Коммуникатив-прагматик йўналишнинг шаклланиши - Лингвистика - Рефераты

Коммуникатив-прагматик йўналишнинг шаклланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

133 KB

Коммуникатив-прагматик йўналишнинг шаклланиши Режа: 1. Коммуникатив-прагматик йўналишнинг шаклланиши 2. Нутқ лисоний (нутқий) фаолиятти

Коммуникатив-прагматик йўналишнинг шаклланиши Ҳар қандай фан соҳасининг шаклланиши ва ривожланиши ушбу соҳа объектига нисбатан қизиқиш пайдо бўлишидан бошланади. Қизиқишдан эса саволлар туғилади. Тилшунослик ҳам бундан мустасно эмас. Ушбу фаннинг юзага келиши ва тараққиёти бевосита тил тизими, лисоний бирликларнинг қурилиши, таркиб топиши ва улардан кундалик ҳаётда, ижтимоий фаолиятда фойдаланишга оид саволларга жавоб излашдан бошқа нарса эмас. Аммо тилшуносликда ҳам худди бошқа фанларда бўлганидек, саволлар танлови илмий мақсадга йўналтирилган бўлиши, уларга топиладиган жавоблар ҳақиқатга мос келиши муҳим шартдир. Акс ҳолда, қўйилган саволга жавоб топиш имкони бутунлай бўлмаса ёки савол ўта мавҳум тузилса, бундай машғулот қуруқ фикрдан, «олди-қочди» гаплардан иборат савол-жавоб ўйинига айланиб қолиши ҳеч гап эмас. Албатта, бу хавфдан сақланиш, «қуруқ гап» - спекулятив фалсафадан қочиш осон эмас. Биргина мисол, тилшунослар, файласуфлар, теологлар ва бошқалар 2000 йилдан ортиқ вақт давомида энг етук, воқеликни тўлиқ ва аниқ акс эттирувчи, луғавий ва грамматик тизим жиҳатидан ҳеч қандай камчиликсиз, ёзма ва оғзаки мулоқотда қўлланиш учун қулай бўлган тилни топиш иштиёқидалар. Ўрта асрларда бундай етук тил ўз пайтида мавжуд бўлганлиги ва агарда Боғи Эрамдаги мулоқот воситаси қайта тикланса, инсоният воқеликни ҳаққоний идрок ва ифода эта олиш қобилиятига эга бўлиши, инсонлар, миллатлар ўртасидаги ҳар қандай англашилмовчиликлар, зиддиятлар осонлик билан бартараф этилиши ҳақидаги фикр ҳукмрон эди. Биз ҳам «етук тил» муаммоси муҳокамасини бутунлай самарасиз машғулот дейишдан йироқмиз. Зеро, биринчидан, ҳар қандай фан ўз объектининг тўлиқ, аниқ бўлишини талаб қилади, иккинчидан, илмий тадқиқот учун салбий натижа ҳам илмий фараз исботи учун зарур бўлган тажриба натижасидир. Ахир бу муаммо бекорга Ғарбу Шарқда кўплаб илм пешволарининг фикру-зикрини банд қилмаган бўлса керак, олмон олими Арно Борстга етти жилдлик рисоласини яратиш

( Borst 1957-63), фаранг тилшуноси Мари-Люси Демонитга 700 саҳифани ( Demonit 1992) битиш, итальян семиотиги Умберто Эко ва рус олими Вячеслав Ивановга ўз грузин ҳамкасби Теймураз Гамкрелидзе билан ҳамкорликда бу борада махсус тадқиқотларни бажариш ( Eco 1997; Гамкрелидзе, Иванов 1984; Bomherd 1984) осон кечмаганлиги аниқ. Албатта, бундай изланишларнинг қадрига етмоқ, ушбу соҳага ўзини бағишлаган алломаларнинг эҳтиромини, ҳурматини бажо айламоқ даркор, бироқ тилшунослик фани ривожи учун Одам Ато ва Момо Ҳаво Боғи Эрамда қайси тилда мулоқотда бўлганлигини билиш ҳаракатидан ёки барча инсоният учун маъқул келадиган лисон (бу лисон сунъийдан бошқа ҳеч нарса бўлмайди) яратишга вақт ва заковатни сарфлагандан кўра, «Лисон етукликка қандай интилади?»; «Лисоний етукликнинг ўзи нима ва у қандай шакл топади?»; «Тил тизими тараққиётининг босқичлари лисоний етукликнинг шаклланиш босқичларими?»; «Етуклик ҳар бир миллий тилга хосми ёки умумий тил бўлиши шартми?»; «Миллий адабий тилнинг ривожи етуклик намунасими?» каби саволлар жавоби самаралироқ эканлигига аминман. Шу ўринда машҳур адибимиз Пиримқул Қодиров 2005 йилда эълон қилган «Тил ва эл» китобини эслатмоқчиман. Зеро, ушбу асар ўзбек адабий тилининг етукликка интилиш даврлари тарихий лингвистик тадқиқи намунасидир (Қодиров 2005). Маълумки, лисон – фақатгина инсонга инъом этилган неъматдир. Шу сабабли лисоний ҳодисалар тадқиқи бошқа ижтимоий ҳодисалар тадқиқидан тубдан фарқ қилади. Замонавий фалсафий йўналиш синергетика таълимотига кўра барча табиий ва ижтимоий ҳодисалар тизимли тузилишга ва ўз-ўзидан таркиб топиш хусусиятига эга. Тилнинг ҳам тизимли ҳодиса эканлиги аллақачонлар эътироф этилиши, тилшуносларнинг эътибори ушбу тизимнинг қандай ташкил топганлиги, унинг таркибида қайси турдаги бирликлар мавжудлиги, бу бирликларнинг ўзаро муносабатга киришиши, ушбу муносабатлар асосида ҳосил бўладиган тузилмаларнинг умумий тизим ва унинг босқичли тузилишдаги ўрни каби қатор масалаларга қаратилган. Бироқ объектни тўлиқ илмий билиш фақатгина тизимнинг таркибий таҳлили

билан чегараланиб қолмасдан, балки ушбу тизимнинг қандай «ишлаши» (ёки ишлатилиши) билан ҳам қизиқиши табиий. Тил тизимининг ўзига хослиги унинг «дуаллиги», яъни икки тизимдан иборат бўлишидир. Дарҳақиқат, лисоний фаолият икки асосий қисмдан иборат: тил бирликлари талаффузи ва улар воситасида ифода қилинадиган маъно, мазмун. Фаранг тилшуноси А.Мартине «Умумий тилшунослик асослари» номли рисоласида тилни «жуфт талаффузли (икки марта талаффуз этиладиган)» ҳодиса сифатида таърифлаётиб, (« Martinet 1964; Мартине 1963»), ушбу ҳодисанинг товушли талаффуз ва маъно ифодасидан таркиб топишини назарда тутади. Демак, тил тизимига оид ҳар қандай тадқиқот унинг «дуаллик», икки тизимлилик хусусиятини эътиборга олиши лозим. Тилшунослик фани ўз тараққиёт босқичларида худди шу йўлни тутиб келмоқда. Асрлар давомида ривожланган систем - структур, тавсифий (дескрептив), қиёсий-типологик каби тадқиқот йўналишларида асосий эътибор у ёки бу бирликларни ажратиш, уларнинг ифода ва маъно доираларидаги муносабатларини аниқлаш, тавсифий белгиларни фарқлаш ва шу аснода таснифий гуруҳларга тақсимлаш каби вазифалар ижросига қаратилди. Натижада ифода ва маъно планларига оид билимга эга бўлиш лисоннинг «ишлаши» ёки ушбу тилдан фойдаланиш жараёнида инсоннинг тафаккур қобилияти қандай фаоллашуви ҳақидаги саволларга жавоб топишга имкон беради, деган фикр туғилди. Шунингдек, айнан бир хил тузилиш, таркиб ва мазмундаги бирликларнинг турли тиллар тизимларидан изланиши натижасида, барча тиллардан фойдаланувчилар бир хил қоидаларга амал қиладилар, бу қоида айтарли бир-биридан фарқ қилмайдилар қабилидаги ҳақиқатга тўғри келмайдиган таъкидлар ҳам учраб туради. Албатта, фақатгина инсонга хос ҳодиса тилнинг табиатини, унинг инсон ҳаётидаги моҳиятини чуқурроқ ва янада кўпроқ била бошлаганимиз сари янги саволлар туғилади ва олдинги саволлар ҳамда уларга берилган жавобларни қайта «тафтиш қилиш» (лозим бўлганда, айримларини инкор этиш) эҳтиёжи ўсиб боради. Тилшунослик – эмпирик фан, ундаги назарий

ғоялар доимо тўпланган далиллар таҳлили асосида шаклланади (ҳатто илмий фаразлар ҳам доимий исботни талаб қилади). Шундай экан, тилшуносларда тилнинг асосий таркибий бирликларини (фонема, морфема, сўз, гап кабилар) ўрганишга бўлган қизиқиш сўнмаслиги муқаррар. Лекин лисоннинг туб моҳиятини тўлиқ англаш учун зоҳирий ҳодисалардан ташқари, инсон лисоний фаолиятининг ташкилий қисмларини, унинг ботинидаги ҳодисаларни ўрганиш ҳам зарурдир. Тил тизими бирликларининг зоҳирий шакллари таҳлил натижаларидан қониқмаган XIX аср олмон тилшуноси Вильгелм фон Ҳумбольдт «Тилнинг ботиний (ички) шакли» ( innere Sprach form ) тушунчасини қўллайди: «Бу лисоннинг ботиний ва тўлиғича интеллектуал жиҳати ҳамда айнан шу жиҳат лисонни ташкил этади» (Гумбольдт 1984: 100). Кейинги даврларда «лисоннинг ботиний шакли» тушунчасини, у «тилнинг фақатгина интеллектуал» жиҳатини акс эттирганлиги учун, мантиққа оид тушунча сифатида қараш ва шу йўсинда тилшунослик доирасидан сиқиб чиқариш ҳаракатлари (масалан, Англияда – О.Функе, Германияда Х.Штейнталь, Б.Вундт, Россияда Г.Шпит) бўлишига қарамасдан, ушбу тушунча кўпгина ҳолларда лисонни илмий билишни янги босқичга кўтаришнинг таянч ғояси хизматини ўтади. Шундай бўлиши ҳам керак эди, зеро, лисоннинг «интеллектуал қисми» мантиқий ёки психологик категория эмас, худди шу қисм тилдан фойдаланиш имкониятларини беради, яъни «лисоний ижодкорлик товуш шаклларидан фойдаланади» ва барча янги тушунчаларни ифодалаш хусусиятига эга бўлади (Гумбольдт 1984: 100). Тилшунослик фанининг янги босқичга кўтарилишига туртки бўлган ғоялардан яна бири XX аср бошларида юзага келди. Тил тизимини илмий ёритишнинг «объектив метод»ларини излаган тилшунослардан бири Фердинанд де Соссюр тилга белгилар тизими сифатида қараш лозимлиги ҳақидаги ғояни ўртага ташлади. Лисоний системологиянинг асосчиси бўлган Соссюр унинг асосий тамойиллари тил ва нутқ ҳодисаларини, синхрон ва

диахрон таҳлил усулларини фарқлаш ҳамда лисоний белгининг ихтиёрийлигини инобатга олиш билан боғлиқ эканлигини уқтирди. Тил ва нутқ дихотомияси – жуфтлигининг XX аср тилшунослиги тараққиёти учун қанчалик муҳим бўлганлигини таъкидлашга ҳожат бўлмаса керак. Соссюр кашф этган ушбу қарама-қаршилик (унга нисбатан билдирилган танқидий фикрлар ҳам етарли эканлигига қарамасдан) дунёнинг барча ҳудудларида, турли йўналишларда ижод қилиб келаётган олимларнинг (нафақат тилшуносларнинг) диққатини жалб қилиб келмоқда. Маълумки, Соссюр ўз маърузаларида тил ва нутқ жуфтлигини қуйидаги хусусиятлар қарама-қаршилигида таърифлаган: ижтимоийлик - шахсийлик, мавҳумлик - аниқлик, пассивлик - фаоллик, руҳий - физик, имкон (яширин) – амалга оширилганлик, виртуал - актуал ва бошқалар. Булардан энг кўп танқидга учраганлари ижтимоийлик - шахсийлик ва пассивлик - активлик қарама- қаршиликларидир. Ўз пайтида Э.Косериу айтган фикрга эргашсак, тил ва нутқнинг фарқланиши бенуқсондир (чунки тил ва нутқ айнан бир нарса эмас), аммо ушбу фарқнинг Соссюр томонидан қарама-қарши хусусиятли деб қаралиши ва шу билан тилни нутқдан «узиб қўйилиши» мунозаралидир (Косериу 1963: 151). Хўш, қандай қилиб тил ва нутқ бир-бирига қарши қўйилиши, бири иккинчисидан узиб қўйилиши мумкин? Соссюрнинг ўзи ҳам тил ва нутқни «тамоман ўзгача нарсалар» эканлигини қанчалик таъкидлашга уринмасин, бу икки ҳодисанинг ўзаро боғлиқ эканлигини эътироф этишдан бошқа иложи қолмаган эди: «бу предметларнинг ҳар иккови ўзаро яқин алоқада ва бир- бирини тақозо этади: нутқ тушунарли ва шу асосда таъсирли бўлиши учун тил мавжуд бўлиши даркор; нутқ эса тил шаклланиши, таркиб топиши учун зарурдир» (Соссюр 1977: 57). Соссюршуносларнинг кейинги йиллар давомида олиб борган тадқиқотлари тил ва нутқ муносабатини қарама-қарши муносабат кўринишида эмас, балки ўзаро боғлиқликни тақозо этувчи ҳодиса сифатида талқин қилиш зарурлигидан гувоҳлик беради. Машҳур соссюршунос

Р.Годелнинг ўқувчиси Берн университети профессори Рудольф Энглер «Умумий тилшунослик курси»нинг тўрт томлик танқидий матнини нашрга тайёрлаётиб, ушбу курс тингловчилари ёзиб қолдирган барча дафтарлар матнларини қиёслаш асосида ( Saussure 1967:74) Соссюрнинг тил ва нутқ ҳақидаги фикрларини мантиқан аниқ англаш учун ушбу фикрларни олим таълимотининг умумий ғоялари доирасида қабул қилмоқ зарурлигини уқтиради. Юқорида айтилганидек, тилга «ижтимоий ва пассив», нутққа эса «индивидуал ва фаол» сифатларининг берилиши кўпчиликнинг қаттиқ танқидига учради. Аммо «Соссюр фикри йўналишига янада эътибор билан қарасак, - деб ёзади Р.Энглер, - тавсиф ва таърифни бутунлай ўзгартиришга мажбур бўламиз; чунки тилни пассив ҳодиса сифатида таърифлашимиз (нутқнинг фаоллигига қарама-қарши ҳолда) ҳақиқатдан ҳам ҳеч қандай идрок этиб бўлмайдиган таърифдир. Агар биз лисоний фаолиятнинг фаол кучи тилни ҳаракатга келтиришини, уни фаоллаштиришини эътироф этсак, берилаётган таъриф ўзгача тус олади» (Энглер 1998: XVI ). Айрим ҳолларда тил ва нутқ ҳодисалари муносабатининг нотўғри тавсиф қилиниш сабабини француз тилидаги langage – langue – parole тушунчалари талқинидаги ноаниқликлар билан боғлашади. Маълумки, Соссюрнинг ўзиёқ ушбу учликдаги атамаларнинг танлови ва таърифидаги қийинчиликларни сезган. Француз атамаларининг олмон ва лотин тилларидаги муқобиллари мазмунан қанчалик даражада мос келмаслигини кўрсатган олим «юқорида келтирилган тушунчаларнинг бирортасига ҳам тўлиқ мос келадиган бирор бир сўзни топиш мумкин эмас, шу сабабли ушбу сўзларни таърифлаш фойдасиздир», деган хулосага келади (Соссюр 1977: 52). Соссюрнинг ушбу огоҳи унинг издошлари ва таржимонларини эҳтиёткорликка ундаши керак эди. Лекин афсуски, таржималарда турли вариантлар пайдо бўлди. Масалан, олмон тилидаги муқобиллик langue – Sprache , langage – Rede ( Menscliche Rede ), parole – das Sprechen кўринишини олган бўлса, инглиз тилида эса langage – speech ( human speech ), langue - language , parole - speaking қаторидаги атамалар истеъмолга кирди. Ушбу

қатордаги тушунчалардан турли англашилмовчиликларга энг кўп сабаб бўлгани langage дир. Ушбу тушунча қарийб барча ҳолларда инсоннинг нутқий қобилияти билан боғлиқ ҳолда талқин қилиниб келинди. Қиёсланг: олмонча Rede ( Menschliche Rede ) ва инглизча speech ( human speech ) вариантларида «нутқ (инсоний нутқ)» тушунчалари кириб қолган эди. Худди шунингдек, «Курс»нинг 1933 йилги нашри русча таржимаси муҳаррири Р.О.Шор ва Д.Н.Введенскийлар langage «речевая деятельность» тушунчасига тўғри келади деб ҳисоблашади. «Курс»нинг 1977 йилдаги русча нашри муҳаррири А.А.Холодович langage «лисоний ҳодисалар умумлашмаси, яхлитлиги» тушинчасини англатишини қайд этса ҳам «речевая деятельность» таржимасини сақлаб қолишни маъқул кўрди (Соссюр 1977: 23). Хуллас, атамаларга нисбатан бундай эҳтиётсизлик langage тушунчасини тор маънода, яъни нутққа хос ҳаракатлар, хусусиятлар тўплами, нутқ ижроси билан боғлиқ фаолият кўламида қарашга сабаб бўлди. Бизнингча, «нутқий фаолият» («речевая деятельность») сўз бирикмаси Соссюр қўллаган langage тушунчасининг мазмунини тўлиғича акс эттирмайди, чунки langage кўпроқ жамоага хос (алоҳида шахсга, индивидга эмас ) қобилиятни, хусусиятни англатади. Фақатгина ушбу қобилиятнинг алоҳида шахс фаолиятида намоён бўлишинигина «нутқ» ва «нутқий қобилият» сифатида қараш мумкин. Аслида, Соссюр langage тушунчасини тил ва нутқнинг муносабатини акс эттириш, уларнинг табиатан диалектик яхлитликни ташкил қилишини, бири иккинчисисиз мавжуд бўла олмаслигини таъкидлаш учун қўллаган бўлса ажаб эмас. Ахир олим 1891 йилнинг ноябрь ойида Женева университетида ўқиган маърузаларидан бирида langue ва langage ҳодисаларини яхлитликда қараш лозимлигини алоҳида уқтирганлигини биламиз: «Лисоний фаолиятни, унинг намоён бўлиш (воқеланиш) ҳолатларини ўрганмасдан туриб тадқиқ қилиш борасидаги ҳар қандай ҳаракат самарасиздир; шунингдек, алоҳида олинган тилларни ўрганиш йўлидаги ҳаракат ҳам, ушбу тилларнинг лисоний фаолият тушунчаси доирасида умумлашадиган маълум тамойил ва қоидаларга амал

қилиши унутилса, ҳеч қандай жиддий аҳамиятга ва ҳақиқий илмий асосга эга бўлмаган машғулотдир» (Соссюр 1990:37). Муаллиф истаганидек, langage тушунчаси лисоний воқеликни яхлит ва тўлиқ акс эттириши лозим. Шу сабабли бу тушунчани инсон лисоний фаолияти мазмунида англамоқ даркор, деб ҳисоблайман. Соссюр меросининг рус тилидаги сўнгги таржималари муҳаррирлари ҳам langage атамасини «языковая деятельность» сўз бирикмаси воситасида ўзгартиришни маъқул кўришмоқдалар (Соссюр 1990; Соссюр 1998). Соссюрнинг издошлари унинг таълимотини давом эттирибгина қолмай, балки янги ғоялар билан бойитишга, бу ғоялар талқинига аниқликлар киритишга доимо ҳаракат қилиб келмоқдалар. Бинобарин, ўзини бевосита Соссюрнинг издоши деб билган олим, психосистематика назариясининг асосчиси Г.Гийом (1883-1960) лисоний фаолият «тил+нутқ»нинг оддий натижавий йиғиндиси эмас, балки динамик бирикмаси эканлигини айтиб, ушбу фаолият узвий ўзаро алоқадаги шартлар, тил ва нутқнинг биргаликдаги (муштарак) мавжудлиги сифатида қаралишини маъқуллаган эди.Шунинг учун ҳам у ушбу қисмлар муштараклигини аташда «йиғинди»дан кўра, «интеграл» тушунчаси орқали ифодалашни маъқул кўради (Гийом 1992: 166; Скрелина 1980:9):

Нутқ лисоний (нутқий) фаолият ∫ тил Соссюр ва унинг издошларининг асосий мақсади умумий яхлитлик – лисоний фаолиятнинг таркибий қисмлари бўлмиш тил ва нутқ ҳодисаларини тилшуносликнинг алоҳида қисмларида тадқиқ қилиш имкони борлигини кўрсатиш бўлган. Яхшиси, соссюрчиларни тилни нутқдан, синхронияни диахрониядан, ички (ботиний) тилшуносликни ташқи (зоҳирий) тилшуносликдан ажратиб қўйишда айблашдан кўра, бу таълимотнинг тилшунослик фани тараққиётидаги ўрни, олим баён қилган ғояларни қандай давом эттириш, кенгайтириш ва илмий тадқиқот амалиётини тадбиқ этиш масалалари устида бош қотириш маъқул эмасмикан? Соссюрнинг оппонентларидан бири МДУ профессори Р.А.Будагов, олимни «ўта агрессив (тажовузкорона) тезисларни шакллантириш»да айблар экан, (Будагов 1983:34), «Курс»даги қуйидаги қаторларга мурожаат қилади: 1) «тил, тез-тез учраб турадиган хато тасаввурга (фикрга ) қарама-қарши ўлароқ, тушунчаларни ифодалаш воситаси сифатида шаклланган ва шунга мослашган механизм эмас» (Соссюр 1977: 118); 2) «тилшуносликнинг ягона ва ҳақиқий объекти – ўзи учун ва ўзида мавжуд ҳолда қараладиган тилдир» (Ўша асар: 268). Бировга айб қўйишдан олдин, даъвонинг нақадар рост ёки далилнинг ишончли эканлигини текшириб кўрмоқ лозим. Юқоридаги тезислардан тадқиқотчиларнинг диққатини энг кўп тортгани ва Соссюрнинг бошига жуда кўп тош ёғдиргани иккинчисидир. Маълумки, ушбу тезис «Курс» 5-қисмининг энг охирги «Тил(лар) оилалари ва тил типлари» бобида учрайди. Биринчидан, А.Сеше ва Ш.Балли ушбу бобни ретроспектив (тарихий қиёсий) тилшуносликка оид бўлмаса ҳам, нашр матнига киритишаётганлигидан огоҳлантирганликларини унутмаслик керак (Ўша асар: 273). Иккинчидан, бу тезис, охирги бобнинг сўнгги қаторларидан ўрин олганлиги сабабли бўлса керак, ўқувчилар томонидан худди «Курс»нинг хулосавий тезисидек қабул қилиниб келди. Ҳолбуки, бу ерда

ифодаланаётган фикр фақатгина тил тизими тараққиётига ушбу тил соҳиби бўлган миллат – элатнинг таъсири ҳақидадир. Соссюр тил тизимининг тарихий- қиёсий тадқиқи билан шуғулланиш режасидагиларни фонологик ва грамматик ўзгаришлар манбасини дастлаб сарҳаддош соҳалардан (масалан, миллат «даҳоси»дан) излашдан кўра тизимнинг ўз қонуниятларига таяниш самаралироқ эканлигидан огоҳлантирмоқчи бўлган бўлса ажаб эмаc. Бундан ташқари, эндиликда кўпчиликнинг қаҳрини қўзғатган «Курс»ни якунловчи тезис Соссюр томонидан айтилмаганлиги, уни А.Сеше ва Ш.Балли собиқ талабалар ёзувларидан (конспектлар) рисола матнини тайёрлаётиб, қўшиб қўйганликлари маълум бўлди. Энди Р.А.Будагов келтирган тилнинг тушунчани ифодалашга мослашган механизм эмаслиги ҳақидаги биринчи тезисга қайтсак, бу ерда фикр нима ҳақида ва нималарга боғлиқ ҳолда билдирилаётганлигига эътибор бермоқ лозим. Ушбу фикрни Соссюр диахрон тилшуносликнинг таҳлил услуби мақсади ҳақида гапираётганда айтган. Маълумки, англо – саксон даврида fo`t « оёқ » сўзининг кўплик шакли даставвал fo`ti кўринишида бўлган ҳолда кейинчалик, umlaut фонетик ҳодисаси (кейинги бўғиндаги унлининг олдинги бўғиндагисига таъсири) натижасида fe`ti ва ниҳоят урғусиз i нинг тушиб қолиши кўпликнинг fe`t шаклини юзага келтирган (ҳозирги инглиз тилидаги foot «оёқ»- feet «оёқлар» ). Соссюрнинг таъбирича, fo`t: fe`t қаторининг ҳосил бўлишида бир турдаги тизимдан иккинчисига ўтиш ҳолати юзага келмайди, чунки «ўзгариш бутун бир тартиблашган яхлитликка оид эмас, балки фақатгина унинг алоҳида бўлакларига таъсир ўтказади» (Соссюр 1977: 117). Шу сабабли тил тизимидаги ўзгаришлар тасодифий хусусиятга эга бўлиши мумкин. Тасодифий ҳолат билан маъно ва тушунча ифодаси ўртасида тизимли муносабат қарийб бўлмаса керак. Менимча, Соссюрнинг тилга тушунчани ифодалаш механизми сифатида қарашдан қочишидан мақсад худди шундай тасодифларни қонуниятлар билан чалкаштириш ҳолларидан огоҳлантиришдир.

Шундай экан, Соссюрни «тил ва инсонлар ҳамда тил ва воқелик ўртасида девор ташлаган» (Будагов 1983: 35) олим сифатида айблашга ҳожат қолмади, деб ҳисоблайман. Афсуски, сиз билан суҳбатлашаётган муаллиф ҳам бир пайтлар Швейцария тилшуносининг ғояларидаги методологик нуқсонларни топишга ҳаракат қилган эди (Сафаров 1991: 7; 13; 19). Тўғрисини айтсам, ҳозир ҳам нутқнинг тўлиғича индивидуал ҳодиса сифатида талқин қилинишига ва қандайдир бир «қолдиқ» материал ҳолида илмий таҳлил доирасидан чиқариб ташланишига рози бўла олмайман. Айтадиганим бошқа нарса: ҳар қандай муаллифдан олинаётган цитатани (фикрни) ушбу муаллифнинг умумий ғоялари, таълимоти доирасида қабул қилишга ҳаракат қилиш лозим. Ҳа, Соссюр тилшуносликни лисоний фаолиятнинг икки томонини (тил ва нутқни) алоҳида ўрганувчи икки қисмга ажратган бўлса ҳам, ўз маърузаларида нутқ тилшунослиги масалаларига эътибор бермаган. Аммо нутқий фаолиятни ва унга хос хусусиятларни лингвистик таҳлил объекти бўла олишини инкор қилиш унинг хаёлига ҳам келмаган бўлса керак. Акс ҳолда, «биз лингвистикани икки тамоман ўзгача хусусиятли нарсани, уларнинг ягона бир предметни (илмий таҳлил учун – Ш.С.) ҳосил қилишини таъкидлаган ҳолда, умумий бир яхлитликка бирлаштирувчи фан сифатида қараймиз», деган ёзувлар унинг қайдларида учрамаган бўлар эди (қаранг: Кузнецов 2006: 112). Ш.Балли ва А.Сеше 1915 йилда «Курс»нинг биринчи нашрига ёзган сўз бошида унинг тўлиқ эмаслиги, танқидларга сабаб бўлишини олдиндан сезган эдилар: «аммо устоз ўз маърузаларида тилшуносликнинг барча соҳаларини қамраб олишга ва уларнинг ҳаммасини бир хилда тўлиқ ёритишга интилгани йўқ; у буни бажара олмасди ҳам, унинг мақсади ҳам бутунлай бошқа эди. Шахсан унга хос бўлган қатор принципларга биноан … у фақатгина ушбу принципларни қўллашга қулай вазият туғилгандагина ва уларни «қоралаш»га қодир назарий ғоялар пайдо бўлгандагина масалани чуқурроқ ва янада кенгроқ ўрганар эди» (Соссюр 2004: 27). Айнан шу сабабга кўра маърузаларда семантика қарийб ёритилмаган, нутқ лингвистикаси қисми эса

умуман берилмаган. Ш.Балли ва А.Сешенинг қайдича (Ўша асар, 27-б), 1910- 1911 ўқув йилида умумий тилшунослик курси учинчи марта ўқилаётганда, ваъда қилинган ушбу қисм «ҳеч қандай гумонсиз келгуси йиллардаги курсларда фахрли ўринни эгаллаган бўлар эди, лекин ушбу ваъданинг ижросиз қолганлиги сабаби барчага маълум» (Дастур талабларига биноан олим ажратилган вақтнинг ярмини ҳинд-европа тиллари тарихига бағишлашга мажбур эди.). Шуниси қувонарлики, нутқ лингвистикасини соссюрчилар умуман унутиб қолдирмадилар, улар ўз устозлари эслатиб ўтган ушбу соҳани назарий жиҳатдан асослашга уриндилар ҳамда тил ва нутқ ҳодисалари муносабатини тил бирликларининг матнда фаоллашуви нуқтаи назаридан таҳлил қилишга уриндилар (Кузнецов 2003). Бу борада, айниқса, Ш.Балли тарғиб қилган фаоллашув назариясининг самараси сезиларлидир. Соссюр ўз маърузаларида мурожаат қилган тушунчаларнинг яна бири «лисоний қобилият» тушунчасидир. XIX асрнинг машҳур тилшуносларидан бири У.Д.Уитни (қаранг: Долинина 1985) тил белгиларининг ихтиёрий, шартли эканлигини биринчилардан бўлиб қайд этаётиб, биз товуш органларидан фақатгина қулайлиги учунгина фойдаланишимизни, аслида мулоқот учун имо-ишоранинг ўзи етарли бўлиши мумкинлигини исботламоқчи бўлган. Соссюр Уитнининг тил тизими шартли белгилардан иборат эканлиги ҳақидаги фикрида ҳақ эканлигини қайд этиш билан биргаликда, ушбу тезисни ўта мутлақлаштириш хавфидан огоҳлантиради: «тил бошқа турдаги ижтимоий тузилмаларга тўлиғича мос келадиган ҳодиса эмас» (Соссюр 2004: 35). Унинг фикрича, инсон учун алоҳида тушунчаларга мос келадиган белгилар тизими, яъни «тилни ташкиллаштириш қобилияти» табиийдир ва ушбу белгилар тизимини «бошқариш», ундан фойдаланиш инсон лисоний қобилиятининг зиммасига тушади (Ўша асар: 35-36; 85). Демак, тил тизими нималардан иборат-у, ундан қандай фойдаланилади? мазмунидаги савол ҳам Соссюр эътиборидан четда қолмаган экан. Аммо ўтган асрнинг 50 - йилларигача тизимийликни тилнинг ички структурасидан излаган тилшунослар лисоний қобилият муаммоси билан шуғулланишга

имкон тополмадилар ёки вақт ажрата олмадилар. Ҳолбуки, Галилео Галилей (1564-1642) Италиянинг Пиза шаҳрида битган Dialogo асаридаёқ инсон ўзининг «энг махфий сирларини ҳам бошқа бировга йигирма тўртта белгининг турлича бирикиши воситасида» етказа олишидан ҳайратда эканлигини ёзган эди. Ҳақиқатан ҳам ҳар қандай тил соҳиби бор - йўғи 20-30 товушдан фойдаланиб, бошқаларга ўз фикрини етказади, мулоқотга киришади. Лисондаги бундай чексиз имкониятни «Галилейнинг ажойиб ихтироси» деб атаган Пор Рояль философ-грамматиклари айнан шу «ажойиб ихтиро», яъни тилнинг ижодкорлик, ифода имкониятини тадқиқ қилиш тилшунослик фанининг асосий предмети ва мавзуси бўлиши лозимлигини уқтиришди. Лекин лисоннинг ижодкорлик хусусияти ва унинг соҳибларининг лисоний қобилияти мавзуларининг асосий тадқиқ соҳасига айланиши анчагина қийин кечди. Бунга фақатгина фанда «иккинчи когнитив инқилоб» юз бергандан сўнггина эришилди. «Иккинчи когнитив инқилоб» даҳоси номини олган Ноам Чомский (биринчи инқилоб Галилей даврида юз берган) 1999 йил ноябрь ойида Сиена университетида (Италия) ўқиган маърузасида лисон тадқиқидаги ушбу ўзгаришни қуйидагича таърифлади: «Ҳар бир ботиний (ички) тил (олим лисоний қобилиятнинг ҳолатини назарда тутмоқда – Ш.С.) биз ўз фикримизни ифода этишда фойдаланиладиган мантиқий объектларни (тушунчаларни – Ш.С.) ҳосил қилиш ва биз учратадиган калималарнинг чексиз қаторини англаш имконини берадиган воситаларга эга. Ушбу мантиқий объектлар маълум бир шаклда товуш ва маъно билан боғланадилар. Маълум механизмларнинг чексиз миқдордаги объектларни қандай ҳосил қила олишини фақатгина ХХ асрда формал фанлар ривожи натижасида аниқ тушунишга эришдик... Шунинг натижасида ўтган ярим аср давомида тилшунослик тадқиқотларининг катта қисми айнан шу механизмлар тадқиқига оид бўлди. «Генератив грамматика» номини олган ушбу йўналиш тилшуносликнинг узоқ ва бой тарихида муҳим янгилик бўлди» ( Chomsky 2003: 48).

Хўш, Чомский таъкидлаётган янгиликнинг мазмуни нимадан иборат-у, «иккинчи когнитив инқилоб» қандай тамойилларга асосланиб истиқболда самара кўзламоқда? Ушбу саволга жавоб топиш учун Чомский, унинг издошлари ва турли йўналишдаги психолингвистларнинг лисоний қобилиятнинг ҳосил бўлиши ва ривожланиш манбалари ҳақидаги фикрларини қиёслаш лозим бўлади. Маълумки, инсоннинг «сўзни эгаллаш» муаммоси кўплаб тадқиқотлар мавзуси бўлган. Файласуф, тилшунос, руҳшунос, физиолог, педагоглар асрлар давомида бу муаммо устида бош қотиришган (қаранг: Ушакова 2003). Қизиғи, айтилаётган фикрларнинг барчаси ҳам асослидек, мазмунлидек туюлади. Ҳар ҳолда, уларнинг ҳар бири жумбоқнинг бирор бир банди, тугунчаси ечимига яқинлашиш, йўл топиш сари қўйилган қадамдир. Ана шундай қадамлардан энг шахдам ва дадили Чомскийники десак, муболаға бўлмаса керак. Олим 1957 йилда нашр қилинган «Синтактик структуралар» ( Chomsky 1957) асаридан бошлабоқ, лисоний қобилият шаклланишини лисоннинг яратувчанлик хусусиятидан, унинг инсон онги, ақлий қобилияти билан чамбарчас боғлиқлигидан излайди. Унинг тасаввурида тил структураси икки сатҳдан иборат. Гап ва бошқа турдаги лисоний тузилмалар ҳосил бўлишида дастлаб инсон онгида фикр ва ҳукм тизими ҳосил бўлади ва ушбу ботиний тизим мавҳум характердаги категориялардан таркиб топади. Кейинги босқичда ушбу ботиний структуралар, махсус амаллар, яъни грамматик трансформация – кўчиришлар ёрдамида лисоний воқеланадилар, зоҳирийлик касб этади. Зоҳирий структура ҳам маълум категориялардан иборатдир, аммо улар эндиликда конкрет кўринишга эгадирлар. Эслатилган амаллар умумлашмасини Чомский лисоннинг универсал (умумий) грамматикаси ( Universal Grammar ) деб атайди. Унинг талқинича, универсал грамматика барча тиллар соҳиблари учун умумий бўлиб, унда «туғма» ( innate , inborn ) тамойиллар фаоллашади. Тилни ўзлаштирувчи ва ундан фойдаланувчининг (у она тили ёхуд хорижий тил бўлишидан қатъий назар) вазифаси махсус қоидалар туркуми, ўз тажрибаси ва универсал грамматика

тамойиллари доирасида «ишлашга мажбур этишдан иборатдир» ( Chomsky 2003: 12). Сўзсиз, ҳар қандай лисоний қурилма ҳосил бўлишининг дастлабки босқичи идрок этилаётган воқеликнинг онгдаги инъикоси, юзага келиши ва унинг тафаккурда «ҳазму таҳлил қилиниши натижасида ҳосил бўладиган концептнинг туғилишидир» (батафсилроқ қаранг: Сафаров 2006), кейинги яъни лисоний воқеланиш босқичи эса турли хил амаллардан иборат бўлиб, бу амаллар тил тизими хусусиятлари билан боғлиқ ҳолда кечади. Шунга кўра, Чомский изидан бориб, лисоний фаолиятда биз мурожаат қиладиган қоидаларни генератив, яъни «туғма» ( generated ) ва трансформа ( transformed )ларига ажратиш мумкин. Ушбу қоидаларни ўзлаштирган шахс олдин ҳеч қачон учратмаган ва эшитмаган нутқий бирликларни тузиш қобилиятига эга бўлади. Шунингдек, ушбу шахс «бизники сизникини яхши кўради», «меники бугун кетади» қабилидаги Дерсу Узала лаҳжасидаги гапларнинг нотўғри тузилганлигини аниқлай олади. Аммо ботиний структурадан зоҳирийликка кўчиш жараёнининг қандай кечиши ёки, бошқача айтганда, лисоний ва когнитив ҳодисаларнинг қай йўсинда мослашуви масаласи сирлидир. Чомскийнинг ўзи ҳам бу масала устида «бош қотириш»дан тўхтаганича йўқ. Тажриба кўрсатадики, лисоний фаолиятни таъминловчи тамойиллар бошқа турдаги фаолият доирасида мавжуд бўлган тамойиллардан тубдан фарқ қилади. Бинобарин, бу тамойиллар бизнинг кўриш, мусиқий ва санъаткорлик қобилиятимиздан, мантиқий ва математик иқтидоримиздан фарқ қилади. Демак, инсон онгини бутунлай бир яхлит тизимдан кўра кўпроқ кичик тизимлар «ҳамкорлиги» сифатида қараш маъқулроқдир, лекин бу кичик (микро) тизимлар, қанчалик мустақил ҳаракатда бўлишмасин, барибир ушбу ҳаракатлар бир-бири билан муносабатда, алоқадорликда кечадилар. Чомскийнинг кейинги йиллардаги ҳаракати айнан шу боғлиқликлар сабабларини излашга қаратилди. Шу йўсинда Параметрлаштириш (нутқий тузилмаларни ҳосил қилувчи механизмларнинг асосий хусусиятларини

топиш), Оптималлаштириш ёки Минималлаштириш (лисоний тежамкорликни таъминлаш) каби қатор назариялар ( Parameters Theory ; Optimality Theory ; Minimalist Program ) шаклланди ( Chomsky 1981; Chomsky 2000). Бу назариялар Универсал Грамматикада барча тиллар учун умумий тамойиллар мавжудлигига яна бир карра ишонтириш билан бир қаторда, тиллараро фарқни юзага келтирувчи манбаларнинг табиатини тушунтириш йўлидаги уринишдир. Параметрлаштириш назариясига биноан барча параметр ва тамойиллар алоҳида тилларда «включатель» ( switches ) тўпламида кодлаштирилади, тилдан фойдаланувчининг вазифаси эса ушбу включателнинг «тугмача»сини ( triggers ) тўғри босишдир. Оптималлаштириш назарияси ўз навбатида тиллараро фарқларни умумий (мажбурий) қоидаларнинг алоҳида тилларда турли даражада кодлашуви билан боғлайди. Бу ҳолда тил ўрганувчи ва ундан фойдаланувчииннг вазифаси ушбу умумий қоидалар мажмуасидан фойдаланишнинг энг оддий, ҳаммабоп «калити»ни топишдир ( Jackendoff 2004: 102). Албатта, Чомский таълимоти кўпчиликнинг диққатини жалб қилмай қолмади. Зеро, унинг асосий ғояси лисоннинг инсон фаолиятида тутган ўрни ва умуман лисон ҳамда тафаккур фаолиятларининг туташтирувчи ришталар ҳамоҳанглигига таянади. Аммо ушбу таълимот ғоялари ҳамма томонидан бир хилда қабул қилинишини ҳам кутиш нотўғри. Бекаму кўст ғоя абсолют ҳақиқат кўринишидагина бўлиши мумкин. Чомский эса ҳозирча пайғамбар эмас ва менимча, у бунга даъво ҳам қилаётгани йўқ. У ҳам танқидга бардош бера олади. Олим таълимотидаги энг танқидбардор ғоя – Универсал грамматика ғояси, десам адашмасам керак. Чомскийнинг уқтиришича, универсал грамматика туғмадир. Шундаймикан? Биринчидан, гўдак ўзи яшаётган муҳитдаги, яъни эшитиб турган тили грамматикасини ўзлаштиради. Шу маънода бу грамматика универсал (барча учун умумий) эмас. Аслида, Чомский ушбу турдаги грамматикани бошқача, масалан, «грамматиканинг мағзи, негизи» деб атаса, маъқул бўлармиди?! Лекин универсал

грамматиканинг барча тиллар учун умумий бўлишини ҳеч ким назарда тутмаган, у гўдаклар дунёдаги ҳар қандай тилни ўзлаштириш жараёнида қўллаши лозим бўлган «қуроллар (воситалар)» мажмуасидир. Иккинчидан, грамматиканинг туғмалиги қай даражада эканлигини билмоқ зарур. « Туғма » ( innate ) сўзи луғатларда кишида « туғилишданоқ мавжуд бўлган » ( present at birth ) изоҳига эга, ҳолбуки, лисоний қобилият ва шунингдек, лисоний билим туғилгандан сўнг шаклланмайдими? Ёки олайликки, лисоний қобилият инсонга Оллоҳ томонидан инъом этилган бўлсин, лекин лисоний билимни ўзлаштириш гўдаклик даврида (2-3 ёшликда) кечади. Бу билимни ўзлаштиришда атроф-муҳитнинг таъсири ҳам етарлидир. Қолаверса, инсон организмининг муҳим аъзоси бўлган тиш ҳам туғилгандан сўнг чиқа бошласа ҳам «туғма» сифатини олиши мумкинлигини унутмаслик керак. Чомский барча тиллар учун умумийлик ва туғмалик хусусиятларини ботиний структура учун ҳам хос эканлигини таъкидлайди, деган фикр ҳам йўқ эмас. Натижада, унинг издошлари генератив грамматикани маъно ҳодисасининг моҳиятини билиш калити сифатида тарғиб қила бошладилар. Бироқ қатор тилшунослар ( Lakoff 1971; Postal 1970 ва бошқалар) ботиний структурани маъно (семантика) билан айнан эканлигини тасдиқлашга қанчалик уринишмасин, Чомский ва унинг айрим шогирдлари бу фикрга қўшилмадилар. Пировард натижада бу «лисоний жанг»да (Н arris 1993) чомскийчилар ғолиб чиқишди. Дарҳақиқат, ботиний структура синтактик деривациянинг маълум босқичидир ва унинг мазмун доираси барча тиллар учун умумий бўлиши шарт эмас. Умуман, маъно ва мазмуннинг шаклланиши ҳамда лисоний воқеланиши муаммоси ўта мураккаб эканлиги барчамизга маълумдир. Бу муаммо устида асрлар давомида бош қотиришаётган психологлар, тилшунос ва мантиқшунослар ва бошқа «шунослар» учун бир хилда маъқул тушадиган илмий хулоса ёки ҳеч бўлмаганда таҳлил методига ва унинг асоси бўла оладиган методологик ғояга эришишнинг ўзи ҳам гумон. Ҳозирча барча умид когнитологиядан, унинг муҳим соҳаси бўлган когнитив тилшуносликдан

(Сафаров 2006), балки унинг доирасига маънонинг «туғилиши» ва лисоний ифодаси масаласи ўз талқинини тўлиқроқ топар?! Лекин генератив семантика йўналиши бу вазифани уддалай олмади. Ҳақиқатдан ҳам агарда Чомский таълимоти шаклланишининг илк даврида айтилган «маънони ифодаловчи ботиний структура барча тиллар учун умумийдир ва у (маъно –Ш.С) тафаккур шаклларининг оддий аксидир» ( Chomsky 1966: 35) қабилидаги фикрни бир томонлама, худди генератив семантика тарафдорларидек англасак, унда хатога йўл қўйишимиз ва умуман таълимотдан «кўнглимиз совиши» турган гап. Ҳолбуки, Чомский ушбу фикрни Пор-Рояль монастирида яратилган грамматикадан олиб айтмоқда (уни олимнинг ўзи ҳам бир неча бор қайд этган) ва ҳеч қачон маъно-мазмунни тўлиғича ботиний структуранинг айнан ўзи эканлигини таъкидлаган бўлмаса керак. Акс ҳолда, у кейинги ишларида ( Chomsky 1981) маъно таркиб топишини синтаксиснинг яна бир сатҳи-мантиқий шаклдан изламаган бўлар эди. Менимча, ботиний структурани концептуал жараён, яъни борлиқ – предмет воқеаларнинг идрок этилиши ва уларнинг онгли ҳазм этилиши жараёнида юзага келадиган ҳодиса сифатида талқин қилмоқ керак. Бу жараёнда юзага келган бирлик –концепт ҳақиқий маъно бирлигига айланиши учун у лисоний қобиқ олмоғи даркор, фақатгина лисоний «либос» кийган концептгина лисоний фаолият воситасига айланади, маълум мазмун ифодаловчи белги сифатига эга бўлади. Шу сабабли маъно ёки семантикани лингвокогнитив ҳодиса сифатида қабул қилган маъқулроқ. Фақат шундагина когнитив фанлар доирасига кирувчи фанлар, шу жумладан, психология ва тилшунослик бир-биридан ажралиб, иҳоталаниб қолиши хавфининг олдини олиш ҳамда лисоний семантика ҳодисасининг моҳияти-ю, воқеликка айланиши механизмларини ёритиш имкониятини яратиш мумкин. Генератив семантика ва формал-мантиқий грамматика ғояларини ўзаро қарама-қарши қўйсак ва уларнинг алоҳида бирортасига тўлиқ эришилганда эса лингвистиканинг когнитилогиянинг бошқа қисмидан ажралиб қолиши турган гап. Бундай хавфнинг мавжудлиги ҳақида психолог Уолтер Кинчнинг

кинояси гувоҳлик беради: «Лингвистлар психологларга нимани излаш лозимлигини ўргатмоқчи бўлишди ва психологлар уни яқин орада топмоқчи бўлишди, аммо ушбу лингвистиканинг психологияга айланиш ҳолати қанчалик тез пайдо бўлган бўлса, шунчалик тез саҳнадан тушди. Чунки, биринчидан, психологлар ҳам (генератив –Ш.С.) тилшуносларга хос бўлган янги назариялар яратиш завқига шерик бўлмоқчи бўлишди, иккинчидан, MIT (Чомский профессори бўлган муассаса – Massachusetts institute of technology назарда тутилмоқда - Ш.С.) ва Беркли (генератив семантика ғоясини тарғиб қилган Беркли университети –Ш.С.) олимлари мунтазам ўз фикрларини ўзгартиришади ва бир-бирларини инкор этишади. Лекин энг асосий сабаб шундаки, тилшунослар фақатгина синтаксис ҳақида гапиришади, психология нуқтаи назаридан қараганда эса, муаммо (маъно муаммоси - Ш.С.) янада кўпроқ долзарблашади ва яққол кўринадики, бу муаммо тўғрисида бизнинг тилшунос даҳоларимизнинг бирор нарса дейишга имкониятлари тобора чекланиб боради» ( Kintsch 1984: 112). У.Кинч жаноблари кинояга уста бўлишлари мумкин, аммо мен тилшунос сифатида олимнинг фикрини тўлиғича хазм қила олмайман. Мен ҳам «муҳтарам психолог биродарлар, сизларнинг маъно ҳодисаси ҳақидаги фикрларингиз чалкашликларга лиммо-лим, улар кўпинча бир-бирига номутаносиб» дейишга тўлиқ ҳақлиман. Ассоциатив тажриба (Ж.Лиз, А.А.Леонтьев, А.А.Брудный, Б.А. Ермолаева), семантик дифференциал (Ч.Осгуд), семантик радикал (А.Р.Лурия, О.С.Виноградова), семантик тавсиф (Ж.Миллер) каби ўнлаб психосемантик таҳлил услубларининг яратилиши (Петренко 1997) муаммонинг мукаммаллигини яна бир карра таъкидлашдан бошқа бирор муҳим хулосага олиб келмади. Аслида ўзи шундай: ҳар бир илмий хулоса – марра сари қадам, узоқдаги ёғдуга интилиш, абсолют ҳақиқат эса – орзу, кишини ўзига чақирувчи маёқ. Милт-милт қилиб турган шамчироқ бўлмаганда, биз қадам (каттами ёки кичикми – фарқи йўқ) қўйишга интилмасдик, фанимизнинг ўзи ҳам тобутга тушар эди. Шундай экан, фан тараққиётига кинояомуз назардан кўра, завқ билан боқиб, ҳар бир

қўйилган қадамнинг, билдирилаётган фикрнинг мағзини топмоққа, шаклланаётган ғоянинг «шира»сини сўришга ҳаракат қилмоқ керак. Чомский таълимотининг мағзи унинг изчиллик билан лисон инсон мулки эканлигини таъкидлаш йўлидаги уринишлардандир. Олимнинг лисоний қурилмалар ботиний ва зоҳирий структараларга ( deep and surface structures ) эга бўлиши ҳақидаги фикри унчалик даражада катта янгилик эмас эди. Бунга яқин ғоялар тилшунос В.Ҳумбольдт (гапнинг «ички» ва «ташқи» шакллари ҳақидаги фикр), файласуф Людвиг Витгенштейн ( Tiefengrammatik und Oberflachengrammatik ) ва Пор-Рояль грамматикаси муаллифларида ҳам мавжуд бўлганлигини Чомскийнинг ўзи ҳам эътироф этган ( Chomsky : 1965: 198-199). Бундан ташқари, Г.Штейнталь, В.Вундт, Г.Шпет, А.Потебня кабилар ҳам сўзнинг «ички» ва «ташқи» шаклдан иборат эканлиги ҳақида муҳим фикрлар билдирганликларини эслатмоқчиман. Мен муҳтарам ўқувчимдан Чомскийнинг энг катта хизматини унинг илмий тафаккури асосан инсоннинг лисоний қобилияти хусусиятларини ёритишида кўриш лозимлигини ҳеч қандай шартсиз қабул қилишини сўрамоқчиман. Балки унинг оппонентлари Чомскийнинг ушбу тушунчага берган тавсифи айрим нуқсонлардан холи эмаслигини таъкидлашда ҳақдирлар. Эҳтимол, олим лисоний қобилиятни грамматик жиҳатдан тўғри гаплар туза олиш қобилияти даражасида талқин қилиб, ушбу қобилият воқеланиш жараёни, унинг миқёсини маълум даражада чеклаб қўйгандир. Лекин лисоний қобилиятни нутқий фаолиятдан ажратиб қўйиш унинг ниятида бўлишига ишониш қийин. Лисоний фаолият тилни билиш ва ундан фойдаланишдан иборат бўла олмаслигини сезган олим competence «қобилият» тушунчаси билан биргаликда performance «бажариш, ижро этиш» тушунчасини қўллаганлардан биридир. «Перформация» - лисоний қобилиятнинг нутқий жараёнда амалга оширилиши, ботиний имкониятнинг фаоллашувидир. Лекин мавжуд имкониятнинг фаоллашуви, лисоний қобилиятнинг воқеланиши, инсон онгида ҳосил бўлган когнитив тузилма – ботиний структуранинг зоҳирий тус олиши, яъни нутқий режанинг ижро этилиши учун ягона бир

сўзловчи шахснинг ўзи етарли эмас. Ижрочига тингловчи – ҳамсуҳбат даркор, тингловчи бўлмаганда, ҳеч қандай гап ва бошқа лисоний тузилмалар яратишга ҳожат қолмас эди. Чомскийнинг камчилиги ҳам айнан шунда, зеро, у лисоний қобилиятни биртомонлама талқин қилиб, фақатгина сўзловчи шахсга хос бўлган ҳодиса сифатида кўради. Натижада, лисоннинг яратувчанлик имконияти талқини ҳам торайиб, алоҳида шахсларнинг креатив қобилияти даражасига тушиб қолади. Шу сабабли бўлса керакки, Чомский таълимотининг танқидчилари «лисоний қобилият» тушунчасини кенгайтириш лозимлигини сезишди ва «коммуникатив қобилият» ( communicative competence ) тушунчасини маъқул кўришди. Фикримча, бу икки тушунча бир-бирини инкор этмайди, чунки коммуникатив қобилиятга, мулоқот кўникмасига эга бўлиш учун лисоний билимга, тилнинг яратувчанлик имкониятларидан фойдалана олиш қудратига эга бўлмоқ керак. Худди шунингдек, лисоний қобилиятнинг ўзи ҳам коммуникатив ҳамкорлик учун даркор, унинг шаклланиши коммуникатив эҳтиёж талабидир. Бу эҳтиёж эса, ўз навбатида, ижтимоий шароитда, шахсларнинг ҳамкорликдаги фаолияти жараёнида туғилади. Демак, лисон ҳақидаги фаннинг инсоний муносабатлар ва бундай муносабатларнинг кечишида лисоннинг роли, шу ролнинг ижроси жараёнида тилнинг яратувчанлик хусусиятларининг намоён бўлиши каби мулоқот хислатлари сари йўл олиши муқаррар эди. Ҳумбольдт, Соссюр, Чомский, Бодуэн де Куртенэ, Щерба каби ўнлаб олимларнинг таълимотлари тилшунослик фани доирасида янги илмий-парадигма – коммуникатив-прагматик таҳлил йўналиши юзага келишига сабаб бўлди ва ушбу йўналиш учун назарий таянч хизматини ўтади.

Похожие

Прагматик синонимия

Таржиманинг прагматик муаммолари

Ўзбек тилида фразеологизмларнинг шаклланиши ва функционал- прагматик хусусиятлари танланма фанининг объекти ва вазифалари

Прагматик мазмунни шакллантирувчи ҳодисалар

Билвосита нутқий акт ёхуд семантика ва прагматика муносабати