud.

5. Dravid tillari oilasiga: tamil, malayalam, kannora, teluguva raxun kabi bir qancha tillar kiradi. 6. Indoneziya tillari oilasiga: Avstraliya, Papua, Bantu,Paleofika, Poleosiyo, Chukot, Eskimos, Amerika hindilari kabitil guruhlari bor. Bundan tashqari hech qanday tillar guruhiga kirmagan Uzoq Sharqdagi yapon, ruykuyu, quriya, ayn, burjaskiy kabi tillar ham borligini aytib o'tish kerak. Turkiy tillar haqida tushuncha Turkiy tillar oltoy tillar oilasiga mansub bo'lib, bu tilda so'zlashuvchilar son jihatidan slavyan tillaridan ikkinchi o'rinda turadi. Turkiy tilda so'zlashuvchi xalqlar ayrim manbalarda 40, ba'zi adabiyotlarda 60-70 tagacha ko'rsatiladi. 1992 yil 4-8 mayda Turkiya davlatining poytaxti Anqaradabo'lib o'tgan Turkiy xalqlarning kongressida tashkiliy qo'mitaraisi Ayla Qutli turkiy tilda so'zlashuvchi xaldlarining sonini 200million deb e'lon qilgan edi. Turkiy tilda so'zlashuvchilar MDX davlatlaridan tashqari Turkiya, Sharqiy Turkiston, Yevropa, Amerika, Afrika, Avstraliya mamlakatlarida ham yashayotganligi haqida ma'lumot bor. Turkiy tillarga mansub tillarni bir oilaga kirituvchi V.A.Bogorodskiy, V.Radlov, F .F. Korsh, N .FA. Baskalov kabi turkolog olimlar turkiy tillarni turlicha tasnif qiladilar. Bular orasida N.A. Baskakovning tasnifi ko'pchilik olimlar tomonidan tan olingan. Baskakov tasnifiga ko'ra turkiy tillar ikki tarmoqqaajratiladi Turkiy tillamingg'arbry xurrtamiog'igaquyidagi guruhlar kiritiladi. 1) Bulg'or tillari guruhi qadimda o'lik hazar, bo'lg'or vahozirgi chuvash tilidan iborat; 2) O'g'iz tillari guruhiga turkman, truxman, gagaus, turk,ozarbayjon, tuva tillari; 3) Qipchoq tillari-qaray (Litva, Ukraina, Qrimda), qo'miq(Dog'istonda), qorachoy, balgar (Kavkazda), qrimtatar.

boshqirt.no'g'ay, qoraqalpoq, qozoq, qirg'iz kabi tillar; 4) Qarluq tillari gurihiga o'zbek. uyg'ur tillari kiradi.Turkiy tillarnmg sharqiy xun tarmog'iga quyidagi guruhdagi tillar kiradi: 1) Uyg'ur- turkiy tillariga qadimgi Uuxun Enasoy bitiklari tili, hozirgi tuva, tufalar (karagas) tillari; 2)Yoqut tillari guruhi; 3) Xakas tillari guruhiga xakas, kamasin, sho'r, chulin, oltoy, sari, uyg'ur tillari: 4)Qirg"iz-qipchoq tillari guruhiga esa qirg'iz, oltoy tilining janubiy shevalari kiradi. Turkiy tillar boshqa tillar oilalaridan aglyutinativ tizimga kirishi fonetik jihatdan singarmomzm qonunining mavjudligi, qarashlilik kategonyasming bo'lishi, grammatik jins kategoriyasining bo'lmasligi ko'makchilarning qo'llanishi, gap bo'laklarining qat'iy bir tartibda kelishi so'zlarning ko'p ma'noli bo'lishi kabi lingvistik xususiyatlari bilan farq qiladi. 1 O'zbek adabiy tili, umumxalq o'zbek tili va shevalari Adabiy til keng ma'noda tarixan shakllangan, so'z ustalari tomonidan qayta ishlangan. sayqal berilgan, jamiyatda kishi faoliyatining barcha tarmoqlari bilan uzviy bog'langan badiiy-publitsistik, ilrniy adabiyot tilidir. .Sodda qilib aytadigan bo'lsak, ozbek adabiy til qonun-qoidalar asosida tuzilgan, o'zbeklar uchun namuna bo'ladigan, umumxalq tilining eng oliy shaklidir. Hozirgi o'zbek adabiyete tili O'zbekiston davlatlari hududida yashaydigan o'zbeklarnmg milliy tilidir. O'zbekiston ko'p millatli respublika. Unda 120 dan ortiq xalqlar va etnikguruhlar yashaydi. O'zbek tilida so'zlashuvchilar soni jihatdan turkiy tillar oilasida usmoniy turklardan so'ng ikkinchi o'rinda turadi va 1996 yilgi ma'lumotlarga ko'ra 20 million. Rasmiy ma'limotlarga qaraganda 5 milliondan ortiq o'zbeklar Turkiya, Afg'oniston, Saudiya Arabistoni kabi xorijiy va Tojikiston. Qozog'iston. Qirg'iziston kabi hamdo'stlik mamlakatlarida istiqomat qiladi. O'zbek adabiy tili, ya'm hozirgi milliy til umumxalq tilinmg eng yiiqori ko'nnishidir. U o'z tarixini bizning zamonamizgacha yetib kelgan eng qadimgi yozma yodgorliklar tilidan boshlaydi. Ammo adabiy til mezonlan hamma davr uchun bir xil bo'lmaydi. har bir davrmng o'z adabiy tili, mezonlari

bo'ladi. Masalan. XV asr Navoiy davri eski o'zbek adabiy tilining fonetik, grammatik mezonlari orasida farqlar borligini yaqqol sezib turamiz. Shu nuqtai nazardan o'zbek adabiy tili tarixiy taraqqiyoti O.Usmonov, A.Shcherbak, A.Aliyev, G'.Abdurahmonov kabi tilshunos olimlar tomomdan quyidagicha tasnif etilgan: 1. Qadimgi turkiy adabiy til. V-X asrlar mobaynida amaldabo'lgan va unda qadimiy turkiy yozma (Urxun-Enasoy) kabiyodgorliklar yaratilgan. 2. Eski turkiy adabiy til. XI-XIV asrning yarmigacha yozilganYusuf Xos Hojib "Qutadg'u bilig". Ahmad Yugnakiy "Hibat-ulhaqoyiq". Abdulg'oziy Bahodirxon "O'g'uznoma", Xorazmiy"Muhabbatnoma". Rabg'uziyning "Qissai Rabg'uziy" kabi buyukasarlari tilidir. 3. Eski adabiy till. XIV-XVIII asrlarda rivojlanib, boyibtakomillashgan. shakllangan tildir. Bu tilda Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy.Navoiy, Bobur kabi buyuk shoir va yozuvchilar ijod qilgan. 4. Yangi o'zbek adabiy tili. Bu til XIX asrning ikkinchiyarmida shakllandi va unda Amir Umarxon, Nodirabegim.Muqimiy. Furqat Zavqiy kabi shoirlar qalamtebratdilar. Ana shudavrdan boshlab matbuot tili paydo bo'ldi. 5. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Bu til XX asrning 20- yillaridanshakllana boshladi. Bu davr tilini takomillashtirishda A.Qodiriy. Fitrat, Cho'lpon, Behbudiy, Avlomy, Oybek. H.Olimjon, G'.G'u-lom, A.;Qahhor kabi atoqli so'z ustalari beqiyos hissa qo'shdilar. 1£ Shuni aytish kerakki, adabiy tilga faqat badiiy asarlar till emas, har davrning o'z ilmiy. rasmiy va matbuot till ham kiradi. Adabiy timing har bir sohasi - tovush tizimi. yozuvi, so'z va gap qurilishi, so'z qo'llash usullan o'z mezonlariga ega bo'ladi. Boshqacha aytganda, o'zbek adabiy tili ikki xil ko'rinish - yozuv (orfografiya), to'g'ri talaffuz (orfoepiya) qonun-qoidalariga ega bo'ladi. Bu qonun-qdida yoki mezonlar tilni amalda qo'llash tajribasiga asoslanadi hamda har tomonlama muhokama va munozaradan keyin tilshunos olimlar tomonidan boshqa soha mutaxassislari

bilan kelishilgan holda tasdiqlanadi. Umumxalq tili esa barcha a'zolari uchun tushunarli bo'lgan. shu tilning hamma mahalliy ko'rinishlarini o'zida aks ettirgan tildir. Adabiy til ham umumxalq tili zaminida shakllanadi. shuning uchun umumxalq tilining doirasi keng. Ammo adabiy tilga xos bo'lgan barcha xususiyatlarm o'ziga mezon qilib olmaydi. Demak, so'zlashuv nutqi muomala doirasmmg kengligi bilan adabiy nutqdan ham, sheva nutqidan ham farq qiladi. Shuni ham qayd etish kerakki, adabiy til va so'zlashuv nutqi hamda shevalar orasidagi tafovut har vaqtda saqlanib turadi. Kundalik axborot -matbuot, radio, televideniye, bu tafovutni yo'qotishga qaratilgan. Davrlar o'tishi bilan shevalaniing adabiy tilga nisbatan noo'xshash tomonlari unifikatsiya qilinadi, ya'ni tekislanadi. Adabiy til esa mukammallashib, silliqlashib boradi. Umumxalq o'zbek tili uchta lahjadan tashkil topgan va ularaing har birida yuzlab shevalar mavjud. Mashhur turkshunos E.D.Poli-vanov "Turkiy tillanung birortasi ham o'zbek tilidagi kabi turli-tuman dialektal farqqa ega emas". - degan fikrni aytgan edi. Darhaqiqat, o'zbek xalqi murakkab etnogenetik jarayonni boshidan kechirgan. O'zbek xalqining shakllanishida katta hissa qo'shgan. Adabiy til mezonlarini belgilashda ularning fonetik, morfologik xususiyatlaridan foydalaniladi. Masalan, o'zbek adabiy tili unlilar tizimida Toshkent guruhi shevalariga xos bo'lgan hozirgi zamon fe'lining shakli (Toshkent - vot, Samarqand - op, Namangan - ot) shaklid.agi hozirgi kelasi davom fe'lining qo"shimchasi adabiy tilda -gap shaklida qabul qilmgan. Hozirgi o'zbek tilshunoslik fanining sohalari va taraqqiyoti Jahon tilshunoslik fani yutuqlari asosida tilning barcha xususiyatlarim ilmiy o'rganish natijasida o'zbek tilshunoslik fanining birqancha sohalari yaratildi, ular quyidagilar: fonetika, imlo va talaffuz (orfografiya va orfoepiya), leksikologiya, fraziologiya. leksikografiya (lug'atshunoslik), morfemika, so'z yasalishi, grammatika (morfologiya, sintaksiz ). punktuatsiya (tinish belgilari) dan iborat.

Fonetika - nutq tovushri; orfografiya - to'g'ri yozuv, imlo qoidalari: orfoepiya - to'g'ri talaffuz qoidalari: leksikologiya - so'z ma'nolan: frazeologia - iboralar; leksikografiya - lug'at tuzish qoidalari; morfemika - so'zning morfemalari; so'z yasalishi -o'zbek tilida so'z yasash usullari, morfologiya - so'z shakllari va turkumlari; sintaksiz - gap qurilishi; punktuatsiya - tinish belgilari haqidagi nazariy va amaliy masalalarni o'rganadi. Endilikda o'zbek tilshunosligi zamonaviy lingvistikaning muhim yo'nalishlari va tamioqlarini o'ziga joylab filologik fan darajasiga o'sib yetdi. Buning isboti uchun quyidagi sohalami ko'rsatish mumkin. Hozirgi zamon o'zbek tili fonetikasi sohasida Sh.Sho-abdurahmonov, V.V.Reshetov, A.Mahmudov, S.Otamirzaeva, A.Abduazizov; hozirgi zamon o'zbek tili morfologiya va sintaksizi - A.G'ulomov, M.Asqarova, G'.Abdurahmonov, A.Hojiev. N.Mah-mudov, U.Tursuiiov, A. Nurmaiov, A. Berdialiev; hozirgi zamon o'zbek tili leksikologiya va frazeologiyasi - F. Kamol. S. Usmonov, Sh. Rahmatullaev, S. Ibrohimov, 0. Azizov. E. Begmatov. O'zbek adabiy tili orfografiyasi va orfoepiyasi - G'.Olim, A. Alaviy, O. Ho- shim. A. Borovkov, O. Usmon, Z. Ma'rubov. O'zbek tili dialektologiyasi - Sh.Shoabdurahmonov, F. Abdullaev. M. Mirzae^-B. Jo'raev, A. Shermatov, X. Doniyorov. A. Isaev; o'zbek tili uslubiyati - G'.Abdurahmonov. R.Qo'ng'irov, I.Quchqortoyev, M.Mukarramov, B.O'rinboev, A.Mamajonov, A.Mamatov, Yo'l-Joshev. S. Karimov; o'zbek tili tarixi - H. Ne'matov. A. Rustamov. S.L.Shukurov, S.Ashirboyev, Q.Mahmudov, E.Fozilov, H. Dada-boyev, o'zbek till punktuatsiyasi - G'oziyev, K.Nazarov va boshqalar. Xususan, pedagogika va boshlang'ich ta'lim fakultetlari uchun M.Mirzayev, S.Usmonov, R.Ikromova, A.Azizova, D. Muhamme-dovalar "O'zbek till" (1970,1983) ma’ruzalar matnilarini yaratdilar. O'zbek milliy va adabiy tili Millat uchun umumiy bo'lgan til milliy til deb hisoblanadi. Hozirgi o'zbek milliy tili o'zbek millati uchun umumiy va yagona tildir. Tarixdan

ma'lumki o'zbek xalqi Markaziy Osiyoning qadimgi xalqlaridan biri bo'lib, uning tili XI-XII asrlarda turli tarixiy sabablarga ko'ra xalq tili sifatida shakllana boshladi. Jamiyatning muayyan bir bosqichida urag', qabila, elat tillari xalq tiliga, xalq tillari esa milliy tillarga aylanadi. Demak, milliy til millatning paydo bo'lishi bilan uyzaga keladi, u shu timing adabiy til shaklini va uning barcha mahalliy ko'rinishlarini o'zida aks ettiradi. Adabiy til deb qoidalashtirilgan ma'lum qonunlarga bo'ysundirilgan til ko'rinishiga aytiladi. Adabiy tilning ikki shakli bor; 1) og'zaki; 2)_yozma. Adabiy timing og'zaki shakli nisbatan ancha qadimiydir. U nutqtovushlari, ohang, urg'u kabi vositalarga asoslanadi va uni to'g'ri talafruz qoidalari belgilab beradi. Adabiy tilning yozuv shakli harfiy vositalarga asoslanadi va uning qoidalarini orfografiya (itnlo) belgilab beradi. O'zbek milliy adabiy tili O'zbekiston Respublikasining Davlat (rasmiy ) tili hisoblanadi. 0' z b e k milliy tili uch lahjani o'z ichiga oladi: 1) qorluq lahjasi; 2) qipchoq lahjasi; 3) o'que lahjasi. Ularning har qaysisi o'nlab shevalami o'z ichiga oladi va o'ziga xos fonetik, leksik- grammatik xususiyatlarga ega. Hozirgi o'zbek adabiy tili, asosan Toshkent, Farg'ona kabi tayanch shahar shevalariga asoslanadi. Takrorlash uchun savol va topshiriqlar 1. O'zbekiston Respublikasining "Davlat tili haqida"gi Qonuni qachon qabul qilindi va uning mohiyati nimadan iborat? 2. Tilshunoslik fani nimani o'rganadi va qanday sohalargabo'linadi? 3. Til ijtimoiy, o'zgarib turuvchi hodisa ekanligini qandayizohlaysiz? 4. Hozirgi o'zbek adabiy tili qanday tuziladi? 5. Milliy va adabiy til tushunchalarini izohlang. 6. Tilning paydo bo'lishi haqida qanday nazariyalar mayjud ?

7. Tillar taraqqiyoti c(anday bosqichlardan iborat? 8. Dunyo tillari qanday tasnif etiladi? 9. O'zbek tili qanndoshlik jihatidan qanday tillar oilasigakiradi? 10. Adabiy tilni ta'riflang? O'zbek adabiy tili taraqqiyotbosqichlarini ayting. 11. Umumxalq tili va milliy til nima va ular adabiy tildanqanday farqlanadi? 10. Sheva, lahja atamalarini tushuntiring? 12. O'z shevangizni adabiy tildan farqlay oladigan belgilariniayting. Amaliy mashqlar 1-mashq. Ajratib ko'rsatilgan so'zlarning mohiyatini tushuntiring. 1. O'zbekiston Respublikasining "Davlat tili haqida"gi Qonun19g9 yil 21 oktabrda qabul qilindi. 2. "Davlat tili haqida"gi Qonunning 1995 yil 24 dekabrda yangitahriri qabul qilindi va u 24 moddadan iborat. 3. Til ijtimoiy hodisadir. Til aloqa, aralashuv quroli sifatidainsonlarga xizmat qiladi. 4. Tilning tovush tizimi, lug'at tarkibi grammatik qurilishibir butunlikni tashkil etadi. 5. Til insonlarning bir-biriga nimanidir aytish zaruriyatidankelib chiqqan. Hozirgi o'zbek milliy tili o'zbek millatining barchasi uchunumumiy va yagona tildir.

Adabiyotlar 1. H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005 2. M.Mirzayev, C.Usmonov, I.Rasulov. O’zbek tili. T.,1978 3. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981. 4. B.Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007 5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995. 6. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996 7. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001 8. S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2001 9. S.Rahimov, B.Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

O‘zbek va rus tillarining leksikasi

O’rol-Oltoy tillarining genetik qarindoshligi haqida

Morfemalar tasnifi

Undoshlar tasnifi

Dunyo lug‘atchiligining shakllanish tarixi