Маънонинг торайиши ва кенгайишининг прагматик хусусиятлари - Лингвистика - Рефераты

Маънонинг торайиши ва кенгайишининг прагматик хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52.5 KB

Маънонинг торайиши ва кенгайишининг прагматик хусусиятлари Маънонинг торайиши ва кенгайиши каби лингвистик ҳодисалар тилшуносликда ўзига хос тарзда тадқиқ этилган 1 . Бу ҳодиса, айниқса, лексикологик сатҳда атрофлича ўрганилган бўлиб, кўпчилик ишларда лексик маъно доирасида таҳлил этилган. Аслида маъно умумлашма тарзида ҳар қандай бутунлик учун ўзига хос бўлган хусусият бўлиб, тилнинг барча сатҳ элементларига даҳлдор ҳодиса ҳисобланди. Чунки диалектик қонуниятда шакл мавжуд экан, унинг маъноси-мазмуни ҳам мавжуд бўлади. Шунинг учун ҳар қандай шакл остида муайян маъно ётиши узоқ даврлардан буён ҳаммани қизиқтириб келган. Маъно тилшунослик, мантииқ, философия, психология, семиотика, адабиётшунослик каби фанларнинг ўрганиш объекти ҳисобланади ва бу фанлар маънога хилма-хил ёндошади ҳамда турли томондан тадқиқ этади. Маънонинг ўзгарувчанлик хусусияти фанда исботланган. Унинг ўзгарувчанлиги торайиш ва кенгайиш табиатидан келиб чиқиб изоҳланади. Чунки маъно торайганда ҳам кенгайганда ҳам муайян ўзгаришга учрайди. Бундай ўзгариш маънонинг диалектик хусусиятини, лингвистик табиатини белгилайди. Маънонинг ўзгарувчанлиги муайян асослар таъсирида юзага келади. Ўзгарувчанликнинг юзага келишига экстралингвистик, лингвистик, психологик асослар таъсир этади. Экстралингвистик экстралингвистик ТМ М КМ (торайган маъно) лингвистик (маъно) лингвистик (кенгайган маъно) Тилшуносликда маъно тил белгисининг предметга бўлган муносабати асосида – денотатив маъно, тил белгисининг тушунчага бўлган муносабати 1 Қ аранг: Нурмонов.А. Лисоний белги хусусиятлари ҳа қ ида. Андижон, 1992 й, 10-20 бетлар; Неъматов Ҳ . Расулов Р. Ў збек тили систем лексикологияси асослари. Т,1995; Апресян Ю.Д.Современный методы изучения значений и некоторые проблемы структурной лингвистики; СБ. Проблемы структурной лингвистики. М,1963 й; Степанова М.Д. Методы синхронного анализа лексики. М,1968; Новыков Л.А. Семантика русского языка. М,1982й; Васильев Л.М. Современная лингвистическая семантика. М, 1990й. 2 Васильев Л.М. Современная лингвистическая семантика. М, 1990й.

тарзида – сигнификатив маъно, тил белгисининг нутқ вазияти ҳамда сўзловчи ва тингловчини бўлган муносабати асосида – прагматик маъно, тил белгиларининг муайян соҳага муносабати тарзида – стилистик маъно, тил белгиларининг бошқа тил белгиларига бўлган муносабати асосида – структур маъно, тил белгисининг психологик ҳодисаларга муносабати асосида – психологик маъно каби турларга ажратилади 2 . маънонинг бундай турларга ажратилиши унинг ўзгарувчанлик, кўпқирралик табиатига ва хилма-хил асосларнинг таъсирига кўрадир. Бундан ташқари товушларнинг маъноси, лексик маъно, грамматик маъно, (морфологик ва синтаксис) тарзида ҳам ажратиладики, бу унинг кўп сатҳли эканлигидан далолатдир. Шундай экан, биз ушбу ишда лексик маъно доирасидаги маънонинг торайиши ва кенгайишининг прагматик хусусиятларига эътиборни қаратмоқчимиз. Маънонинг торайиши ва кенгайишига дастлаб, лингвистик асослар, иккиламчи тарзда экстралингвистик асослар таъсир этади. Лингвистик асосларни бутун лексик система ҳодисалари ташкил этади. Айниқса метафора, метонимия, синекдоха, вазифадошлик, троплар, симфора, гипербола, литота, эпитет, ирония, перифраз, ўхшатиш, полисемия, моносемия, оккозионализм, конверсиялар, энантисема каби ҳодисаларнинг таъсири орқали маънонинг ўзгариши ўзига хос тарзда кечади. Шуни унутмаслик керакки, маънонинг ўзгаришига бир вақтнинг ўзида ҳам лингвистик, ҳам экстралингвистик асослар таъсир этади. Экстралингвистик асосларни психологик, социал, просодик, географик, ижтимоий, нутқий вазият ва нутқий жараён, сўзловчи ва тингловчи ўртасидаги шартномавий муносабат кабилар ташкил этади. Маънонинг торайиши ва кенгайишининг – прагматик хусусиятларини экстралингвистик асосларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Шунинг учун бу ҳодисанинг ўзига хос хусусиятини фақат лингвистик томондан эмас, балки прагматик томондан ҳам таҳлил этиш зарур. Ҳозирги давр тилшунослигида мазмуний майдон ва идеоматик бўлиниш каби ҳодисалар ҳам маънонинг ўзгаришига таъсир этувчи асослар тарзида

изоҳланмоқда 3 . Умумий ҳолатда маънонинг ўзгаришига жуда кўп асосларнинг таъсири прагматик жиҳатдан бўлади. Лексик маъно ассоциатив-тематик майдонни прагматик жиҳатдан ташкил этади. Шунинг учун таянч маъно билан боғланиш муайян нутқий жараён, нутқий вазият, географик муҳит, яшаш тарзи асосида кечади. Масалан: Рўмолча сўзи лексик жиҳатдан муайян ўлчамда турли хил материалдан тайёрланган арткични билдиради. Лекин унинг ассоциатив-тематик майдонни ташкил этиш юқоридаги асослар таъсирида ниҳоятда кенгайиб кетади. рашк тақдир муҳаббат шубҳа мен ажралиш асос (ашъёвий далил) ёдгорлик тарих тўсиқ (офтобдан) ҳиссиёт (ҳаяжон) маданият безак елпиғич бинт совға салфетка сир матоҳ қайтим санъат асари парол

кўз ёши хурофот эслатиш Рўмолча рамз тилак оқлик арткич фожеа афсона кир фокс шеър сабр бойлик ташвиш-қувонч тутқич арғамчи гендер жирканиш гигиена пиктография талисманиситма-совитма қадрият сен орзу яхшилик-ёмонлик дард ёқа ҳамён қалб

қалин товар эҳтиёж Бундай кенгайишни янада давом эттириш мумкин. Бунга чегара қўйиб бўлмайди. Рўмолча сўзи ташкил этган ассоциатив-тематик майдондаги ҳар бир сўз қайсидир семаси ёки прагматик маъноси билан рўмолча сўзига боғланади. Бундай боғланиш икки жиҳатдан бўлади. Умумий тарзда лингвистик ва экстралингвистик. Хусусий тарзда эса ҳар бир сўз билан муайян боғланиш семаси метафорик, метонимик, синонимик, омонимик, антономик ва ҳ.з. жиҳатдан бўлади. Масалан: Рўмолча – рашк сўзларининг боғланиши ёки рўмолча сўзи орқали рашк маъносининг ифодаланиши қуйдаги асосларга боғланади: 1. «Отелло» трагедиясидаги воқеа орқали. 2. Гендер муносабат орқали. 3. Урф-одат орқали. 4. Ижтимоий муҳит орқали. 5. Эътиқод орқали. Бу асослар экстралингвистик асослар ҳисобланади. Лингвистик жиҳатдан метонимия орқали боғланади. Рўмоча сўзининг рашк маъносини ифодалаши бирламчи тарзда лингвистик асослар орқали юзага чиқса, иккиламчи тарзда экстралингвистик асослар ёрдамида англашилади. Шунинг учун экстралингвистик асосларни лингвистик асосларни кузатиб борувчи, ёрдамчи воситалар дейиш мумкин. Лекин иккиламчи воситаларсиз рўмолча сўзи орқали рашк маъносини тушуниш имконияти чекланади. Шунинг учун икала асосларни ҳам ўзига хос тарзда прагматик жиҳатдан тадқиқ этиш зарур. Бунинг учун рўмолча сўзи билан боғланган маъноларнинг ҳар бирини ҳам тил, ҳам нутқ сатҳида таҳлил этиш керак.

Рўмолча сўзининг ўзаро рашк сўзига боғланиши метонимик жиҳатдан бўлса, унинг нутқий жараёнда олган бошқа маънолари прагматик жиҳатдан юзага келади. Прагматик жиҳатдан олган маънолари ўзига хос тарзда ассоциатив-тематик майдонни ташкил этади ва турли маънодаги пресуппозицияларга ишора қилади. Ўшга рўмолчани боғлаб келдим, энди қўйни яхшироқ боқиш керак («Шарқ юлдузи») гапида «рўмолча» сўзи орқали қуйдаги пресуппозициялар англашилади. 1. Ўшдаги азиз жойлардан бирига борган. 2. Ўшдаги азиз жойлардан бирида ният қилган. 3. Нияти рўмолча тарзида бирор дарахтга боғлаган. 4. Нияти шу жойда қўй сўйиш бўлган. Бундай пресуппозицияларнинг тушунилишига миллий урф-одат, эътиқод, сўзловчи ва тингловчи ўртасидаги муносабат, нутқ вазияти кабилар ёрдам беради. Ушбу гапдан англашилган пресуппозицияларни умумий билиш фанида эътиқод бирлиги, урф-одатлар бирлиги бўлган кишиларгина тушунади. Бошқа- бошқа эътиқоддагилар тушунмайдилар. Хулоса қилиб айтганда, маънонинг торайиши ва кенгайиши прагматик жиҳатдан бўлади ҳамда тагмаъно, пресуппозиция каби ҳодисалар орқали тушунилиш имкони яратилади.

Похожие

Прагматик синонимия

Ўзбек тилида фразеологизмларнинг шаклланиши ва функционал- прагматик хусусиятлари танланма фанининг объекти ва вазифалари

Таржиманинг прагматик муаммолари

Матн компонентларининг семантик ва прагматик муносабатлари

Коммуникатив-прагматик йўналишнинг шаклланиши