Главная страница
Рефераты
Лингвистика
Leksikologiya, leksikografiya haqida tushuncha
Leksikologiya, leksikografiya haqida tushuncha
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
85 KB
Скачать
Похожие
“Leksikologiya”, “frazeologiya”, “leksikografiya” bo’limlarini o’qitish metodikasi
Leksika. Leksikologiya va semasiologiya haqida umumiy tushuncha
Leksikologiya haqida ma‘lumot
Leksikografiya
Leksikografiya
![Leksema lisoniy birlik bo’lsa, so’z uning nutqiy voqelanishi, nutqiy birlikdir. Shuning uchun leksema barcha lisoniy birliklarga xos bo’lgan tayyorlik, umumiylik, majburiylik kabi xossalarga, so’z esa nutqiy birliklarning tayyor emaslik, individuallik, ixtiyoriylik belgilariga ega. Leksemaning tayyorligi va so’zning tayyor emasligini dalillovchi asosiy belgilardan biri ularning nutqda namoyon bo’lishi uchun har doim tayyor turishi, so’zlovchi uni faqat ishga solishidir. Ko’rinadiki, leksemalar ma‘lum bir tilda so’zlashuvchilar ongida shakl va mazmunning yaxlitligi sifatida nutqqa chiqishga shay bo’lib turadi, ular ma‘lum bir qonuniyat asosida, so’z yasash qoliplari asosida nutq jarayonida hosil qilinmaydi. Masalan, bizning, ya‘ni o’zbek tilida so’zlashuvchilarning, ongida, deylik [stol], [ona], [ruchka], [bormoq], [qizil], [o’n] leksemalari borliqdagi biror narsa, predmet, harakat, miqdor belgi kabilarni ifodalovchi ongdagi tushunchalarning in‘ikosi sifatidagi ma‘nolari bilan taxt holda, so’zlovchining «komanda»sini kutgan holda turadi. So’zlovchilarga u ajdodlar tomonidan shakliy va mazmuniy yaxlitlik sifatida meros qilib qoldirilgan. So’zlovchi uning na shakl, na ma‘no tomonini hamma uchun umumiy qilib o’zgartira oladi. Ularni nutq jarayonida boshqa bir ma‘nolarda qo’llashi mumkin. Lekin til jamiyati ongida mazkur shakl bu ma‘nolarni ifodalashga xoslanmaganligi uchun u umumiylik va barqarorlik xossalariga ega bo’la oladi. Masalan, so’zlovchi [haykal] leksemasini «asar» ma‘nosida qo’llashi mumkin: Mening haykalim bitdi kabi. Ammo mazkur shaklga «asar» ma‘nosi vaqtincha birikib turadi va bu birikish o’ta omonat bo’lganligi tufayli yashovchanlik kasb eta olmaydi. Demak, leksemalarning na shakliy tomonini na mazmuniy tomonini so’zlovchi o’zgartira oladi. So’zlar esa til jamiyati a‘zolari ongidagi leksemalarning so’zlovchi tomonidan nutq sharoitiga mos ravishda voqelantirilishidir. Leksema so’z sifatida voqelanganda, o’zining bir qirrasinigina olib chiqadi. So’zlovchi leksemani so’z sifatida nutqqa chiqarganda, unga morfologik, sintaktik, uslubiy jihatlardan ishlov beradi. So’z so’zlovchi tomonidan leksema asosida uning nutq maqsadiga mos ravishda tayyorlanadi. Masalan, Men qiziq, sarguzasht kitoblarni sevaman](/data/documents/4ab925b2-cbe9-4f1d-9f6d-a6c27bd42025/page-9.png)
![gapidagi kitoblarni so’zini olaylik. Undagi nutqiy lug’aviy ma‘no uchun [kitob] leksemasi asos bo’lgan. Biroq leksemaning fonetik qiyofa (ya‘ni tovushlar), morfologik belgilar (ko’plik, tushum kelishigi), sintaktik vazifa (so’z kengaytiruvchisi, tobe a‘zo, to’ldiruvchi ekanligi) kabilar so’zlovchining individual say‘-harakatlari asosida yuzagacha keltirildi. [kitob] leksemasi ongimizda «varaqlardan tashkil topgan, muqovalangan, bosma yoki qo’lyozma holdagi, davriy bo’lmagan o’quv quroli» va «yirik hajmli asarning qismi» kabi ikkita sememasi bilan tayyor va barqaror holatda turadi. Yuqoridagi gapda (nutqda) uning bir sememasi yuzaga chiqqan. Yuzaga chiqqanda ham to’liq yuzaga chiqmagan. Ushbu leksemaning ongimizda birikuv imkoniyatlari juda kengdir. Bu gapda u torgina - qiziq, sarguzasht birikuvchilarinigina biriktirgan. Boshqa valentlik o’rinlari bo’sh qolgan. Shuningdek, sememadagi «bosma» semasigina yuzaga chiqqan bo’lib, «qo’lyozma holdagi» semasi voqelanmagan. Leksemaning semantik imkoniyatida kitobning qandayligi - badiiyligi yoki ilmiyligi belgilanmaydi. Demak, u badiiy yoki ilmiy bo’lishi mumkin. So’zlovchi esa so’zda uning badiiyligini bo’rttirgan. Demak, leksema keng ma‘noli bo’lib, so’zlovchi so’zda uning ma‘lum bir qirrasinigina yuzaga chiqaradi. Lekin so’z boshqa tomondan so’zlovchi tomonidan boyitiladi. Ya‘ni, aytilganidek, u fonetik, morfemik, sintaktik, uslubiy tomondan «to’yintiriladi». Leksemalar so’zshakl sifatida, yasama so’z sifatida nutqda yuzaga chiqadi. Leksemani grammatik shakllantirish uni so’zshakl qiyofasiga kiritish (so’z va so’zshakl sinonim atamalardir, chunki nutqda grammatik shakllanmagan, so’zshaklga aylanmagan so’z yo’q) va undan nutqiy maqsad uchun ma‘lum qoliplar asosida yasama so’zlar hosil qilish so’zlovchining «so’z tayyorlashi»dir. Ma‘lumki, yasama so’zlarning ayrimlari nutq jarayonida yasaladi, ayrimlari esa bir vaqtlar yasalgan bo’lib, bugungi kunda ular hammamiz uchun tayyor holga kelib, tub leksemalar qatoriga chiqib olgan. Quyidagi uchta birlikni qiyyoslang: kitob kitobxon kitobchi](/data/documents/4ab925b2-cbe9-4f1d-9f6d-a6c27bd42025/page-10.png)
![Bu birlikdan ikkitasi [kitob] va [kitobxon] ongimizda tayyordir. [kitobxon] leksemasi aslida yasama, ammo bugungi kunda u ongimizda shu holda, ya‘ni yasama holda mavjud. Ammo kitobchi so’zi qandaydir g’ayrioddiylikka ega. Chunki u nutqiy yasama so’z bo’lib, leksemalar sirasiga o’tmagan. kitobchi so’zi ham, [ishchi] (worker, rabochiy) so’zi ham aslida [otQ chiqshu ot anglatmishi bilan shug’ullanuvchi shaxs oti] qolipi hosilalaridir. Ammo [ishchi] leksemasi bu qolipdan uzoqlashib, undagi o’zak va qo’shimcha qotgan holga kelgan, ya‘ni bu leksema hozir yuz berayotgan nutqiy jarayonda yasalmagan. kitobchi so’zi esa mazkur qolip asosidagi, undan nutq jarayonida hosil bo’lgan nutqiy hosiladir. Demak, ayrim yasama so’zlar qolipdan chiqib, davr o’tishi bilan leksemalashib, tayyor holga kelib qoladi. Leksemaning ongda paradigmatik va sintagmatik munosabatlar asosida yashashi. Leksemalar til jamiyati a‘zolari ongida boshqa leksemalar bilan o’xshashlik qatorlari (paradigmalar) hosil qilgan holda mavjud bo’ladi. Masalan, [o’g’il] leksemasi bir tomondan [ota], [ona], leksemalari bilan, ikkinchi tomondan [qiz] leksemasi bilan paradigmalar hosil qilib yashaydi. Paradigmadagi bir a‘zoning mohiyati unga paradigmadosh boshqa a‘zoning mohiyatiga qiyosan olinadi, unga munosabatda bo’ladi. Masalan, [aka] leksemasi [uka], [singil], [opa] leksemalari bilan paradigma hosil qilar ekan, bunda ularning umumiy belgisi bu leksemalarni bir paradigmaga solsa, farqli belgilari ularning mustaqilliklarini ta‘minlaydi. Lisoniy birliklar orasidagi bunday bir-biriga ishora qilib, eslatib turuvchi belgilar, munosabatlar assotsiativ munosabatlar ham deyiladi. [aka] leksemasining mohiyati [uka] leksemasining mohiyatiga qiyosan belgilanadi. Qiyos esa eslatish, eslash, yonma-yon qo’yish munosabatidir. Leksemalar mohiyatida sintagmatik munosabatlar ham mujassamdir. Masalan, [daftar] leksemasi nutqda [yirtmoq], [yozmoq] leksemalari bilan bir tomondan, morfologik shakllar va so’z yasovchi qo’shimchalar bilan ikkinchi tomondan birikuvlar hosil qiladi. Bu voqelanish leksemada imkoniyat sifatida mavjud. Aytilgan birliklar bilan yuz bergan aloqalar leksemalar mohiyatida imkoniyat sifatida yashirindir.](/data/documents/4ab925b2-cbe9-4f1d-9f6d-a6c27bd42025/page-11.png)
