Morfemik sathning til sathlari orasidagi o’rni - Лингвистика - Рефераты

Morfemik sathning til sathlari orasidagi o’rni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

40.5 KB

Morfemik sathning til sathlari orasidagi o’rni R е j а : 1. Lingvistik sath tushunchasi. 2. Til sathlari o’rtasidagi munosabatlar. 3. Paradigmatik, sintagmatik munosabat . 4. Pog’onaviy munosabat . 5. Morfemik sathning til sathlari o’rtasidagi o’rni .

Тилнинг қиммат жиҳатдан бир хил бирликларининг йиғиндиси лингвистик сатҳ деб юритилади. Масалан, фонологик сатҳ, морфемик сатҳ каби. Маълум бир тилдаги фонемаларнинг ўзаро муносабати мажмуи фонологик сатҳни, морфемалар муносабати мажмуи эса морфемик сатҳни ташкил этади. Лингвистик сатҳ тушунчаси ҳозирги тилшуносликда кенг тарқалган бўлса ҳам, лекин тилни сатҳларга бўлишда хилма-хиллик кўзга ташланади. Шундай бўлишга қарамасдан, деярли барча тилшунослар тилнинг қуйидаги сатҳларини бирдек тан оладилар: 1) фонологик сатҳ, 2) морфемик сатҳ, 3) лексик сатҳ, 4) морфологик сатҳ,, 5) синтактик сатҳ, 6) устсинтактик (суперсинтактик) сатҳ. Юқоридаги сатҳларнинг ҳар бири ўзининг бирлигига эга: фонологик сатҳ бирлиги фонема; морфемик сатҳ, бирлиги - морфема; лексик сатҳ бирлиги - лексема; морфологик сатҳ бирлиги -сўз шакл; синтактик сатҳ бирлиги - синтаксема; устсинтактик сатҳ бирлиги - матн (текст). Кўрсатиб ўтилган сатҳлар қуйидан юқорига қараб қатъий тартибда жойлашади. Ҳар бир юқори сатҳ. бирлиги ўзидан бир даража қуйи сатҳ бирликларнинг синтагматик муносабатидан ташкил топади (бундан фақат лексик сатҳ бирлиги мустасно), фонемаларнинг синтагмактик муносабатидан морфемик сатҳ бирлиги морфема ҳосил бўлади (шу жумладан лексик морфема ҳам) 1 . Морфемаларнинг синтагматик муносабатидан эса морфологик сатҳ бирлиги бўлган сўз шакл вужудга келади. Сўз шакл, ўз навбатида, морфемаларга (тўғрироғи, морфема вариантларига) бўлинади ва бошқалар. Тил системасидаги ҳар бир сатҳ бирлиги - фонема, морфема, лексема, сўз шакл, синтаксема, матн лисоний (лингвисгик) бирликлар саналади. Лисоний бирликлар система таркибида маълум муносабатда бўлади. Уларни дастлаб икки гуруҳга ажратиш мумкин: 1) бир сатҳга мансуб бўлган 1 Лексик сатҳ бирлиги саналувчи туб лексемалар лексик морфема сифатида қаралади. Туб лексемалар “морфемалардан ташкил топади”, “Морфемалар бўлинади” қабилида қаралмайди. Ясамалар эса худди шу тамойилига амал қилади.

бирликлар муносабати; 2) турли сатҳга мансуб бўлган бирликлар муносабати, яъни сатҳлараро муносабат. 1. Бир сатҳга мансуб бирликлар муносабати Бир сатҳга мансуб бўлган бирликлар ўзаро икки хил муносабатга киришади: 1) уядошлик (парадигматик) муносабати; 2) кетма-кетлик муносабати. Бир сатҳга мансуб бўлган, қиммат жиҳатдан бир хил бирликларнинг маълум умумий белги асосида бир гуруҳга (уяга) бирлашуви уядошлик муносабати саналади. Лисоний бирликларнинг уядошлик муносабатини белгилашда кўпроқ маъно умумийлиги белгиси хизмат қилади. Шуни таъкидлаш керакки, маълум умумий маъно асосида бир уяга бирлаштириш учун асос бўлиб хизмат қилган умумий маъно такрорланиши лозим. Ана шу такрорланувчи маъно (сема) ҳар бир аъзони айни шу уяга (парадигмага) бирлаштириш учун хизмат қилади. Шу билан бирга уянинг ҳар қайси аъзоси бошқа аъзодан маълум белгиларига кўра фарқланиш хусусиятига ҳам эга. Ана шу фарқланиш белгиси билан уянинг алоҳида бирлиги эканлигини сақлаб туради. Демак, ҳар бир аъзо бирлаштирувчи ва фарқловчи семалар бирлигидан ташкил топади. Бирлаштирувчи сема ҳар бир аъзони маълум мазмуний уяга (парадигмага) бирлашишни, фарқловчи сема эса уя таркибидаги ҳар бир аъзонинг ўзига хослигини, алоҳидалигини кўрсатиб туради. Бир сатҳга мансуб бўлган бирликлар нутқ жараёнида ўзаро кетма-кет боғланиб маълумот маълум ахоорот ташиш учун хизмат қилади. Ҳар бир лисоний бирликнинг вазифаси кетма-кетлик (синтагматик) муносабатига киришганда намоён бўлади. Нутқ жараёнида иккита бирликни ҳеч қачон бир вақтда талаффуз қила олмаймиз. Муайян чўзиқликка эга бўлган икки ва ундан ортиқ элементларнинг кетма- кет муносабати кетма-кетлик (синтагматик) муносабат саналади. Масалан.

ишчиларга сўз шакли таркибидаги иш-чи-лар-га морфемалари бир қаторда кетма-кет жойлашади. Синтагматик муносабат ёрдамида тилнинг бош вазифаси коммуникатив вазифаси амалга ошади. Бир сатҳга мансуб, мураккаблик даражасига кўра бир хил бўлган лисоний бирликлар муносабатидан ташқари, турли ! сатҳга мансуб, турли мураккабликдаги бирликлар ҳам ўзаро муносабатга киришади. Мураккаблик даражаси турли хил бўлган, икки хил сатҳга мансуб лисоний бирликлар муносабати поғонали муносабат саналади. Бундай муносабатни «...дан ташкил топади», «... таркибига киради» ифодаси билан беришмумкин. Демак, морфологик сатҳ бирлиги бўлган сўз шакл морфемик сатҳ бирлиги бўлган морфемаларнинг (морфема вариантларининг) ўзаро синтагматик муносабатидан ташкил топади. Морфема (морфема варианти) эса сўз шакл таркибига киради. Лисоний бирликларнинг мураккаблик даражаси нисбийдир. Унинг мураккаб деб ном олиниши ўзидан бир даража қуйи сатҳ, бирлигига нисбатандир. Масалан, морфемик сатҳ бирлиги бўлган морфеманинг мураккаб (қурилма, система) деб ном олиниши фонологик сатҳ бирлиги бўлган фонемага нисбатандир. Морфема, ўз навбатида, морфологик сатҳ бирлиги бўлган сўз шакл учун элемент, қурилиш (конструктив) аъзоси саналади. Сўз шакл морфемага нисбатан мураккаб, синтаксемага нисбатан эса элемент ҳисобланади.

O ’ quv qo ’ llanmalar: 1. Абдуазизов А. Ўзбек тили фонологияси ва морфологияси. Т., 1994. 2. Ўзбек тили грамматикаси. I том, Т.: “Фан”, 1975. II том, Т., “Фан” 1976. 3. Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили, Т.: Ўқитувчи, 1992. 4. Турниёзов Н., Бекмуродов Й. Матн тилшунослиги. Самарқанд, 2006 5. Сайфуллаева Р. ва б. Ҳозирги ўзбек тили. (Қўлланма) Т. 200 7 6. Sayfullaeva R. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. (Darslik) T. 200 9 7. Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги адабий ўзбек тили Т. 2006 8. Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М. в.б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. 1-қисм. Т. Ўқитувчи. 1980.

Похожие

Til sistema va struktura sifatida. Til sistemasining Ierarxik tuzilishi. Til sathlari o‘rtasidagi izomorflik

Derivatsiya va uning til qurilishidagi o’rni

Leksikologiya, leksikografiya haqida tushuncha

Til taraqqiyoti. Til taraqqiyotining ichki qonuniyatlari

O’zbek ilmiy tilshunosligining shakllanishi va rivojlanishi