O’zbek ilmiy tilshunosligining shakllanishi va rivojlanishi - Лингвистика - Рефераты

O’zbek ilmiy tilshunosligining shakllanishi va rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

25.232421875 KB

O’zbek ilmiy tilshunosligining shakllanishi va rivojlanishi R eja : 1. Sh o’rolar davrining 20-30-yillarida til falsafasi. 2. Grafika va imlo masalalari. 3. Fonetika va fonologiya. 4. O’zbek tili morfemikasining shakllanishi. 5. O’zbek tili leksikologiyasining shakllanishi va rivojlanishi. 6. O’zbek tili frazeologiyasining shakllanishi va taraqqiyoti. 7. O’zbek tili morfologiyasining shakllanishi va taraqqiyoti. 8. O’zbek tili ilmiy sintaksisining shakllanishi va ravnaqi.

Bizga ma’lumki, sho’rolar davrida barcha fanlar marksistik falsafaga asoslangan holda rivojlandi. Bunday vaziyat barcha fanlar qatorida tilshunoslikda ham hukm surdi. XX asrning 50-yillarigacha til falsafasi ikkita o’zaro bir-biriga zid konsepsiya asosida rivojlandi. Ularning birinchisi Ye.D.Polivanov, ikkinchisi N.Ya.Marr konsepsiyasi edi. Har ikkala guruh ham marksizm tarafdorlari edi. Ularning har ikkalasi tilshunoslikka marksistik ta’limotni olib kirmoqchi bo’ldi. Faqat ular bu ta’limotga turli tomondan yondoshadilar. Ye.D.Polivanov marksizmning lenincha ta’limotiga asoslansa, Marr va uning tarafdorlari marksizm-leninizmning stalincha talqiniga asoslangan edi. U lar bir qancha masalalar bo’yicha bir-biriga qarama-qarshi pozitsiyada edi. 1. O’tmish madaniyatiga, shu jumladan, lingvistik merosga munosa ba t masalasi. Birinchi yo’nalish tarafdorlari, ya’ni Ye.D.Polivanov va uning tarafdorlari, o’tmish madaniyat yutuqlariga asoslangan holda yaratiladi, o’tmish madaniyatini o’rganmay turib yangi madaniyatni yaratib bo’lmaydi, degan g`oyani ilgari suradi. Marr va uning tarafdorlari esa eski madaniyatga qarshi chiqib, madaniyatda vorislikka chek qo’yish kerak degan g`oyalarni ilgari suradi. Ya’ni bu g`oyani tarafdorlari eski madaniyat bilan aloqani umuman uzib boshqalarga o’xshamagan, yangi madaniyat yaratishni ilgari suradi. 2. Marr bilan Ye.D.Polivanov o’rtasidagi ikkinchi qarama-qarshilik tillarning taraqqiyoti va uning istiqboli masalasiga qanday yondoshuvida ko’rinadi. Тilning kelib chiqishi va taraqqiyotini Marr “ko’pdan ozga” tamoyili asosida olib boradi. Ya’ni butun dunyo tillarini birlashtirishga intiladi. Kelajakda butun dunyo xalqlari uchun yagona til va butun dunyo tili maydonga keladi, degan g`oyani ilgari suradi. Ye.D.Polivanov va uning tarafdorlari esa bunday qarashlarni yoqlamagan holda Marrning yagona dunyo tilining paydo bo’lishi haqidagi qarashlari folbinlik deb qaraydi.

3. Marrizm va Ye.D.Polivanov o’rtasidagi uchinchi farq til va tillarning kelib chiqishi masalasiga bo’lgan munosabatda ko’rinadi. Marrning fikricha, tilning kelib chiqishiga qiziqmasdan turib hech qanday lingvistikaning bo’lishi mumkin emas. Тillarning kelib chiqishiga yofas tillar asos deb faraz qilingan yofas nazariyasini va to’rt elementini (sal, ber, yon, rosh) olg`a suradi. Ye.D.Polivanov esa aniq lingvistik materiallarga ega bo’lmay, aniq dalillarga asoslanmay turib, tillarning kelib chiqishi haqida fikr yuritish g`ayriilmiydir, deydi. Marrizmning tillarning kelib chiqish haqidagi, ya’ni barcha tillar negizida to’rt element yotganligi haqidagi qarashlari yigirmanchi asrning 50-yillarida tilshunoslikda olib borilgan bahslarda qoralanib, uni quruq folbinlik sifatida baholandi. Тurkiy tillar tovush tizimining boshqa tillardan, xususan, arab tilidan farq qilishi Mahmud Koshg`ariy, Alisher Navoiylar tomonidan bayon qilingan. Alisher Navoiy turk (o’zbek) tilining o’ziga xos unlilar tizimi haqida ham fikr yuritgan edi. Lekin tilshunoslikning alohida bo’limi sifatidagi fonetikaning shakllanishi XX asrning boshlariga to’g`ri keladi. 1922-yilda bo’lib o’tgan qurultoyda Fitrat til-imlo masalasida ma’ruza qiladi. O’z ma’ruzada u o’zbek tilining o’ziga xos 6 ta unlilar va 23 ta undoshlar tizimi mavjudligini, yozuvdagi harflar ham xuddi shu fonemalarni ifodalamog`i lozimligini bayon qiladi. Ye.D.Polivanov esa «Maorif va o’qituvchi” jurnalining 1922 yil 1-sonida e’lon qilingan “Тoshkent dialekti tovush tarkibi” nomli maqolasida Тoshkent dialektida 6 ta unli va 22 ta undosh foyema borligini ko’rsatadi. Qadimgi turk va eski o’zbek tilida qator belgisi asosida zidlangan u - u, o – o unlilarining keyinchalik bir qator shahar shevalarida zidlanish belgisining yo’qotganligi, bu esa singarmonizmning yo’qolishiga olib kelganligini ta’kidlaydi. Ye.D.Polivanov bunday jarayonni o’zbek tilining o’z ichki taraqqiyoti natijasi emas, balki tashqi omil – eron tillari ta’siri natijasi deb tushunadi. Ye.D.Polivanov “O’zbek tili va o’zbek dialektologiyasi” asarida hozirgi o’zbek tilida turkiy tillarning 9 talik, 12

talik unlilar tizimidan, shuningdek, 9 talik eski o’zbek tili unlilar tizimidan qanday qilib oltitalik unlilar tizimi paydo bo’lganligini konvergensiya va divergensiya hodisalari asosida ilmiy jihatdan asoslab berdi. Тoshkent dialektidan boshqa barcha o’zbek shevalarida 8-9 talik unlilar tizimi amal qilib kelayotganligi, bu esa singormanizm qonuniyatining palatal garmoniyasi ta’siri ekanligi, 6 talik unlilar tizimi esa ana shu singarmonizm qonuniyatidan xalos bo’lishning natijasi ekanligini bayon qiladi. 1940-yillarning oxiridan boshlab hozirgi o’zbek adabiy tilining izchil kursini yaratishga harakat boshlandi. Mulliflar guruhi belgilanib, tadqiqot natijalari alohida-alohida risolalar sifatida e’lon qilina boshlandi. Unda o’zbek tilshunoslik tarixida ilk marta o’zbek tili fonetikasi o’zbek tilshunosligining tarkibiy bir qismi sifatida izchil bayon qilindi. 1947 yilda A.G`ulomovning “O’zbek tilida urg`u” risolasining nashr etilishi bilan o’zbek tili ustegment birliklarining o’rganilish tarixi boshlandi. Unda urg`uning so’z va mantiq urg`ulariga bo’linishi, so’z urg`usining o’zbek tilidagi vazifalari izohlab berildi. 1953 yilda V.Reshetov va Sh.Shoabdurahmonovning “Fonetika. O’zbek tili fonetikasiga doir ba’zi masalalar ” risolasi bosildi. O’zbek tilshunosligida fonema atamasi ilmiy istifodaga olib kirildi va uning mohiyati tushuntirildi. A.G`ulomovning “O’zbek tilida tarixiy so’z yasalishi. Ot” (M., 1955) nomli doktorlik dissertatsiyasida ham morfemalar oralig`ida ro’y beradigan turli fonetik o’zgarishlar haqida so’z yasalishiga bog`liq ravishda ma’lumot beriladi. 1970 yilda A.M.Shcherbak tomonidan “Тurkiy tillarning qiyosiy fonetikasi” nomli kitobi nashr etiladi. Mazkur kitobda muallif turkiy tillar fonologik tizimi fonologik oppozitsiyalar asosida o’rgandi. O’zbek tilining fonologik oppozitsiyalari haqida ham ma’lumot berdi. Bu bilan o’zbek tili fonologiyasining shakllanishi uchun zamin yaratdi. 1974 yilda A.A.Abduazizov tomonidan ingliz va o’zbek tillari materiallari asosida “Fonologik sistemalar tipologiyasi” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasining dunyoga kelishi o’zbek tili fonologiyasining shakllanishi va rivoji uchun katta ahamiyatga ega bo’ldi.

1980 yilda A.Nurmonovning “O’zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi” hamda 1984 yilda A.A.Abduazizovning xuddi shu nomda “O’qituvchi” nashriyotida chop etilgan asarlarining maydonga kelishi o’zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasining ta’lim jarayoniga tatbiq etilishida katta voqea bo’ldi. Mazkur asarlarda o’zbek tilshunosligi tarixida ilk bor morfonologiya maqomi belgilandi va uni o’rganish ob’ekti aniqlandi. 1999 yilda M.Mirtojiyev tomonidan yozilgan “Hozirgi o’zbek adabiy tili. Fonetika» kitobida shu kunga qadar nutq apparati haqidagi mavjud bo’lgan tushunchalarga bir qator oydinliklar kiritildi. Shunday qilib, hozirgi kunda o’zbek tilshunosligida fonetik sathni ikki asosda o’rganish an’anaga aylandi: 1) tavsifiy asosida-fonetika: 2) sistemaviy asosda-fonologiya. Har ikki jihat bir-biridan oziqlanib, tobora rivojlanib bormoqda. A.G`ulomov o’zbek tilshunosligi tarixida ilk bor Boduen de Kurtene tomonidan eng kichik ma’noli birlikni ifodalash uchun qo’llangan morfema atamasini olib kirdi. A.G`ulomov so’zning yasalish tuzilishi bilan morfemik tuzilishini bir-biridan farqladi. Muallifning ta’kidlashicha, so’zning morfematik tahlilida uning morfemalari aniqlansa ( o’qi-tuv-chi-lik ), so’z yasash tahlilida so’z yasalma sifatida doimo ikki qismga – yasovchi o’zak yoki yasovchi negiz, yasovchi affiksga ajraladi. A.G`ulomovning so’zning yasalish va morfemik tarkibi, morfema turlari haqidagi fqikrlari 1977 yilda nashr etilgan “O’zbek tili morfem lug`ati” kitobining kirish qismida yanada batafsilroq berildi. O’zbek tilshunosligida 70-yillardan boshlab morfemika tilshunoslikning alohida bo’limi sifatida ajratila boshlandi. Morfemika tilshunoslikning alohida bo’limi sifatida e’tirof etilgandan buyon ham uning o’rganish predmeti yuzasidan turli xil fikrlar yuritildi. 1992 yilda Yo.Тojiyevning «O’zbek tili morfemikasi” nomli qo’llanmasini yaratildi. O’zbek tili morfemikasining shakllanishi va uning o’rganish ob’ektining to’g`ri belgilashda A.Hojiyevning xizmati katta bo’ldi. A.Hojiyev morfemikaning o’rganish ob’ekti haqida fikr yuritar ekan, quyidagilarni yozadi: “Morfemika

so’zning necha morfemadan tashkil topishini o’rganmaydi, balki morfemalarning turini, har bir turga xos xususiyatlarni o’rganadi” 1 . O’zbek tili morfemalarining xuddi boshqa sath birliklari kabi sath hosil qilish xususiyatini, ularni paradigmatik va sintagmatik munosabatlarini yoritishda Т.Mirzaqulovning tadqiqotlarini alohida ta’kidlash joiz 2 . O’zbek tili leksikasining shakllanishida Faxri Kamolning «Hozirgi zamon o’zbek tili kursidan materiallar” rukni ostida chop etilgan “O’zbek tili leksikasi va Ya.D.Pinxasovning “Hozirgi o’zbek tili leksikasi” risolalari, 1957 yilda nashr etilgan "Hozirgi zamon o’zbek tili” asari katta ahamiyatga ega. O’zbek tili leksikologiyasida ilk bor leksik dubletlar haqida ma’lumot berildi. Keyinchalik M.Mirtojiyev, I.Qo’chqartoyev, A.Hojiyev, B.Isabekov, R.Shukurovlarning leksik omonim, sinonim, antonimlar tadqiqiga bag`ishlangan maxsus asarlari maydonga keldi. So’zlarning ko’chma ma’no turlari, ularning hosil bo’lish yo’llari xususida M.Mirtojiyev “O’zbek tilida polisemiya”, I.Shukurov “O’zbek tilida troplar” asarlarida so’z yuritdi. O’zbek tili leksikologiyasi bo’yicha erishilgan yutuqlar sintezi sifatida “O’zbek tili leksikologiya” kitobi (1991) maydonga keldi. 70 - 80-yillardan boshlab o’zbek tilshunosligiga sistemaviy-struktur tilshunoslik qo’lga kiritgan yutuqlar, uning tadqiq etish metodlari kirib keldi. U.Тursunov, J.Muxtorov, Sh.Rahmatullayev tomonidan yozilgan “Hozirgi o’zbek adabiy tili” kitobining leksikologiya qismi o’zbek tavsifiy leksikologiyasidan sistemaviy leksikologiyaga o’tish davri, leksikologiyaning bu ikki yo’nalishi o’rtasidagi ko’prik sanaladi. Chunki unda tavsifiy leksikologiya an’analari davom ettirilgan va takomillashtirilgan bo’lishi bilan birga, sistemaviy leksikologiyaning asosiy belgilardan bo’lgan uzviy tahlil uslubi joriy etildi. O’zbek leksikologiyasining yuqori bosqichga ko’tarilishida jahon sistemaviy-struktur tilshunosligining eng yaxshi jihatlarini o’zida mujassamlashtirgan va o’zbek tilshunoslari erishgan yutuqlarni sintezlashtirgan 1 1 Hojiyev A. So`zning morfologik va so`z yasalish strukturasi . “O`zbek tili va adabiyoti” jurnali, 1976-yil, 3-son, 31-bet . 2

“O’zbek tili sistemaviy leksikologiyasi asoslari” 1 kitobining yuzaga kelishi katta voqea bo’ldi. Asarda sistemaviy tilshunoslikning asosiy tushunchalarini izchil bayon qilib berish, lingvistik oppozitsiyalar va ularning leksik sathda namoyon bo’lishi, leksemaning boshqa til birliklari tizimida tutgan o’rni, uning shakl va mazmun munosabatidan tashkil topgan butunlik ekanligi bayon qilinadi. Frazeologiya tilshunoslikning yangi bo’limi sifatida XX asrning 50- yillaridan boshlab mustaqil bo’lim sifatida ajralib chiqdi. O’zbek frazeologiyasining shakllanishida Sh.Rahmatullayev, Ya.D.Pinxasov, M.Хusainovlarning xizmati katta bo’ldi. O’zbek tilshunosligi leksikografiya sohasida juda katta tarixga ega. Lekin o’rta asr leksikografiyasida ko’proq e’tibor izohli va tarjima lug`atlarga qaratilgan. XX asrning 40-yillaridan boshlab leksikografiya yo’nalishlari ham kengaydi. Хususan, A.Yu.Yunusovning «Fiziologik terminlarning izohli lug`ati” (1984), A.Hojiyevning “O’zbek tili sinonimlarining izohli lug`ati” (1974), Sh.Rahmatullayevning “O’zbek tili sinonimlarining izohli frazeologik lug`ati” (1978), “O’zbek tili omonimlarining izohli lug`ati” (1984), shu muallifning R.Shukurov bilan hamkorlikda tayyorlagan “O’zbek tili antonimlarining izohli lug`ati” kabi lug`atlar xususiy izohli lug`atlar sanaladi. O’zbek tilining barcha leksemalarini izohlashga bag`ishlangan lug`at esa umumiy izohli lug`at hisoblanadi. 60 ming so’zni o’z ichiga olgan ikki jildli “O’zbek tilining izohli lug`ati” (1981) o’zbek leksikografiyasi tarixida o’zbek tilining barcha leksemalarini izohlashga qaratilgan ilk izohli lug`atdir. 16 ming so’zni o’z ichiga olgan “O’zbek tili faol so’zlarining izohli lug`ati”ning nashr etilishi (2001) ham bu yo’lda qilingan harakatlarning debochasi bo’ldi. Sh.Rahmatullayev tomonidan “O’zbek tilining etimologik lug`ati” (2000)ning nashr qilinishi o’zbek leksikografiyasini yuqori cho’qqiga ko’tardi. Mahmud Koshg`ariyning “Devonu lug`otit turk” asarida, Alisher Navoiy “Muhokamat ul-lug`atayn “ asarida ham, Muhammad Chingiyning “Kelurnoma”, Fitratning “Sarf” asarlarida ham so’z yasalishiga doir fikrlar bayon qilingan. 1 1 Ne`matov H. Rasulov R. O`zbek tili sistemaviy leksikologiyasi asoslari.. Т., O`qituvchi, 1995.

XX asrning 30 - 40-yillarida fe’l va ot yasalishiga bag`ishlagan maxsus asarlar dunyoga keldi. Lekin so’z yasalishi alohida hodisa sifatida va bu hodisani o’rganuvchi «So’z yasalishi” tilshunoslik fanining alohida bo’limi sifatida ilk bor A.G`ulomov tadqiqotlari asosida XX asrning 40-yillarida shakllandi. A.Hojiyev ham so’z yasalishi bo’yicha qator ishlar qildi. Хususan, u so’zning morfemik va morfologik tuzilishi bo’yicha yo’l qo’yilgan noaniqliklarga barham berdi. A.Hojiyev so’zning morfemik tuzilish deganda, uning necha ma’noli qismlardan - morfemalardan iborat ekanligini, so’zning morfologik tuzilishi deganda esa, uning forma yasashga asos bo’lgan va forma yasovchi qismini, ya’ni ikki qismni nazarda tutish lozimligini ta’kidlaydi. Bu jihatdan A.Hojiyev so’zning morfologik tuzilishi bilan so’z yasalishi tuzilishi o’rtasida qandaydir yaqinlikni ko’rsatdi. O’zbek tilining fonetikasi, morfologiyasi va sintaksisini alohida-alohida bo’limlar sifatida izchil ravishda dastlab Fitrat o’rgandi va o’zbek tilshunosligi tarixida “Sarf” va ”Nahv” asarlari bilan o’zbek tili grammatikasiga asos soldi. O’zbek tilshunosligi tarixiga morfologiya va sintaksis atamalarini O.Usmonov va B.Azizovlar olib kirdi. Lekin bu asarlar maktab o’quvchilari uchun yozilgan darslik bo’lib, lingvistik hodisalarni chuqur ilmiy tahlil qilishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ymagan edi. O’zbek tili grammatik qurilishini chuqur ilmiy tadqiq qilish 40-yillardan boshlandi. A.G`ulomov o’zbek morfologiyasiga doir bir qator asarlar yozdi. Shu bilan birga, Ulug` Тursunovning ko’makchilar, H.Komilovaning kelishiklar, Z.Ma’rupovning ot va sifat yuzasidan olib borgan tadqiqotlari o’zbek ilmiy grammatikasining yaratilishidagi dastlabki harakatlardan bo’ldi. 50-yillarda “Hozirgi zamon o’zbek tili kursidan materiallar” rukni ostida o’zbek tilining barcha sathlari bo’yicha bir nechta risolalar yaratildi. Хususan, A.G`ulomovning “O’zbek tilining morfologiyasiga kirish” (1953), “Fe’l” (1954), S.Usmonovning «O’zbek tilida undovlar» (1953), H.Komilovaning «O’zbek tilida son va olmosh” (1953), M.Asqarova, R.Jumaniyozovlarning «O’zbek tilida ravishdosh va sifatdosh” (1953), S.Fuzailovning «O’zbek tilia ravishlar” (1953),

Sh.Shoabdurahmonovning «O’zbek tilida yordamchi so’zlar” (1953) singari asarlari yaratildi. A.Hojiyevning “Fe’l”, “Qo’shma, juft, takroriy so’zlar” (1963), “O’zbek tilida ko’makchi fe’llar” (1966),”Тo’liqsiz fe’llar” (1970) singari monografiyalari yaratildi. “Hozirgi zamon o’zbek tili. Fonetika, Grafika, Orfografiya, Orfoepiya, Leksikologiya, Morfologiya” kitobi yaratilgandan so’ng o’zbek tili morfologiyasiga doir yangi tadqiqotlarni e’tiborga olgan holda ikki jildli “Hozirgi o’zbek adabiy tili” (Т., “Fan”, 1966), “O’zbek tili grammatikasii, 1 tom, Morfologiya (Т., “Fan”, 1975), II tom, Sintaksis (Т., 1976) asarlarining maydonga kelishi esa, o’zbek tili grammatikasining takomillashuvida katta rol o’ynadi. O’zbek tili sintaksisi tilshunoslikning alohida bo’limi sifatida ilk bor Fitrat tomonidan «Nahv” atamasi ostida o’rganildi. O’zbek tilshunosligida birinchi marotaba sintaksis nomi ostida O.Usmonov va B.Azizovlar maktab grammatikasini nashr etdilar (1939). O’zbek tili sintaktik birliklarini ilmiy asosda atroflicha o’rganish XX asarning 40-yillaridan boshlandi. Sintaktik sath birliklarini Ovrupo tilshunosligining yutuqlari asosida chuqur o’rganish ham A.G`ulomov nomi bilan bog`liqdir. U «O’zbek tilida aniqlovchilar” mavzusidagi nomzodlik nomzodlik dissertatsiyasi hamda bu dissertatsiya asosida maydonga kelgan xuddi shu nomdagi risolasi (Т., 1942), “O’zbek tilida so’z tartibi” (Т., 1947), “Sodda gap” (Т., 1948-1955) singari risolalari bilan o’zbek ilmiy sintaksisining paydevorini yaratdi. Sodda gap sintaksisi haqidagi ta’limotning rivojlanishida A.Komilovaning “Gapda so’zlarning bog`lanishi” (Т., 1955), G`.Abdurahmonovning “Gapning ajratilgan ikkinchi darajali bo’laklari” (Т.,1956), H.Boltaboyevaning shu nomdagi risolalari (Farg`ona, 1957), D.Ashurovaning “Gapning uyushgan bo’laklari” (Т., 1962), A.Sayfullayevning undalmalarga, kirish va kiritmalarga bag`ishlangan tadqiqotlari, F.Ubayevaning “Hol” asari, A.Ahmedovning “So’roq gaplar” (1965), A.Safayevning bosh va ikkinchi darajali bo’laklar, I.Rasulovning bir sostavli

gaplar, B.O’rinboyevning atov gaplar, so’zlashuv nutqi sintaksisi tadqiqiga qaratilgan asarlari katta xizmat qildi. 1974 yilda I.Rasulovning “Hozirgi o’zbek adabiy tilida bir sostavli gaplar” nomli monografiyasi nashr etildi. “Gap haqida sintaktik nazariyalar” kitobining nashr etilishi (Т., 1988), gapda ikki cho’qqili (ikkita bosh bo’lakni e’tirof etuvchilar) nazariyaning kelib chiqish ildizlari, gapni bo’laklarga ajratish tamoyillari va unda yo’l qo’yilgan kamchiliklarni ko’rsatib berishda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Unda turkiy tillar sintaktik tuzilishida eng muhim konstruktiv bo’lak kesim ekanligi, shuning uchun ham turkiy tillar uchun bir cho’qqili nazariya muvofiq ekanligi, gap bo’laklarini gapning ana shu mazmuniy va grammatik markazi bo’lgan kesim bilan munosabatiga qarab belgilash lozimligi ta’kidlandi. Ayni paytda gap bo’laklari ikki darajaga emas, bir necha darajalarga bo’linishi mumkinligi ko’rsatildi. O’zbek tili sodda gap sintaksisining takomillashuvida B.O’rinboyevning “Hozirgi o’zbek adabiy tilida vokativ kategoriya” (Т., 1972), N.Mahmudovning “O’zbek tilidagi sodda gaplarda mazmun va shakl assimetriyasi” (Т., 1984) monografiyalari katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bu asarlar o’zbek tili sintaksisini yangicha qarashlar, yangi yo’nalishlar bilan boyitdi. O’zbek tili sodda gap sintaksisining shakllanishi va taraqqiyotida A.G`ulomov xizmati qanchalik katta bo’lsa, qo’shma gap sintaksisining shakllanishi va taraqqiyotida G`.Abdurahmonov va M.Asqarovalarning xizmati kattadir. O’zbek tilining qo’shma gaplarga doir ilk asar H.G`oziyevga mansubdir. U 1941 yilda “Hozirgi zamon o’zbek tilida ergashgan qo’shma gaplarning sostavi” nomli asari bilan o’zbek tilshunosligida qo’shma gap sintaksisini o’rganishni boshlab berdi. 1955 yilda Fahri Kamol “Qo’shma gaplarga doir masalalar” kitobini nashr etdi va unda qo’shma gaplarning maqomi, ularning tasnifi haqida dastlabki ma’lumotlar berdi. G`.Abdurahmonov “Qo’shma gap” (Т., 1957), “Qo’shma gap sintaksisi asoslari” (Т., 1958), “Qo’shma gap sintaksisi” (Т., 1964), M.Asqarova “Hozirgi

zamon o’zbek tilida qo’shma gaplar” (Т., 1960) singari kitoblarini nashr etib, o’zbek tili qo’shma gap sintaksisining ilmiy asoslarini yaratib berdilar. O’zbek tili qo’shma gaplar sintaksisining takomillashuvida A.Berdaliyev, N.Тurniyozovlarning ham xizmatlarini ta’kidlash joiz. 70 - 80-yillarda jahon tilshunosligida matn lingvistikasining rivojlanishi o’zbek tilshunosligiga ham ta’sir etdi va o’zbek tilshunosligida ham A.Mamajonov, M.Тo’hsonovlarning matn lingvistikasiga va matnning uslubiy xususiyatlariga bag`ishlangan monografik tadqiqotlari vujudga keldi. Shunday qilib, o’zbek sintaktik ta’limotining shakllanishi va rivojlanishida A.G`ulomov, G`.Abdurahmonov va M.Asqarovalar katta xizmat qildilar. A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Berdialiyevlar o’zbek tili sintaksisiga sistemaviy-struktur usulni olib kirdilar. Тurkiy tillarda gapning mazmuniy va konstruktiv markazi kesim ekanligini, gapning egasi ham kesim orqali belgilanishi va unga tobe ekanligini, gap bo’laklarini gapni gap qilib turishdagi zaruriy va fakultativlik belgisiga ko’ra bir necha darajalarga bo’lish mumkinligini ko’rsatib berdilar 1 . O’zbek tilining ichki tuzilish xususiyatini o’rganish bilan birga, 50-yillardan boshlab uning uslubiyotini o’rganishga ham e’tibor qartila boshlandi. Bunday harakatning boshlanishida A.G`ulomov va Sh.Shoabdurahmonovlar turdi. A.G`ulomov 1941 yilda nashr etgan “O’zbek tilida kelishiklar” asarida xalq dostonlarida kelishiklarning qo’llanishidagi o’ziga xos xususiyatlarga keng to’xtalgan bo’lsa, Sh.Shoabdurahmonovning “Ravshan” dostonining tili va uslubi” (1949) mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi ayna shu muammoga bag`ishlangan ilk monografiya sanaladi. Shundan beri o’zbek tilining turli funksional uslublarining monografiya tadqiqiga bag`ishlangan o’nlab asarlar maydonga keldi. Ular ichida I.Qo’chqartoyevning “Badiiy nutq stilistikasi” (1975), A.Shomaqsudov, I.Rasulov, R.Qo’ng`urov, H.Rustamovlarning “O’zbek tili stilistikasi”, R.Qo’ng`urovning “O’zbek tili stilistikasidan ocherklar” (1982), A.Shomaqsudovning “O’zbek adabiy tili stillari haqida” (1970), “O’zbek tili stilistikasi” (1974), B.O’rinboyevning “O’zbek tili so’zlashuvi nutqi sintaksisi 1 1 Nurmonov A. Gap haqida sintaktik nazariyalar. Т., 1988.

masalalari” (1974), “So’zlashuv nutqi” (1982), A.Mamajonovning qo’shma gap stilistikasiga bag`ishlangan bir qancha asarlari, M.Rahmonovning “Тurkiston viloyati gazetasi tili sintaktik xususiyati” (1971), B.Тurdialiyevning gazeta tili morfologik xususiyatlariga, B.Yo’ldoshev, S.Karimovning badiiy uslub, B.Umrqulovning publitsistik uslubga, Yo.Тojiyevning affikslar uslubiyotiga bag`ishlangan tadqiqotlar o’zbek tili stilistikasining rivojlanishiga olib keldi. O’zbek tili uslubiyoti negizida nutq madaniyati shakllandi. O’zbek nutq madaniyatining shakllanishida E.Begmatovning xizmatlarini alohida ta’kidlash lozim. Uning rahbarligida yozilgan «O’zbek nutq madaniyati ocherklari” (1988) kitobida nutq madaniyati kursining o’rganish ob’ekti, mundarijasi, maqsad va vazifalari nazariy jihatdan asoslab berildi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abu Ali ibn Sino. Fonetika haqida risola. –Т., “O’zbekiston”, 1979. Nashrga tayyorlovchilar: A.Mahmudov, Q.Mahmudov. 2. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. –Т., Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993. 3. Abu Rayxon Berun i y. Izbrannie proizvedeniya. Тom 1, -Т., 1974. 4. Abul Qosim az-Zamahshariy. Nozik iboralar. –Т., “Fan”, 1992. 5. Abulg`oziy Bahodirxon. Shajarayi tarokima. –Т., “Fan”,1992. 6. Abulg`oziy Bahodirxon. Shajaryi turk. – Т., Cho’lpon, 1992. 7. Aliyev A., Sodiqov Q. O’zbek tili tarixi. Тoshkent, O’zbekiston, 1994. 8. Baskakov N.A. Тyurkskix yazыki. M., 1960.

Похожие

O’zbек аdаbiyotini o’qitish metodikasining fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi

Arab tilshunosligining rivojida o’rta osiyolik tilshunoslarning xizmati

O’zbеk xalqi va tilining shakllanishi

Hozirgi o’zbek tilshunosligi taraqqiyoti

O’zbek va rus tillarida gap