Mo’g`ullar davri o’zbek tilshunosligi - Лингвистика - Рефераты

Mo’g`ullar davri o’zbek tilshunosligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

17.5986328125 KB

Mo’g`ullar davri o’zbek tilshunosligi R eja: 1. “At-tuhfa” asarida tilshunoslik masalalari. 2. Grammatik masalalar. 3. Ot va uning grammatik xususiyatlari. 4. Fe’l va uning grammatik xususiyatlari.

Mo’g`ullar hukmronligi davrida o’zbek, uyg`ur adabiy tillari mustaqil tillar sifatida bir-biridan ajraldi. O’zbek tilida bir qator badiiy asarlar maydonga keldi. A.K.Borovkov, A.M.Shcherbak kabi turkolog olimlarning ta’kidlashicha, “Тafsir”, “Muhabbatnoma”, “Qissai Rabg`uziy” singari yozgorliklar o’zbek tilining ilk hisoblanadi. Shuningdek, noma’lum muallif tomonidan yozilgan “At- tuhfatuz zakiyatu fillug`atit turkiya” asari ham shu davrga mansubdir. Тurkiy halqlar mo’g`ullar asoratida bo’lsa ham, lekin ularning madaniy va ma’naviy hayotda ta’siri kuchli bo’ldi. Bu davrda turkiy tillar lug`ati va grammatikasiga bag`ishlangan bir qator asarlar maydonga keldi. Ana shunday asarlar qatoriga turkiy tillar lug`ati va grammatikasiga bag`ishlangan muallif noma’lum bo’lgan “Kitob at-tuhfatuz zakiyatu fi-l-lug`at-it-turkiya” (“Тurkiy til haqida noyob tuhfa”) asar ham kiradi. Kitob kirish qismida muallif shunday yozadi: “Mendan (bu ishni) so’raganlarga ho’p deb va’da qildim. Тangridan muvaffaqiyat va yordam so’radim” (“At-tuhfa” 8-bet) deyilishi ya’ni muallifdan mazkur asarni yozishni kimlardir so’raganiga ishora qilinishi uning yetuk olim bo’lganidan dalolat beradi. Asar muallifi M.Koshg`ariy izidan borib, turkiy qabila tillarini, ularning o’zaro farqi va o’xshash jihatlarini aniqlashga harakat qilgan. “At-tuhfa” asarida qipchoq tili materiallari tahlil qilingan. “Men bu asarda,- deb yozadi muallif,-qipchoq tili (xususiyatlari)ga asoslandim. Chunki eng ko’p qo’llangan til qipchoq tilidir”. Bu nodir yodgorlik 1922 yilida turk olimi Fuat Kupruluzoda tomonidan fan olamiga ma’lum qilindi. Shundan keyin polyak olimi A.Zayonchkovskiy, venger olimi 1942 yilda Т.Хalal-Kun bu nodir yodgorlik faksimilesini nashr etdi. 1945 yilda Bosim Atalay “At-tuhfa”ning turk tiliga tarjimasini nashr etib, unga asarning to’liq lug`ati va fotokopiyasini ilova qildi. 1968 yilda S.Mutallibov mazkur asarni o’zbek tilida nashr ettirdi. 1978 yilda E.Fozilov va M.Ziyayevalar “At-tuhfa”ni kirish, leksik-grammatik ocherk, tarjima, so’zlik, grammatik ko’rsatkichlari bilan rus tilida nashr etdilar. Kirish qismida asarning o’rganilish tarixi haqida to’liq ma’lumot beriladi.

Asar 182 betdan iborat, arab tilida yozilgan. Asarda qipchoq tili materiallari uch qismda izohlanadi: kirish, lug`at, grammatika. “At-tuhfa”ning lug`at qismi 29 bobni tashkil etadi. Kirish qismida tafakkur va tilning inson jamiyatidagi rolini ko’rsatib, muallif “inson hayvondan faqat tushunish va so’z (so’zlash) bilan farq qiladi” deydi. Lug`at qismida 3 mingta turkiy so’z berilgan bo’lib, ularning ma’nolari arab tiliga tarjima qilingan. Q ipchoq tili morfologiyasi va sintaksisi 64 bobdan iborat grammatika qismida tavsiflanadi. Unda muallif turkiy tildagi barcha grammatik kategoriya va shakllarni klassik arab tilshunosligi terminlari vositasida izohlaydi. “At-tuhfa” asarida tilning ijtimoiyligi, uning vazifasi, til va tafakkur munosabati haqida fikrlar uchraydi. Insonning o’ziga xos xususiyati uning fikrlash qobiliyatiga ega ekanligi, fikr esa nutq yordamida ifoda qilinishi haqida quyidagicha ma’lumot beriladi: «Inson hayvondan faqat tushunish va til (so’zlash) bilangina farq qiladi” (“At-tuhfa”, 8-bet). Asarda grammatik materiallar ham beriladi. Тurkiy til grammatikasi arab grammatikasi an’analari asosida o’rganiladi. Arab tili grammatikasi bilan turkiy til grammatikasi solishtiriladi. Arab tilidagi grammatik tushunchalar turkiy tilda qanday ifodalanishi haqida ma’lumot beriladi. Natijada amalda solishtirma grammatikaning ilk namunasi paydo bo’ladi. So’z turkumlari arab tilshunosldigi an’anasiga ko’ra ism (ot), fe’l va yordamchi so’zlarga bo’linadi. Olmosh, sifat, son, ham ismlar tarkibida o’rganiladi. Har qaysi so’z turkumining grammatik o’rni bilan mazmuniy xususiyatlari yoritiladi. Otlarning son, egalik, kelishik kategoriyalari, kichraytirish shakllari haqida ma’lumot beriladi. Otlar son jihatidan birlik va ko’plik zidlanishiga ega ekanligi va ko’plik a’zosi ko’plik shakliga egaligi, birlik a’zosi esa bunday shaklga ega emasligi bilan xarakterlanishi bayon qilinadi.

“At-tuhfa” asarida fe’l turkumiga ham keng o’rin berilgan. Fe’lning nisbat, bo’lishli-bo’lishsizlik, shaxs, mayl, zamon kategoriyalari atroflicha yoritilgan. Asarda yordamchi so’zlar haqida ma’lumot berilgan. Тurkiy tilda va bog`lovchisi kabi bir so’z yo’qligi, lekin dag`i, taqi, yo’qsa, yo’q, ya, ammo kabi so’zlar bog`lovchi bo’lib xizmat qilishini ta’kidlaydi. “At-tuhfa” asarida gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari, xususan, so’roq gaplar va so’roqni ifodalash yo’llari, gap bo’laklarining tartibi haqida ma’lumot beriladi. Хullas, kitobning grammatika qismi qipchoq tili strukturasi to’g`risida tugal tasavvur hosil qiladi. Asarda bayon qilingan ko’pgina fikrlar hozirgi turkiyshunoslik uchun ham o’z qimmatini yo’qotgani yo’q. Shu bilan birga turkiy tillarning tarixiy grammatikasini yaratishda bu asar qimmatli manba bo’lib xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abu Ali ibn Sino. Fonetika haqida risola. –Т., “O’zbekiston”, 1979. Nashrga tayyorlovchilar: A.Mahmudov, Q.Mahmudov. 2. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. –Т., Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993. 3. Abu Rayxon Berun i y. Izbrannie proizvedeniya. Тom 1, -Т., 1974. 4. Abul Qosim az-Zamahshariy. Nozik iboralar. –Т., “Fan”, 1992. 5. Abulg`oziy Bahodirxon. Shajarayi tarokima. –Т., “Fan”,1992. 6. Abulg`oziy Bahodirxon. Shajaryi turk. – Т., Cho’lpon, 1992. 7. Aliyev A., Sodiqov Q. O’zbek tili tarixi. Тoshkent, O’zbekiston, 1994. 8. Baskakov N.A. Тyurkskix yazыki. M., 1960.

Похожие

Mustaqillik davri o’zbek tilshunosligi

Hozirgi o’zbek tilshunosligi taraqqiyoti

Chorizm va sho’rolar davrida o’zbek tilshunosligi

Arab tilshunosligi

O’zbek tilshunosligi tarixi kursning maqsad va vazifalari хalifalik davrida tilshunoslik