Hozirgi o’zbek tilshunosligi taraqqiyoti - Лингвистика - Рефераты

Hozirgi o’zbek tilshunosligi taraqqiyoti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

42.5 KB

Hozirgi o’zbek tilshunosligi taraqqiyoti Reja: 1. O’zbek tilshunosligi va Oktyabr to’ntarishi. 2. O’zbek tilshunosligi va fonetikasi. 3. O’zbek tilshunosligi va o’zbek lug’atchiligi. 4. O’zbek tilshunosligi va frazeologiya, leksikologiya. 5. O’zbek shevashunosligi va o’zbek shevashunoslari haqida. 6. O’zbek tili grammatikasi va punktuatsiyasi.

Mavzu bo’yicha tayanch tushunchalar: O’zbek adabiy til, o’zbek tilshunosligi, fonetika, morfemika, leksikologiya, leksikografiya, etimologiya, shevashunoslik, sintaksis, punktuatsiya, imlo, frazeologiya va b. Hammangizga ma‘lumki, Oktyabr to’ntarishi o’zbek xalqi milliy madaniyati taraqqiyoti, jumladan, o’zbek tilshunosligi rivojining istiqbol yo’llarini ochib berdi. To’ntarishdan avval, o’zbek tili keng ko’lamda mustaqil o’rganish, tekshirish ob‘ekti bo’lgan emas. Turkistonda maktab va maorif, matbuot va nashriyot, oliy o’quv yurtlari va ilmiy tekshirish muassasalari, davlatni idora qilish ishlari ona tilida olib borish amalga oshirilgan ekan, endi navbatdagi vazifa o’zbek tilshunoslari oldida turmush talablariga javob beradigan muammolarni to’g’ri hal etish uchun markaz va kadrlar Etishtirish zarur edi. Bunday talab va ehtiyojlarni qondirish maqsadida 1925 yilda O’zbekiston Xalq Maorif komissarligi huzurida ilmiy markaz tuzildi va markaz huzurida o’zbeklarni, o’zbek tilini o’rganish qo’mitasi tashkil etildi. 1929 yilda O’zbekiston Xalq Komissarlari Kengashi huzurida maxsus davlat ilmiy tadqiqot instituti tashkil topishi bilan institutning tarkibiy qismi sifatida til va adabiyot sektori tashkil etildi. 1934 yilda Til va adabiyot ilmiy tekshirish institutiga aylantirildi. Hozirgi o’zbek tilshunosligi Oktyabr to’ntarishidan keyin turkiyshunoslik, jumladan, eski o’zbek tili bo’yicha yozilgan lug’at va filologik traktatlarni o’zlashtirish, bu maktablardagi lingvistik ideyalarni o’zbek tili materiallariga tadqiq qilish natijasida yuzaga keldi. Shundan keyin o’zbek tilshunosligi shonli taraqqiyot yo’lini bosib o’tib, o’zbek tilini sinxronik, diaxronik, qiyosiy-tarixiy va qiyosiy-tipologik aspektlarda o’rganish bo’yicha jiddiy natijalarga erishdi. O’zbek tilshunoslari safi beqiyos kengaydi, ularning ilmiy-nazariy tayyorgarligi yaxshilandi. Hozir o’zbek tilshunoslari safida akademiklar, yuzlab fan doktorlari, nomzodlari bor. O’zbek tilining lug’at tarkibi ko’pdan buyon o’rganilib keladi. O’zbekiston Respublikasi M.Qoshg’ariy nomidagi til va adabiyot instituti tomonidan 1957 yil

nashr etilgan «Hozirgi zamon o’zbek tili» 1966 yilda nashr etilgan «Hozirgi o’zbek adabiy tili» asarining birinchi tomida o’zbek tili lug’at tarkibining masalalariga birmuncha o’rin berilgan. O’zbekiston Respublikasi oliy o’quv yurtlari filologiya til va adabiyot fakultetlari talabalari uchun yozilgan darslik va qo’llanmalarda ham o’zbek tilining lug’at boyligiga ancha o’rin ajratilgan. Bu ishlar asos e‘tibori bilan normativ-tasviriy ishlar bo’lgani uchun o’zbek tilining so’z boyligi ularda norma va grammatek talablari asosida tavsif etiladi. O’zbek tili lug’at tarkibining ma‘lum sohalariga bag’ishlangan monografik tadqiqotlar yaratildi. O’zbek tilida xorijiy so’zlar, evfemizmlar, eskirgan so’zlar, kasb-hunar leksikasi, antroponimlar bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi. S.Ibrohimov 1961 yilda «O’zbek tilining kasb-hunar leksikasi» degan temada doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. O’zbek tili frazeologiyasiga bag’ishlangan birinchi yirik ish Sh.Rahmatullaevning 1952 yilda Moskvada himoya qilingan «Hozirgi zamon o’zbek tilidagi obrazli fe‘l frazeologik birliklarning asosiy grammatik xususiyatlari» nomli nomzodlik dissertatsiyasi bo’ldi. Bu ishning kirish qismida akad. V.V.Vinogradovlarning frazeologik kontseptsiyasi o’zbek tili materialiga tadbiq etildi. Sh.Rahmatullaev 1966 yilda «O’zbek frazeologiyasining ba‘zi masalalari» degan temada doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. O’zbek tili frazeologik boyligini to’plash va o’rganish keyinchalik badiiy adabiyot tili materialida olib borildi. Muqimiy frazeologiyasi, Oydin asarlari frazeologiyasi, A.Qahhorning novatorligi bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi. M.Hakimov 1971 yilda frazeologiyaga oid «Yozuvchi va xalq tili» degan monografiya e‘lon qildi. Keyingi yillarda o’zbek tilining lug’at boyligi semasiologik planda ham o’rganila boshlandi. O’zbek tilida sinonim so’zlar, antonim so’zlar, polisemantik so’zlar bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi: o’zbek tilida

polisemiya, so’z ma‘nosi va uning valentligi masalalari bo’yicha monografiyalar bosilib chiqdi. I.Qo’chqortoev 1978 yilda «O’zbek tilida nutq fe‘llari semantikasi» degan mavzuda doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. SH.Rahmatullaev va uning shogirdlari leksik ma‘noning tabiati haqida , polisemiya va antonimiya, sinonimiya bo’yicha maqolalar e‘lon qilib, dissertatsiya yoqladilar. O’zbekiston leksikografiyasi uzoq tarixga ega. O’zbek tilshunosligining bu sohasi Oktyabr to’ntarishidan keyin ayniqsa tez sur‘atlar bilan rivojlandi. To’ntarishidan keyin yaratilgan dastlabki lug’atlar asosan o’quv-ma‘rifiy xarakterga ega. E.D.Polivanovning «Kratkiy russko-zbekskiy slovar», K.K.Yudaxinning «Qisqacha o’zbekcha-ruscha lug’at», S.Rahmatiy va A.Qodiriyning «Russko-uzbekskoy slovar» kabi asarlari ana shunday lug’atlar qatoriga kiradi. Bu lug’atlarda o’zbek tili leksikasining asosiy qismi tavsiflandi, o’zbek leksikografiyasining keyingi taraqqiyoti uchun zamin hozirlandi. O’zbek tilining fonetikasi hali keng ko’lamda o’rganilmagan. Bu sohaga bag’ishlangan ishlar sifatida o’zbek tili haqidagi tasviriy asarlar va darsliklarning fonetika qismlarini, yirik ish sifatida V.V.Reshetovning «Uzbekskiy yazk» nomli monografiyasini ko’rsatish mumkin. A.Mahmudov o’zbek tili fonetik sistemasi masalalari bilan ko’pdan buyon shug’ullanib keladi. Uning «O’zbek tilida so’z urg’usi», «O’zbek tili unlilari», «O’zbek tili sonorlar» kabi monografiyalari bosilib chiqdi. O’zbek tili grammatikasi ancha tugal o’rganilgan. E.D.Polivanov, A.N.Kononov va boshqa rus olimlarining umumturkologik va o’zbek tili grammatikasi bo’yicha yozgan asarlari bu sohada olib borilgan tadqiqotlar uchun nazariy va ilmiy-metodik asos bo’ldi. O’zbek tili grammatikasi bahsining rivojida A.G’ulomov, U.Tursunov, F.Kamolov kabi olimlar katta rol o’ynadi. O’zbek tilshunosligida grammatik tadqiqotlar so’z tarkibi, so’z yasalishi, so’z turkumlari va sintaksis bo’yicha olib borildi.

O’zbek tilida so’z tarkibi masalalariga oid tadqiqotlarda so’zning morfologik tarkibi, qo’shma so’z, juft so’z bo’yicha amalga oshirilgan ishlarni ko’rsatish mumkin. S.Usmonov 1964 yilda «Hozirgi zamon o’zbek tilida so’zning morfologik xususiyatlari» temasida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. U o’zbek tili haqida qator darslik va qo’llanmalar yozishda ishtirok etdi. S.Usmonov o’zbek tilida birinchi bo’lib «Umumiy tilshunoslik» darsligini yaratdi. So’z-yasalishi o’zbek tilshunosligining maxsus sohasi.Bu sohaning sistemali o’rganilishi A.G’ulomovning ilmiy tadqiqotlaridan boshlandi. U 1957 yilada «O’zbek tilida so’z yasalishi tarixiy problemalari» degan temada doktorlik dissertatsiyasi yoqladi. A.G’ulomov o’zbek tili bo’yicha bir qancha darslik va qo’llanmalar yozdi, monografiyalar yaratdi. Akademik grammatikani yozishda Etakchi avtorlardan biri sifatida ishtirok etdi. Uning nazariy-lingvistik qarashlari, tadqiqot usullari o’zbek-sovet tilshunosligining deyarli barcha sohaldarida ta‘sir ko’rsatdi. O’zbek tilida so’z yasovchi va forma yasovchi affikslar bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi. So’z turkumlari bo’yicha amalga oshirilgan tadqiqotlarning tematikasi ancha keng. O’zbek tilda ravish, numerativ so’zlar, son bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalar himoya qilindi, ko’makchilar, tasviriy so’zlar, kelishiklar, ish-amal va holat nomlari, fe‘l darajalari maxsus tadqiqotlar ob‘ekti bo’ldi. A.Safoev- o’zbek tilida gap bo’laklari bo’yicha ko’zga ko’ringan mutaxassislardan biri. U «O’zbek tilida gapning bosh bo’laklari», «Hozirgi o’zbek tilida gapning semantik-sintaktik jihatdan bo’linishi» degan temada doktorlik dissertatsiyasi himoya qildi. Qo’shma gap-o’zbek tilining qizg’in o’rganilayotgan sohalaridan biri. O’zbek tilida shart va to’siqsiz ergash gapli qo’shma gaplar payt, to’ldiruvchi, bir necha gapli qo’shma gaplar bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalari yoqladi. O’zbek tili punktuatsiyasi bo’yicha qator qo’llanmalar yaratildi.X.G’oziev o’zbek punktuatsiyasi tarixiga oid bir qancha asar yozdi. K.Nazarov «O’zbek tili

punktuatsiyasi asoslari,, «Tinish belgilari va yozma nutq» qo’llanmalarini bostirib chiqardi. O’zbek tili serdialekt va sersheva tillardan biri. Uning dialektik tarkibini keng planda o’rganish, asosan, Oktyabr to’ntarishidan keyin boshlandi.O’zbek tilshunosligida bu sohaning dastlabki yirik vakillari E.D.Polivanov, K.K.Yudaxin edi. Ularning ilmiy tadqiqotlari o’zbek dialektologiyasi fanining rivoji uchun nazariy va metodik asosi bo’ldi. O’zbek tilshunosligida dialektologik tadqiqotlar bir necha yo’nalishda olib borildi. Ko’p dialektologlar o’zbek tilining muayyan joylar bilan bog’liq shevalarini o’rgandilar. Bu yo’nalishdagi tadqiqotlarning dastlabki namunalari E.D.Polivanov, Yudaxin tomonidan yaratildi. V.V.Reshetov 1952 yilda Toshkent oblast Qurama shevalarining fonetik- morfologik sistemalari bo’yicha doktorlik dissertatsiyasi himoya qildi. U o’zbek shevalari to’g’risida juda ko’p ilmiy asar va metodik qo’llanmalar yozdi. 1959 yilda nashr etilgan «O’zbek tili (kirish va fonetika)» asari o’zbek dialektologiyasi faniga qo’shilgan jiddiy hissa bo’ldi. A.SHermatov 1978 yilda o’zbek tilining Qashqadaryo shevalari bo’yicha ham ilmiy tadqiqotlar olib borildi. Muayyan etnik nom bilan bog’liq bo’lgan o’zbek shevalari bo’yicha tadqiqotlar olib bordi. O’zbek tilining qipchoq shevasi, nayman-mang’it, turk-kaltatoy, turk-barlos shevalari bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalari yoqladi. Adabiy til va shevalarning o’zaro munosabati o’zbek tilshunosligining aktual problemalari qatoriga kiradi. Sh.SHoabdurahmonov 1963 yilda «O’zbek adabiy tili va o’zbek shevalari» temasida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. Shu nomda monografiyasi nashr etildi. Shoabdurahmonov o’zbek tilshunosligining aktual problemalari bo’yicha qator maqolalar yozdi, oliy o’quv yurtlari uchun o’zbek tili bo’yicha darslik va qo’llanmalar yaratishda ishtirok etdi.

X.Doniyorov 1977 yilda «SHarqiy qipchoq shevalari va ularning o’zbek adabiy tili taraqqiyotidagi o’rni» degan temada doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. O’zbek tilshunosligida tarixiy tematika, asosan, o’tmish yozma yodgorliklari tilini ayrim grammatik kategoriyalarining rivojlanish tarixini va o’zbek adabiy tili taraqqiyotining o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish bilan bog’liq bo’ldi. Bir guruh tilshunoslar XI-XIII asrlarda yaratilgan yozma yodgorliklarni lingvistik o’rganish bilan shug’ullandi. Yusuf Xos Hojib «Qutadg’u bilig» asarining tili, Ahmad Yugnakiy «Hibbat-ul-haqoyiq» asarining tili bo’yicha nomzodlik dissertatsiyasi himoya qildi. O’zbek tilshunoslaridan bir guruhi XIV asr yozma yodgorliklarining tilini o’rgandi. Klassik o’zbek adabiy tili ancha mukammal o’rganildi. A.Navoiy asarlari tilida qo’shma so’zlar, sinonim so’zlar, Navoiy prozasining leksik-stilistik xususiyatlari «Farhod va Shirin» dostonining tili, «Majolis un-nafois» asarining leksikasi, «Qissas-ul-Rabg’uziy» tili bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi. O’zbek tilshunosligida tarixiy tematikaning umumiy yo’nalishlaridan biri grammatik kategoriyalar taraqqiyotini o’rganish bilan bog’liq bo’ldi. J.Muxtorov 1971 yilda «O’zbek tilida sifatdosh formalarining rivojlanish tarixi» degan temada doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. A.SHukurov ko’pgina monografiyalar yaratdi. 1975 yilda «O’zbek tili yozma yodgorliklari tilida fe‘l mayllari va zamonlari» temasida doktorlik dissertatsiyalarini yoqladi. O’zbek tilshunosligida stilistik tadqiqotlar ko’proq badiiy adabiyot tili materialida olib boriladi. A.SHomaqsudovning «Muqimiy satirasining tili», I.Qo’chqortoevning «Badiiy nutq stilistikasi» asarlari bosilib chiqdi. So’ngi yillarda yozuvchlarning ijodiy laboratoriyasi, ular asarlarining tili ham lingvostilistik planda o’rganila boshlandi.

O’zbek tilini boshqa tillarga taqqoslab o’rganish ma‘lum tarixga ega. O’zbek va fors-tojik tillarining o’zaro munosabatiga juda qadimdan e‘tibor qilinganligi ma‘lum. To’ntarishdan keyin bu tematikaga qiziqish kuchaydi. O’zbek va tojik tillarining o’zaro munosabati bo’yicha nomzodlik dissertatsiyasi himoya qilindi. Bu sohada A.K.Borovkovning «Tojik-o’zbek ikki tilligi va tojik ham o’zbek tillarining bir-biriga ta‘siri» nomli asari alohida ahamiyatga ega. O’zbek adabiy tilining ilmiy-akademik tasviriga bag’ishlangan asarining uchinchi nashri boshqacha planda amalga oshirildi. Rus tilshunosligida rasmiy tus olgan an‘anaga ko’ra bu gal o’zbek adabiy tilining faqat grammatik qurilishini yoritish maqsad qilib qo’yildi. Akademik grammatika printsiplari asosida yozilgan va G’.A.Abdurahmonov, Sh.SH.SHoabdurahmonov, A.P.Hojievlar muharrirligida 1975-1976 yillarda bosilib chiqqan bu asarning birinchi tomida o’zbek adabiy tilining morfologik tuzilishi, ikkinchi tomida esa o’zbek adabiy tilining sintaktik qurilishi yoritildi. Mustaqillik davrida ona tilini o’rganishda, tilni tizim sifatida tadqiq va talqin etishda ko’plab kitoblar yozildi, ilmiy-lisoniy tadqiqotlar olib borilmoqda. Ayniqsa, E.Begmatov, H.Ne‘matov, O.Bozorov, R.Rasulov, Sh.SHahobiddinova, B.Mengliev kabi tilshunoslarning xizmatlarini alohida qayd etish zarur.

Asosiy adabiyotlar: 1. Qo’chqortoev I. Isabekov B. «Turkiy filologiyaga kirish» T 1984 2. Uzoqov H. «O’zbek tilshunoslari» T, 84 Qo’shimcha adabiyotlar: 1. «O’zbek tili leksikologiyasi» Mualliflar: A.Hojiev, E.Begmatov. va b. 2. Qo’chqortoev I. «O’zbekistonning ulkan do’sti» T, 1986.

Похожие

Mustaqillik davri o’zbek tilshunosligi

Mo’g`ullar davri o’zbek tilshunosligi

Chorizm va sho’rolar davrida o’zbek tilshunosligi

O’zbek tili leksikasining tarixiy taraqqiyoti

Hozirgi o`zbek tilshunosligi taraqqiyotida Ernst Begmastovning xizmatlari