Билвосита нутқий акт ёхуд семантика ва прагматика муносабати - Лингвистика - Рефераты

Билвосита нутқий акт ёхуд семантика ва прагматика муносабати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

108.5 KB

Билвосита нутқий акт ёхуд семантика ва прагматика муносабати Рисоланинг олдинги қисмида нутқий актларнинг турлари ҳақида гапирилди, аммо нутқий бирликларнинг структуравий тузилиши ҳамда ифодаланаётган иллокутив (коммуникатив) мазмуни ўртасида мавжуд бўладиган фарқига нисбатан яна бир турдаги нутқий актлар гуруҳини ажратиш мумкин. Масалан, « Ташқарида ҳаво совуқ» гапи ҳар хил мулоқот муҳитида ёки контекстда қўлланишига нисбатан бир ҳолатда хабар (дарак) берувчи нутқий акт («Мен сенга об-ҳаво ҳақида гапирмоқдаман») иккинчисида эса буйруқ ёки илтимос мазмунидаги («Мен сендан эшикни ёпишни сўрайман») нутқий акт сифатида идрок этилади. Биринчи нутқий актнинг (ассертивнинг) лисоний тузилиши ифодаланаётган коммуникатив маънога мос келганлиги сабабли, у воситасиз, бирламчи акт ҳисобланади. Ушбу тузилма воситасида реквестив (илтимос) нутқий акт ифодаланганда эса билвосита (воситали), иккиламчи акт ҳосил бўлади. Бошқача айтганда, лисоний структура ва коммуникатив мақсад ўртасидаги номутаносиблик билвосита нутқий ҳаракатни юзага келтирувчи кўрсаткичдир. Билвосита нутқий актларнинг ифода ва мазмун доиралари ўртасидаги муносабат масаласи тилшуносларнинг диққат-эътиборини анчадан буён тортиб келмоқда. Улардан бири – олмон прагмалингвисти В.Зёкеланд ушбу турдаги нутқий актларни икки йўналишда, яъни коммуникатив - иллокутив вазифадан лисоний структурага ёки аксинча, лисоний структурадан коммуникатив вазифага йўл олган тарзда таҳлил қилиш мумкинлигини қайд этади. Унинг фикрича, ҳар бир нутқий тузилма асосий (таянч) иллокуцияга эга ва шу асос бир нечта билвосита нутқий ҳаракатларни бажариш имконини беради ( S `а` keland 1980). Менимча, Киев чет тиллар институти профессори Г.Г.Почепцовнинг «гапларнинг уларга хос бўлмаган турли прагматик вазифада қўлланиши масаласи турлича ёндашувни талаб қилади» (Почепцов 1981: 278), деган фикри ҳануз ўз муҳимлигини сақлаб турибди. Бинобарин,

дарак мазмунидаги «Ёруғни тўсаяпсан!» гапининг «Илтимос, ёруғни тўсма!» мазмунини ифодалаши нутқий ҳаракатлар транспозицияси – ўзаро бир-бирига кўчиши ҳодисасидан бошқа нарса эмас. Дарак, сўроқ, ундов гапларнинг ягона бир прагматик вазифа ижро этиш қобилияти эса (қиёсланг: «Эшикни ёп!», «Эшикни ёпмайсанми?», «Эшик очиқ») бошқа ҳолат намунасидир. Ж.Сёрль ва унинг издошлари билвосита нутқий актда бир пайтнинг ўзида икки иллокутив ҳаракат бажарилади деб ҳисоблайдилар. Ҳамма учун таниш бўлиб қолган Can you pass me salt? «Тузни менга олиб бермайсизми?» гапи талаффуз қилинганда, бирламчи иллокуция савол бўлса, иккиламчи ёки билвосита ифодаланаётган иллокуция илтимосдир (Searle 1979: 42; Recanaty 1980: 210). Бу турдаги нутқий тузилмаларда бирламчи мазмун сақланишининг тасдиғини Can you open the doоr? « Эшикни очиб қўя олмайсизми ?» каби гапларга ҳар қандай ҳолда ҳам «Ҳа» ёки «Йўқ» деб жавоб бериш имкони борлигида кўриш мумкин. Демак, прагматик маъно кўчиши ва шу йўсинда билвосита нутқий акт ҳосил бўлишида бирламчи маъно йўқолмасдан, балки қўшимча, иккиламчи маъно билан битишади. Бу битишув прагматик маъноларнинг ўзаро муносабати ҳам мавжудлигини таъминлайди. Билвосита ёки иккиламчи нутқий актларнинг юзага келиши шакл ва мазмун муносабатида намоён бўладиган ҳодисадир. Лисоний белгининг дуаллик (иккитомонламалик) хусусиятида кўринадиган шакл ва мазмун номутаносиблигига таянадиган иккиламчи маъно кўпгина ҳолларда билвосита нутқий ҳаракатлар ҳосил бўлиши учун ўзига хос туртки яратади. Бироқ кўпчилик икки турдаги, яъни тизимий ва нутқий прагматик маънони фарқлаш тарафдоридир. Ғарб тилшунослигида бундай фарқлаш атамаларда ҳам ўз аксини топган: «Гап» (sentence, предложение) атамаси тил тизими бирлигига нисбатан қўлланса, гапнинг нутқда фаоллашуви натижасида юзага келадиган бирликни бошқача аташ (масалан, инглиз тилида utterance , рус тилида « высказывание ») анъанаси мавжуд. Тил ва нутқ тизимлари

бирликларининг бу йўсиндаги кескин фарқланиши, сўзсиз, семиотика ва прагматикани қарама-қарши қўйишга сабаб бўлади. Нидерланд тилшуноси Й. ван- дер Ауверанинг фикрича, лисоний семантиканинг объекти пропозитив маъно бўлса, лисоний прагматика эса нутқий ҳаракатлар мазмунини ўрганиш билан машғул бўлиши лозим (Auwera 1979: 252). Гап маъносининг асосини ташкил қилувчи пропозиция воқеликда ёки тасаввурда кечаётган ҳодиса-фактнинг семантик рамзидир. Пропозиция ва воқеликдаги ҳодиса ўртасидаги мутаносиблик гап структурасида ўз аксини топади. Гап структурасида аргументлар ва партиципантлар билан бир қаторда белги-хусусиятлар ҳам ўрин олади. Шу сабабли «пропозиция» тушунчасига тавсиф берувчи олимлар ушбу ҳодисани «лексик номлар»нинг семантик-синтактик муносабатлар асосида яхлит мазмун ифодаси мақсадида бирикишида кўрадилар. Бу яхлит мазмун заминида эса бирор бир воқелик фактининг (денотатив ҳолатнинг) номланиши ётади (П.Адамец, В.В.Богданов, И.П.Сусов, В.Г.Гак ва бошқалар. Қаранг: Богданов 1998; Кузнецов 2000). Пропозиция қисмларининг онтологик хусусиятга эга эканлигини унутмаган ҳолда партиципантларни категориал ва релятив хусусиятларига нисбатан таснифланишини эслатмоқчиман (Сусов 1980: 20). Белги-хусусиятни ифодаловчилар ҳам, ўз навбатида, сифат, ҳолат, жараён, ҳаракат каби мазмуний таснифга эга бўладилар. Пропозиция ва воқеликдаги ҳолат, ҳодиса қанчалик мутаносиб бўлишмасин, ҳар ҳолда улар бир-бирини айнан такрорламайдилар. Зеро, воқелик ҳолати онтологияга оид, пропозиция эса лисоний-мантиқий ҳодисадир . Лисон пропозиция ва воқелик ҳолатини мослаштириш нутқий бирликнинг мазмунини шакллантириш имконини яратади, аммо бундай мослашув икки йўналишда кечиши мумкин, яъни пропозициянинг воқеликка мувофиқлашишидан ташқари, воқеликдаги ҳолатнинг пропозицияга мослашиши ҳам кузатилади. Бу кўринишдаги мослаштиришнинг вазифасини нутқий тузилма мазмуний мундарижаси таркибидаги прагматик бўлак бажаради. Бинобарин, тасдиқ, дарак мазмунига эга бўлган ассертив нутқий

актларида пропозиция воқелик ҳолатига мослашади, чунки «ассертив иллокуциянинг мақсади – воқелик қандай эканлигини тасвирлашдир» ( Searle , Vanderveken 1985: 94). Ҳаракатга ундовчи буйруқ, ваъда мазмунидаги нутқий актлар (комиссив, директив) бажарилишида эса воқеликдаги ҳолат пропозицияга мослашади, чунки пропозицияда тингловчи ёки сўзловчининг ўзи бажариши лозим бўлган вазифага ишора мавжуд. Масалан: «Китобни келтиришингни сўрайман»; «Китобни вақтида топширишга ваъда бераман». Нутқий тузилмалар мазмунидаги семантика ва прагматика муносабатини ҳосил қилувчи омиллар ҳақида гап кетганда, одатда, луғавий бирликларнинг, (масалан, перформатив бирликлар, иллокутив феъллар) вазифаси муҳокама қилиниб, грамматик воситалар назардан четда қолади. Аслини олганда, грамматик воситаларнинг ҳам семантика ва прагматика ҳудудларидаги вазифавий тақсимоти ўзига хос кўринишга эга. Прагматика «хизматида» бўлган грамматик категорияларни (замон, шахс, майл) шифтерлар деб аташади, улар нутқий актнинг пропозицияси ва прагматик мазмунини ўзаро боғлаш хизматини ўтайдилар. Бошқа грамматик категориялар эса (масалан, келишик, род, аспект, сон, таксис, даража кабилар) пропозиция доирасига киришади, улар нутқий актнинг шаклланишида аниқ бир вазифани ўтамайдилар. Хуллас, грамматиканинг нутқий тузилмалар таркибида бажарадиган вазифаси асосан мазмуний хусусиятга эга бўлиб, ушбу тузилмаларнинг семантик ва прагматик маъно бўлаклари шаклланишида муҳим ўринни эгаллайди. Семантика ва прагматика соҳалари бир йўсинда ва айни бир пайтнинг ўзида коммуникатив мақсадга эришиш учун хизмат қилишади, уларнинг ҳар бирининг яхлит мазмун – коммуникатив маъно шаклланишида ўз ўрни бор. Шунинг учун айримлар ўйлаганидек, «қўйилган мақсадга эришиш йўлида лисоний воситалардан фойдаланишни таъминловчи инсонга хос бўлган қобилиятни тавсифлаш» ( Kasher 1979: 38) нафақат

прагматиканинг вазифаси бўлиб қолади, балки бу вазифа семантика учун ҳам муҳимдир. Умуман, менинг нутқий тузилма мазмунида семантик ва прагматик қисмларни кескин ажратиш имконининг борлигига гумоним йўқ эмас. Ушбу фикримнинг исботини излаш мақсадида эътиборни яна бир карра билвосита нутқий актлар мазмунининг таҳлили масаласига қаратмоқчиман. Қизиқ, нутқий мулоқот жараёнида тез-тез кузатиладиган маъно кўчиши ҳолатлари ҳар доим бир хил хусусият ва аҳамиятга эга бўлармикан? Бу масала билан махсус шуғулланган Д.Гордон ва Г. Лакофф «кундалик мулоқотда биз бир гапни бошқасининг маъносини ифодалаш учун ишлатамиз» ( Gordon , Lakoff 1975: 83) деган даъво билан чиқишган эди. Ахир, биз Can you pass the salt ? «Тузни узатиб юбора олмайсизми?» гапини қўллаш билан ҳеч қачон «Тузни узатиб юборишга имконингиз (қобилиятингиз) борми ?» мазмунидаги саволни назарда тутмаймиз-ку! Ягона англашиладиган маъно « Илтимос, тузни узатиб юборинг !» бўлса керак. Хўш, унда қандай лисоний ҳодиса кузатиляпти? Гап маъносининг кўчишими ёки нутқий актнинг билвосита ифодаланишими? Агарда барча тил соҳиблари ушбу гап маъносини бир хилда, яъни илтимос ёки ҳеч бўлмаганда, буйруқ мазмунида идрок этсалар, унда қандай билвосита нутқий ҳаракат тўғрисида сўз бўлиши мумкин?! « Тузни узатиб юбора олмайсизми?» илтимосни ифода этишнинг умумий қабул қилинган усулидир. Аммо «Тузни узатиб юборишга имконингиз борми?» дейиш ғайритабиий туюлади. Демак, келтирилаётган ҳолатда билвоситалилик ёки маъно кўчиш ҳодисаси кузатилмайди. Бу синтактик қурилманинг оддий, нормага хос қўлланиши бўлиб, ушбу қўлланиш ҳақиқий маъно кўчиши ҳамда билвосита нутқий ҳаракат бажарилиши ҳолатларидан, масалан, ирония ва метафорадан тубдан фарқ қилади. Ҳақиқий билвосита мазмун ифодаланиши учун сўзловчи бирор нарсага таъма ёки ишора қилиши керак бўлади. Масалан, «Муқимий театрига қандай боришни билмайсизми?» гапини талаффуз қилаётган шахснинг тингловчидан театр қаерда жойлашганини сўраш нияти йўқ. Асл

мақсад – тингловчи унга театрга қандай боришни тушунтирсин. Сўзловчи кўзлаётган маъно аслида бирламчи нутқий акт мазмунидир ва бу мазмун гап семантик таркибининг кенгайиши асосида юзага келади. Сўзловчи ифодалаётган маъно ва гап семантикасининг қарама- қаршилиги, айниқса, ирония ифодаланишида яққол кўзга ташланади, зеро, иронияли ибораларда сўзловчи ҳеч қачон бевосита мазмундаги нутқий акт ижросини кўзламайди. Масалан, « Ақлли боласан-да, Рафиқжон !» нутқий тузилмасининг мазмуни Рафиқнинг ақлли эканлигини тасдиқлаш ёки уни мақташ билан боғлиқ эмас. Мазмундаги бундай қарама-қаршилик борлигини сезиш ва бу тузилмани киноя сифатида идрок этиш эса тингловчининг лисоний қобилияти билан боғлиқ. Тўғри, ҳар қандай билвосита нутқий актнинг мазмунини англаш учун тузилмаларнинг бирламчи маъносини билмоқ керак. « Қаламни олиб бера олмайсизми?» ёки « Ақлли боласан-да, Рафиқжон !» каби тузилмаларнинг илтимос ва киноя мазмунли нутқий акт эканлигини билиш учун тингловчи (сўзловчи қаторида) ушбу турдаги гапларнннг дастлабки маъносини олдиндан ўзлаштирган бўлиши шарт (Бу шарт, айниқса, хорижий тилни ўзлаштириш жараёнида муҳимдир). Шунинг учун формал мантиқшуносликда прагматика сўзловчи кўзлаётган маъно назарияси сифатида талқин қилиниб, гап маъноси, яъни семантика ушбу назария таркибига киритилади (Вандервекен 1990: 350). Бундан ташқари, формал прагматикада нутқий тузилмалар мазмунидан ҳосил бўладиган турли хилдаги маъно кўчимларини тушунтиришда лисоний ўйин усулидан (Сафаров 2002) фойдаланиш ҳаракати ҳам сезилади. Швед файласуфи Пар Сегердал инглиз тилидаги « The prices went up », яъни «Нарх- наво кўтарилиб кетди» ва « Can you open the door ?», яъни «Эшикни ёпиб қўя олмайсизми?» тузилмаларида мазмуний чекиниш бор ёки йўқлигини аниқлаш учун лисоний ўйин қатнашчилари бир неча босқичдан иборат фаолиятни бажаришлари лозимлигини айтади. Биринчи навбатда, ушбу тузилмалар бўлакларга ажратилади, кейин эса бу бўлакларнинг бошқа

тузилмаларда қўлланиш ҳолатлари эсланади. Ниҳоят, охирги босқичда бу қўлланиш ҳолатлари биринчи тузилма билан мослаштирилади. Масалан, « The prices went up » яъни «Нарх-наво кўтарилиб кетди» тузилмаси таркибидаги « went up » « кўтарилди » бўлаги бошқа қўлланиш ҳолатида физик майдондаги ҳаракатни ифодалайди: I went up the top floor яъни « Юқори қаватга кўтарилдим ». Худди шу маъно нарх-наво кўтарилишига муқояса қилинади ( Segerdahl 2000: 172-173). Тасаввур қилинаётган ўйин фаолияти тил бирликлари маъноси муқоясасида ва қўлланишида ҳеч қандай чекланишни назарда тутмайди. Шу сабабли ҳар қандай нутқий тузилма билвосита ёки метафорик қўлланиш доирасида идрок этилиши мумкин. Бу прагматик талқин намунасидир. Аммо семантик таҳлилда эса лисоний тузилманинг маъносини бу йўсинда талқин қилиш тақиқланади, чунки бу ҳолда лисоний таҳлилни фалсафий (аниқроғи, мантиқий) таҳлил билан уйғунлаштириш эҳтиёжи мавжуддир. Мантиқий таҳлилга нутқий акт назариясига формал руҳ бериш мақсадида мурожаат қилинади. Бу йўналишга Ж.Остин ва Ж.Серль ҳали нутқий акт назарияси ривожининг илк давридаёқ асос солишган эди. Уларнинг Нидерландияда туғилиб ўсган шогирдлари Даниэл Вандервекиннинг ишларида интенционал (иллокутив) мантиқ алоҳида тадқиқот соҳаси сифатида шаклланди. Олимнинг 1990-91 йилларда нашр қилдирган икки жилдли «Маъно ва нутқий актлар» ( Meaning and Speech Acts ) номли асарида бу йўналишнинг асосий ғоялари ёритилган ( Vanderveken 1990; Vanderveken 1991). Ушбу асарнинг биринчи жилдида нутқий тузилма иллокутив кучининг пропозиция мазмунига мутаносиблиги иллокутив актда қандай акс этиши масаласи алоҳида ўрганилади. Муаллиф бундай мутаносибликни «умумий семантика» ( general semantics ) доирасида ўрганиш мумкинлигини уқтиради. Унингча, иллокутив актлар «фалсафий (мантиқий – Ш.С.) семантика нуқтаи назаридан муҳимдир, чунки улар тил қўлланиши ҳамда тушунилишида муҳим ўрин эгаллайдиган энг бирламчи маъно бирликларидир» ( Vanderveken 1990:1).

«Умумий семантика» ғоясини асослаш йўлини излаган Д. Вандервекен пропозиция билан боғлиқ интенционал мантиқни нутқий ҳаракат билан боғлиқ бўлган иллокутив мантиқ билан қориштириш ниятида. Биринчисида, мазмуннинг ҳаққонийлик шарти қўйилса, иккинчиси эса мулоқот мақсадига эришишни ( success - conditional ) тақозо этади. Нутқий тузилма маъносининг мулоқотда мақсадга эришиш билан боғлиқ томонларини аниқлашда иллокутив кучнинг юзага келишини инобатга олиш талаб этилади. Муаллиф ҳар қандай иллокутив куч олти қисмдан иборат эканлигини таъкидлайди. Булар: (1) иллокутив мақсад; (2) иллокутив мақсадга эришиш усули; (3)пропозитив мазмун; (4) тайёргарлик шароити; (5) самимийлик шароити ( sincerity conditions ) ва (6) кучлилик даражаси ( Vanderveken 1990: 105-110). Ушбу қисмларнинг намоён бўлиши турли хусусиятларга эгадир. Бинобарин, Д.Вандервекин 5 турдаги асосий иллокутив мақсадни ажратади ва бу билан ўз устозлари Ж.Остин, Ж.Серллар келтирган нутқий актлар таснифини такрорлагандек туюлади: (1) ассертив (тасдиқ) мақсади; (2) комиссив (ваъда) мақсади; (3) директив (буйруқ) мақсади; (4) декларатив (эълон, хабар қилиш) мақсади ва (5) экспрессив, яъни сўзловчининг воқеликка нисбатан муносабатини ифодалаш мақсади. Бу қаторни муаллиф тўлиқ деб ҳисоблайди, чунки улар «лисон ва воқелик ўртасидаги муносабатларнинг турли кўринишларини тўлиғича қониқтиради» (Ўша асар, 105-б). Мақсадга эришиш усули эса маълум пропозиция воситасида нутқий акт муваффақиятли ижро этилиши йўлини танлашдир (Ўша асар, 110-б). Худди шунингдек, тайёргарлик ва самимийлик шароитлари ҳам, бир томондан, иллокутив куч ва пропозиция мазмуни муносабати билан аниқланса, иккинчи томондан, сўзловчининг руҳий ва идрокий ҳолати билан ҳам боғлиқдир. Зеро, сўзловчи бажарилаётган нутқий ҳаракатнинг самарасига, кўзланган мақсадга эриша олишига ишонмоғи лозим. Масалан, ассертив (дарак) ҳаракати ижросида сўзловчи хабарнинг ҳаққонийлигига ишонса, комиссив (ваъда) ҳаракати бажарилаётганда эса берилаётган ваъданинг ижроси сўзловчининг вазифаси эканлиги унутилмаслиги керак.

Албатта, Д.Вандервекин таклиф қилаётган формаллаштириш усули нуқсонлардан холи эмас. Фикримча, у охирига етказилмаган назарий усулдир. Иллокутив кучни бўлакларга ажратиш билан формаллаштириш амалига тўлиқ эришиб бўлмайди, яхшиси, ушбу бўлакларнинг ўзаро муносабатига кўпроқ эътибор қаратиш лозимдир. Боз устига , файласуф таҳлили асосан It is snowing « Қор ёғяпти »; Is he coming? « У келяптими ?»; How nice of you to come « Келганинг қанчалик яхши бўлди !»; Long live the republic! «Яшасин республика!»; John will do it «Жон буни бажаради» каби содда (элементар) нутқий бирликлари билан чегараланган. Ҳолбуки, ҳақиқий мулоқот тизимида ҳосил бўладиган нутқий тузилмалар таркиб ва мазмун жиҳатидан мураккаб структурага эга бўлиши мумкинлиги барчамизга маълум воқеликдир. Бундан ташқари, ягона бир пропозиция мазмуни ва структурасига эга бўлган гап турли шароитда турли иллокутив мақсадни ифодалаши мумкинлигини ҳам унутмаслик лозим. Масалан, «Сенинг ноҳақ эканлигингни айтсам майлими?» гапи воситасида савол (ижозат сўраш) ва тасдиқ яъни суҳбатдошнинг ноҳақлиги ҳақида хабар бериш мақсадлари ифода топади. Бундай полиинтенционаллик (кўп мақсадлилик) ифодаланадиган нутқий ҳаракатлар (Поспелова 1988: 149) формал талқини учун қўшимча формаллаштириш амалларига мурожаат қилиш эҳтиёжи туғилиш муқаррардир. Шундай қилиб, Даниэл Вандервекиннинг нутқий акт назарияси ва формал семантикани умумлаштириш борасидаги ҳаракатлари (яна қаранг: Vanderveken 1990) прагматика ва семантика соҳалари муносабатини ёритиш борасидаги уринишлардан биригина бўлиб қолади. Семантика ва прагматика муносабати масаласи долзарблигича қолмоқда. Бу масала ечимини излашда тадқиқотчилар «бир қирғоқдан иккинчисига сузишни» давом эттирмоқдалар. Бир қирғоқдагилар лисоний иборалар контекстдан ташқарида ҳеч қандай маънога эга эмас деган ғоя тарафдоридирлар. Лекин ибора бирор нарсани ифодаламаса ёки маълум бир маънога эга бўлмаса, у қандай қилиб матнда қўлланади ва матн мазмуни

билан мувофиқлашади? Ҳар қандай лисоний ибора маъносини фақатгина матнга таянган ҳолда аниқлаш лозимлиги ҳақидаги фикр унчалик даражада ҳақиқатга яқин эмас. Бошқа гуруҳдаги тадқиқотчилар нутқий ибора мазмунининг ўзига хос «ижтимоий қурилма» эканлигини ва унинг мулоқотдошлар ўртасидаги ўзаро «келишув» маҳсули сифатида талқин қилишни маъқул кўришади. Ҳақиқатда ҳам лисоний мулоқот ижтимоий ҳамкорликнинг бир туридир ва нутқий тузилмалар мазмуни шу ҳамкорлик жараёнида шакл топади. Аммо Ҳ.Дурфа ва М. Лаҳтинмакилар ўйлаганларидек, ўзаро мулоқот қандайдир бир «гавдасиз», аниқ бир шаклга эга бўлмаган маъно билан тугайди деган фикрга ( Durfa , La `` hteenma `` ki 1996) қўшилишнинг иложи йўқ. Эътирозим асосли деб ўйлайман. Биринчидан, лисоний мулоқот натижасида сўзловчи ва тингловчи онгида янги фикр, тушунча пайдо бўлиши, бошқача айтганда, мантиқий-маъно кўчими юзага келиши муқаррар. Иккинчидан эса, ушбу мазмуний ҳосилалар юзага келиши учун олдиндан «хомашё»га эга бўлиш ва ушбу «хомашё»ни «қайта ишлаш» лозим. Ҳар қандай лисоний бирликнинг ижтимоий-маданий мазмунининг шаклланиши, албатта, мантиқий-ментал жараённи босиб ўтади. Шунингдек, маънонинг концептуал қисмини инкор этиб бўлмайди. Концепт эса дастлабки ўринда шахснинг лисоний-мантиқий фаолияти самарасидир (Сафаров 2006: 21-25). Концептуал билимнинг муҳимлиги лисоний белгилар маъносини идрок этишда намоён бўлади. Оддий тил соҳиби сифатида мен қайрағочни ёғочи қаттиқ, майда баргли дарахт сифатида биламан, лекин бу дарахтнинг икки турини («садақайрағоч» ва «тўпқайрағоч»)ни фарқлаш учун махсус билимга эга бўлишим ёки соҳа билимдонига, луғатларга мурожаат қилишим лозим бўлади. Бу ўзига хос «лисоний меҳнат тақсимоти»дир ва ана шу тақсимотни амалга ошириш учун лисоний семантикага оид билимнинг ўзи етарли эмас. Бу фаолият самарадор бўлиши учун лисоний маъно ва қомусий билимга таянувчи мазмун билан бойитилади.

Ушбуни эътироф этиш билан биз беихтиёр лисоний семантикани нолисоний контекст билан боғлиқ маъно қобиқларидан қай йўсинда ажратиш мумкин, деган саволга жавоб излашга мажбур бўламиз. АҚШ файласуфлари ва психологлари жамиятинниг президенти Рей Жакендофф лисоний (лингвистик) семантика алоҳида соҳа сифатида мавжудлигини қуйидагиларга асосланиб исботлаш зарур, деб ҳисоблайди ( Jackendoff 2004: 282): а) лисоний бирликларнинг «луғавий» ва «қомусий» маъноларини фарқлаш керак ва фақат булардан биринчисигина лингвистик семантика қамровидадир; б) мазмуний структуралардан бўлган аргументация (асослаш, изоҳлаш) таркиби, аспект, иллокутив куч, сон категорияси кабилар грамматик кўрсаткичларга эга эканликлари сабабли лисоний семантикага доирдирлар. Ранг, ҳажм кабиларни ифодаловчи маъно бўлаклари грамматик шаклга эга эмаслиги сабабли семантика доирасига кирмайди, улар умумий билим доирасига оиддир; с) мантиқий чегараланганлик, аналитик таркибга эга бўлиш, мазмундаги ҳаққонийлик шарти кабилар ҳам лисоний семантикага оиддирлар; д) ҳар бир тил ўз грамматик ва луғавий тизимига эга бўлганлиги сабабли лисоний семантика ҳам тиллараро фарққа эга. Лисоний семантиканинг бу ҳолатда тавсифланиши лисоний маънонинг алоҳида бир ҳудуд, матн билан ҳеч қандай алоқада бўлмаган ҳодиса сифатида талқин қилинишига олиб келиши турган гап. Гўё лисоний семантика олдиндан мавжуд, турғун ҳодиса-ю, матнда юзага келадиган мазмун эса қандайдир семантикадан ташқаридаги маъновий структурадир. Натижада маъно структурасини икки ҳудуд ўртасида тақсимлаш ҳаракати бошланади ва маънонинг лисоний бўлаклари семантика, нолисоний бўлаклари эса прагматика ҳудудига киритилади. Бундай ҳудудий тақсимот қуйидаги кўринишга эга бўлади: Лисоний Ҳудудий лисоний Ҳудудий контекстуал

шакл чегара семантика чегара маъно Семантика Прагматика Бу шакл «семантика бирламчи, прагматика иккиламчи» ғоясининг эътирофидан бошқа нарса эмас. Наҳотки семантика ва прагматика ҳудудлари ўртасида катта ғов бўлса?! Аслида, лисоний бирликлар мазмунига оид бу икки ҳудудни бир-бирига яқин, бири иккинчисини тўлдириб, бойитиб турувчи соҳалар сифатида талқин қилган маъқулроқ. Зеро, умумий маъно доим матнда конкретлашади, сўзловчи (ёзувчи)нинг кўзлаган мақсадига мос мазмунни ифодалайди, ушбу мазмун, ўз навбатида, тингловчи (ўқувчи)нинг идроки жараёнида янги маъно бўлаклари билан бойитилади. Натижа ягона – лисоний мулоқот иштирокчилари учун ўзаро англаш, коммуникатив ҳамфикрликка эришиш шароити яратилади. Семантикани «луғавий маъно», прагматикани эса «қомусий маъно» сифатида чегаралаб ташласак ёки бошқа бир талқинда семантика – мантиқий маъно, прагматика – номантиқий мазмун деб таърифланса, улар ўртасидаги муносабатни аниқлаш қийинлашади. Зеро, коммуникатив бирликлар мазмуни барча маъновий элементларнинг уйғунлашуви, ягона бир мазмун, мулоқот мақсадининг ифодаланишини талаб қилади. Инглиз файласуфи Майкл Даммет 1975 йилда эълон қилган «Маъно назарияси нимадан иборат?» ( What is a Т heory of Meaning ?) номли мақоласида сўз ва иборалар (гаплар)нинг маъносини англаш, бу бирликларнинг лисондаги ролини билмоқдир, деб ёзган эди. Демак, маъно назарияси тилнинг қандай фаолият кўрсатиши ҳақидаги билимдан иборат бўлиши лозим. Бундай назария айни пайтнинг ўзида билиш ва идрок этиш назарияси ҳам бўлади, чунки унинг воситасида ҳар бир шахс ўз она тилидаги

лисоний бирликлар мазмунини идрок этиш учун олдиндан қандай тур ва ҳажмдаги билим заҳирасига эга бўлиши лозимлигини изоҳлаш мумкин. Рей Жакендофф маъно тадқиқини «тубсиз хум»га ўхшатган бўлса, немис психологи Фридрих Георг Юнгер бундай тадқиқни маъно элементларининг «денгиздаги қумдек чексиз» эканлигини ва уларнинг илмий тадқиқи «мантиқий – руҳий жиҳатдан ҳис қилиш, тавсифлаш, тушунтиришдан» иборат бўлишини қайд этади (Юнгер 2005: 162). Ҳақиқатдан ҳам лисоний бирликлар мазмуний таркиб жиҳатидан пиёздек кўп қобиқли тузилишга эга, ҳар бир қобиқ умумий маънога янги мазмун олиб келади ва ушбу бирликнинг лисоний мулоқот матнларида қўлланишига туртки беради. Маълумки, семасиологияда кўп йиллар давомида номиналистик ғоя ҳукмронлик қилиб келди. Бу ғоя тарафдорларининг (Г.Фреге, Б.Рассел ва бошқалар)талқинида барча лисоний белгилар (сўз ва гап) фақатгина ном (атама, ёрлиқ) тавсифини олишади, уларнинг контекстуал (мулоқот матнидаги) қўлланиши эса назардан четда қолди. Номиналистларнинг бу хатосини тўғрилашга аҳд қилганлардан бири Австрияда туғилиб ўсган ва кейинчалик Кембрижда ижод қилган файласуф Людвиг Витгенштейн (1889- 1951) эди. XX асрнинг «носистематик файласуфи» номини олган Л.Витгенштейн лисоний фалсафа тараққиётига катта улуш қўшган олимдир. Файласуфнинг фаолиятдаги тил, амалиётдаги тил ҳақида билдирган фикрлари лисоннинг жамиятда тутган ўрнини тўлиқроқ ва батафсилроқ англашга замин яратди. Унинг лисоний фаолият ҳақидаги ғоялари прагмалингвистиканниг муҳим қисми – нутқий акт назариясининг шаклланишида ғоявий таянч ролини ўйнади. Лисоний фалсафа оқимининг асосчиларидан бўлган Л.Витгенштейн учун асосий таҳлил объекти гапдир. Гап ҳодисасининг моҳиятини англаш олимнинг ягона вазифасига айланади. «Гаплар умумлашмаси, мажмуаси лисондир» деган шиорни кўтарган муаллиф айни пайтнинг ўзида бундай мажмуа бизга ҳеч қачон ва ҳеч қаерда яққол кўринмаслигини таъкидлайди, чунки бу мажмуа олдиндан берилган бўлса, лисоннинг ўзи ҳам мавжуд

бўлмасди ва бирор бир гап ҳам нутқий кўринишни ола олмасди. Шу сабабли бўлса керакки, гапнинг формал мантиқ нуқтаи назаридан ўрганилиши унинг табиатини тавсифлаш учун етарли эмас. Мантиқшунос гапнинг майин ёки қатъиятли, қўпол, фармойишона, талабли, ўтинчнамо, насиҳатомуз, қаҳрли ёки илтифотли бўлиши мумкинлигини эътиборга олмайди. Уни гапнинг асл табиати, қачон ва қаерда юзага келганлиги, тарихий муҳити қизиқтирмайди. Мантиқий таҳлил учун ягона бир тузилишдаги гапнинг севги изҳори, об-ҳаво ҳақидаги хабар ёки санъат асари бўлиши бефарқдир. Мантиқшунос ҳам худди грамматист каби гапни умумий матндан ажратиб олиб, лисоний фаолиятдан ташқарида тадқиқ қилади. Л.Витгенштейнни бундай «иҳотали», турғун ёндашув қониқтирмайди. Олим лисоний фаолиятни ўйин фаолиятининг тури сифатида талқин қилишни маъқул кўради. Аммо лисоний фаолият ўйини оддий ўйинчоқли ўйиндан тубдан фарқ қилади. Лисоний фаолият ўйинининг ўзига хос амаллари бор ва бу амаллар нутқий мулоқот жараёнида унинг турли кўринишларида ҳосил бўлғуси услубларда намоён бўлади. Домино, шахмат каби ўйинлардаги ҳолат тамоман бошқачадир. Шахмат ёки домино тошларидан фойдаланиш мантиқий боғлиқликни талаб қилмайди, ўйин қоидалари қатъийдир. Ўйинчилар уларни ўзгартира олмайдилар, унда ўйин тўхтайди. Шунингдек, ушбу қоидаларга риоя қилиш мантиқий муносабатлар натижаси бўлмасдан, балки ҳисоб амалларини бажариш билан боғлиқдир. Кимки ушбу ҳисоб амалларини моҳирона бажарса ва белгиланган қоидаларга амал қилса, ўша ўйинда ғолиб чиқади. Бунинг исботини шахматни кўрмасдан (сиртдан) ва компьютер ёрдамида ўйнаш мумкинлигида кўрамиз. Л.Витгенштейн тавсифидаги лисоний фаолият ўйини, унинг ўзи «Фалсафий тадқиқотлар» асарида ёзганидек ( Wittgenstein 1953), домино ёки шахмат ўйинларини эслатмайди. Бу ўйинни муаллифнинг таъбирича, инглиз тилидаги puzzle «бошқотирма, топишмоқ» сўзи билан аташ маъқулдир. Бу бошқотирмада, масалан,турли рангга бўялган сурат қисмларга бўлакланиб ташланади ва сўнг ушбу бўлаклардан сурат қайта терилади. Ўйин суратнинг йиртиб ташланиши эмас, аксинча, унинг

қайта терилишидир. Бу вазифани бажариш қоидалари ўта содда бўлса ҳам унинг ижроси ўйинчидан сабр-тоқат ва ақлий энергия сарфини талаб қилади. Лисоний фаолият ҳам худди шундай ҳодисадир, гап тузиш қанчалик оддий амалдек туюлса-да, унинг турли мулоқот шароитларида фаоллашувини таъминлаш мушкул вазифадир, чунки ҳар қандай «лисоний истеъмолни» муҳитга, аниқ шароитга мослаштирмасак, ҳаракат зое кетади. Мулоқотда англашилмовчилик юзага келади, нутқий бирликлар мазмун-маъноси ноаниқ бўлиб қолади. Бу эса, айниқса, бевосита нутқий актлар ижросида яққол кўринади. Зеро, бу турдаги нутқий актлар воситасида мулоқот интенцияси (мақсади)ни ифодалаш лисоний ўйин фаолиятининг ҳақиқий намунасидир. Лисоний ҳодисаларни мулоқот матни, муҳити билан боғлаб ўрганиш методологик жиҳатдан муҳимдир. Кўпчилик тадқиқотчилар тил тизимини қатъий тартибли тузилма сифатида тасаввур қилишга ҳаракат қиладилар, Балки бундай регламентлилик грамматика учун (айниқса, синтаксис ё морфология учун) кўпроқ хосдир, лекин тилнинг умумий табиати қатъий қоидалар билан чекланиб қолмайди. Тил ва лисоний фаолиятда ноаниқлик, кўпмаънолилик, муҳит (матн) билан боғлиқ ҳамда идиоматизм ҳолатлари тез- тез учраб туради. Айнан шу хусусиятлар лисоннинг табиатига оиддир. Шу сабабли ҳар қандай лисоний бирлик мазмунини мулоқот контекстида юзага келадиган семантик ва прагматик маъно муносабатлари ҳосиласи сифатида эътироф этиш маъқулдир. Мулоқот матни эса ўз тамойиллари ва қоидалар тўпламига эга.

Похожие

Матн тилшунослиги фанида когнитив таҳлил ва прагмалингвистика имкониятларидан фойдаланиш

Нуткий акт назарияси ёхуд коммуникатив максаднинг ифодаланиши

Прагматика ва семиотик жараён ёхуд прагматиканинг лисоний-семиотик тизимдаги устуворлиги

Дейксис ва нутқий мулоқот матни ёхуд матнда мазмуннинг ифода топиши

Прагмалингвистиканинг предмети ёхуд прагмалингвистик тахлил