Lotin yozuviga o'tish - masalaning tarixi, sabablari, oqibatlari - Лингвистика - Рефераты

Lotin yozuviga o'tish - masalaning tarixi, sabablari, oqibatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

365.5 KB

Lotin yozuviga o'tish: masalaning tarixi, sabablari, oqibatlari Reja: 1. Masalaning nazariy aspektlari 2. Lotinlashtirish harakatining qisqacha tarixi 2.1. Turkiyadagi yozuv islohoti 2.2. Rossiya imperiyasidagi turkiy xalqlarda alfavitni lotinlashtirish harakatlari. Ozarboyjon namunasi 3. Sovet davridagi lotinlashtirish jarayonlari I Alfavitni lotinlashtirish "jahon proletar inqilobi"ni tezlashtiruvchi vosita sifatida II. Madaniy inqilob ehtiyojlari yozuvni lotinlashtirishning sabablaridan biri sifatida 4. 1926-yilgi Boku Turkologiya qurultoyi qarorlari 5. YTA BMIQ faoliyati 6. O'zbekistonda lotin yozuviga o'tish (1929)

Ma'lumki, bolshevik inqilobining dohiysi V. Leninning taklifi bilan 1922 yilda Rossiya imperiyasining kommunistlar ixtiyorida qolgan qismida SSSR – Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi tuzila boshlandi. 1922 dekabrda mazkur "Qizil imperiya"ning 69 yil surgan tarixi "ixtiyoriy tarzda" birlashgan Rossiya Federatsiyasi, Ukraina, Belorussiya, Gruziya, Armaniston va Ozarboyjon davlatlari vakillari imzolagan "ittifoq shartnomasi" bilan boshlangan edi. Bu vaqtda Turkiston ASSR Rossiya Federativ Respublikasi tarkibida bo'lib, Xiva va Xorazm jumhuriyatlari nominal "mustaqillik"ka ega bo'lgan davlatlar sifatida mavjud edilar. Vladimir Lenin 1923-yilda yozgan o'zining so'ngi xatlaridan birida "Turkistonni O'zbekiya, Turkmaniya va Qirg'iziyaga bo'lib tashlash kerakligini" uqtirgan edi. Rossiya kommunistik partiyasi (RKP (b)) Markaziy komiteti Siyosiy Burosi ham shu xususda qaror qabul qilganidan so'ng 1924-yil oktabr – 1925-yil fevral oylarida Turkiston ASSR, Xorazm, Xiva Cumhuriyatlari zaminida O'zbekiston va Turkmaniston Respublikalari tuzildi, 1929 yilda Tojikiston, 1931 yilda Qirg'iziston, 1936-yilda Qozog'iston "ittifoqdosh respublikalar" maqomiga ega bo'ldilar va shunday qilib, inqilob yo'lboshchisining topshirig'i muvaffaqiyat bilan uddalanadi. Lenindan keyingi davrda Sovet rejimini boshqargan Iosif Stalin 1924-36 yillar orasida O'rta Osiyoda 5 ta ittifoqdosh respublikani barpo etdi. Bu tarixiy ma'lumotlarni bejizga keltirayotganimiz yo'q; mintaqadagi bugungi mustaqil davlatlar duch kelayotgan qiyinchiliklar, jumladan, siyosiy, iqtisodiy hamda madaniy integratsiyada vujudga kelgan muammolarning ildizi ham o'sha milliy chegaralanishga borib taqaladi. Minataqa xalqlari o'rtasidagi til, yozuv va imloda vujudga kelgan va bugungi kunda bartaraf etib bo'lmas to'siqlarga aylangan muammolar ham "milliy chegaralanish" siyosatining mevasidir. 1924-yildan keyingi davrda vujudga kelgan "ittifoqdosh respublikalar"da o'z madaniy hayotining dolzarb muammolarini mustaqil hal qilish huquqi boshidan bo'lmagani ayon, shu sababli til, yozuv va imlo siyosatidagi o'zgarishlarning barchasi endi Markazning ko'rsatmasi, ruxsati va maslahati bilan amalga oshirilar

edi. O'rta Osiyo sovet respublikalarida amalga oshirilgan "lotinlashtirish" jarayonlarida ham ana shu holni ko'ramiz. 1. Masalaning nazariy aspektlari 20-asrgacha musulmon Sharq xalqlarining deyarli barchasi arab yozuvidan foydalanib keldi va ushbu asrning boshiga kelib xoh Rossiyada, xoh undan tashqarida bo'lsin musulmonlarning ilmiy-texnologik taraqqiyotda orqada qolishini bartaraf berish uchun bu yozuvni boshqa tipdagi yozuvlar bilan almashtirish zarurligi g'oyasi faol tashviq etildi, asta-sekin bu g'oya amaliy harakatga aylandi. Shu munosabat bilan quyidagi savollarni qo'yish hamda unga javob izlash maqsadga muvofiqdir: 1. Yozuvni almashtirish ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni tezlashtiradimi, sivilizatsiya tipini o'zgatira oladimi? 2. Yozuvni almashtirish g'oyasi o'z jamiyatini isloh qilishni istagan xalqlarning tashabbusimi yoxud u yoki bu xalqni sivilizatsialashtirmoqchi bo'lgani xalq vakillariningmi? 3. Yozuvni almashtirishning til tabiati va yozuv tiplari masalasi bilan aloqasi bormi? Birinchi savolga javob berayotganda shu paytgacha o'z yozuvlarini bir marta (masalan, Turkiya) va bir necha marta ( Vietnam, Mongoliya) o'zgartirgan mamlakatlar yozuv islohotiga kirisishganlarida nimani maqsad qilib qo'yishgan edi va bu maqsadlarga erishildimi, ana shu masalalarga e'tibor qaratish lozim. Turkiyada 20-asrning birinci yarmida boshlangan til-yozuv-imlo islohotlaridan (yozuv islohoti, 1928-yil, til islohotining boshlanishi, 1932-yil) kutilgan pirovard maqsad – mamlakatning G'arb siyosiy-iqtisodiy, huquqiy va madaniy taraqqiyot modellarini tezroq o'zlashtirish edi. Turk yozuv islohotining tashabbuskori Mustafo Kamol (Atatürk, Mustafa Kemal) Usmonli saltanatining birinchi jahon urushi yillaridagi muvaffaqiyatsizligining sof harbiy sabablaridan biri bu mamlakat qo'shinlarida G'arb armiyalaridagi kabi axborot va buyruqlarni tez, yashirin yetkazuvchi tizimning (telex, teletayp) mavjud emasligida hamda bu yetishmovchilikning kaliti amaldagi arab alifbosida deb deb hisoblagan. Bo'lg'usi

turk Prezidentida hali hokimiyatga erishmasdanoq arab yozuvini almashtirish g'oyasi mavjud bo'lgan, deb yozadi rus tadqiqotchi V. Alekseev 1 . 1928-yilda lotin alfavitiga o'tgan, 1932-yildan til islohotini amalga oshirishga kirishgan Turkiyaning bu reformalardan maqsadi o'lkani G'arb modellarida taraqqiy ettirish hamda rivojlanishda G'arb o'lkalariga yetib olishdan iborat bo'lgan 2 . Mongoliyaning kiril yozuviga, Vietnamning lotin alfavitiga o'tishida ham shunga o'xshash motivatsiyalar sezilarli rol o'ynagan  . Bugungi kunda ijtimoiy va madaniy taraqqiyotda bu o'lkalar o'zlari yozuvini qabul qilgan (yozuv o'ziga model qilib qo'yilgan o'lka yoki jamiyatlardan olinadi) mamlakatlar bilan bir safdami? Afsuski, yo'q. Turkiya O'rta va Yaqin Sharqda, Qoradengiz mintaqasida boshqalarga nisbatan rivojlangan va g'arblashgan mamlakat hisoblansa-da, u iqtisodiy va texnologik taraqqiyotda yetakchi G'arb o'lkalaridan hali ancha orqada. Mo'g'uliston ham Rossiya kabi texnologik taraqqiyotga erisha olmadi. Vietnamning yutuqlari haqida ham hali eshitganimiz yo'q. Bir qarashda yozuv bevosita aloqaldor bo'lgan yangi texnologiyalar yaratishda har uch o'lka ham G'arb dunyosi yaratgan texnologiyani o'zlashtiruvchisi va iste'molchisi maqomidalar. Bugungi kunda esa tovar ishlab chiqarish emas, ayni zamonaviy texnologiyalarni ishlab chiqarish / ishlab chiqarmaslik rivojlanganlikning jiddiy ko'rsatkichidir. Qiyos uchun G'arb dunyosidan yozuvni emas, faqatgina texnologiyalarni o'zlashtirishni maqsad qilib qo'ygan va vaqti kelib bu maqsadlariga erishgan Yaponiya, Koreya kabi o'lkalarning taraqqiyotini olsak, G'arb iqtisodiy va siyosiy modellarini o'zlashtirish bilan yozuv almashtirish o'rtasida bevosita bog'liqlik yo'qligini ko'rish mumkin. Demak, yozuvni o'zgartirish iqtisodiy va texnologik taraqqiyotni tezlashtiradi, deb dadil aytish qiyin. Bunday tipdagi islohot sivilizatsiya tipini ham o'zgartirishi qiyin. Turkiyadagi islohotlar bu musulmon o'lkani na madaniy va na milliy mentalitet xususiyati jihatidan G'arblashtira olmadi, Mo'g'uliston "sanoatlashgan va 1 Alekseev V.G. Most cherez Bosfor. – M.: Molodaya gvardiya, 1989, s. 74. 2 http://tdk.org.tr/kur.html  Mo'g'uliston sotsialistik qurilishda SSSRga tenglashish, Vietnam, aksincha, sotsializmdan kapitalizmga yuz burish uchun alfavit islohotini amalga oshirgan, deyish mumkin

rivojlangan sotsialistik jamiyat"ga aylanmadi, Vietnamda, aytaylik, Gong Kong kabi modern jamiyat shakllangani yo'q. Lotin yozuvini qabul qilmagan, ammo amerikan protestant mahzabini ommaviy ravishda qabul qilgan janubiy koreyaliklarda bugun xristian jamiyati mentaliteti azaliy osiyocha qadriyatlar uyg'unlashib ketmoqda.  Ikkinchi savolning javobi 20-asrning siyosiy va iqtisodiy voqeliklari bilan bog'liq ekanligi bu savolga biryoqlama javob qaytarishni imkonsiz qilib qo'yadi. Yozuvni almashtirish barcha hollarda ham u yoki bu xalqning inon-ixtiyori bilan emas yuz beravermaydi va aksincha, hamisha ham "sivilizator" xalqning bosimi ostida yuz bermaydi. Masalan, Turkiyadagi yozuv islohoti tashqi kuchlarning bosimi ostida yuz bermadi, u turk jamiyatida 18-asrdan beri davom etib kelayotgan g'arblashish (batılılaşma) jarayonlarining mantiqiy yakunlaridan biri sifatida amalga oshdi. Ammo G'arb namunasi, g'arblashish ishtiyoqi bu mamlakat ziyolilarini ikki yuz yildan beri hayajonlantirib kelgan edi, arab yozuvini lotin yozuviga almashtirish "jön turklar"ning ham rejasida bo'lgan edi, Mustafo Kamol lotinga o'tishni e'lon qilganida turk xalqi buni bamaylaxotir kutib oldi, chunki jamiyat bu qadamni g'arblashish jarayonining uzviy qismi deb bilar edi. Demoqchimizki, G'arbning jozibador namunasi bu o'rinda yozuvni almashtirishga bosim o'tkazgan edi. Mo'g'ulistonning kiril alfavitiga o'tishida esa revolyutsion Rossiyaning ta'siri kuchli edi. Stalincha repressiv tizimni, beshyillik rejalar va kollektivlashtirishu sanoatlashtirish dasturlarini SSSRdan nusxa ko'chirgan Choybalsan rejimi buning mantiqiy yakuni sifatida kiril alvafitini (1940) qabul qilgan edi. Yozuv almashtirishning ikkinchi usulini shartli ravishda "mustamlaka usuli" deyish mumkin. Bunda "katta og'alik" rolini o'z ustiga olgan xalqning yozuvi oshkora yoki zimdan bo'lgan bosim natijasida qabul qilinadi. Sobiq SSSRda 1940 yilda amalga oshirilgan barcha xalqlarni kiril yozuviga o'tkazish siyosati ana shunday yo'l bilan hayotga joriy etildi. Ammo, bu xususda na VKP  Janubiy Koreyada hozir xristian aholining nufuzi 54 foizga yetgan, u mamlakatning azaliy dinlari – buddizm va konfutsiychilikni, ayniqsa shaharlarda asta-sekin siqib chiqarmoqda – J.E.

(b)ning, na Sovet hukumatining birorta maxsus qarori yo'q   . Stalin rejimi, masalaning nozikligini (yozuv milliy til, madaniyat, din bilan bevosita bog'liq) hisobga olib va sobiq SSSRdagi xalqlarda antipatiya uyg'otmaslikka harakat qilib, bu ishni zimdan qilgan edi, sobiq sovet respublikalari kompartiyalariga o'tkazilgan bosim natijasida ular o'z respublikalarida kiril yozuviga "ixtiyoriy o'tish" xususida qarorlar qabul qilinishini tashkil etdilar va shu bilan ish bitdi (bu xususda o'rni bilan atroflicha to'xtalamiz). Bunday harakatlarning zamirida hamisha ham olijanob maqsadlar, yaxshi niyatlar yotgani e'lon qilinadi. Masalan, sobiq SSSRda 1929-yilgi yozuv islohoti sotsializm qurilishini jadallashtirish, madaniy revolutsiyani amalga oshirish va pirovard natijada jamiyatning ijtimoiy va madaniy taraqqiyotini tezlashtirish kabi "xalq manfaatini ko'zlagan" sabablarga ko'ra o'tkazilishi e'lon qilingan edi. Amerika okkupatsion ma'murlari 1947-yilda Yaponiyada lotin alfavitini joriy qilmoqchi bo'lganlarida ham yapon jamiyatini isloh qilish ehtiyojlarini sabab qilib ko'rsatgan edilar 1 . Mao Tse Dun rejiminig 1950-yillarda uyg'urlar va ba'zi Tibet xalqlariga lotin yozuvini joriy etishga intilishini ham shunday izohlash mumkin. Ammo har qanday yaxshi niyatlar ham yozuvni almashtirishga sabab bo'lavermaydi. Ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotni tezlashtirish hamda xalq turmush darajasini ko'tarish faqatgina yozuv islohoti bilan emas, balki liberal iqtisodiyot va jamiyatning barcha unsurlarini milliy realliklarga muvaffqaiyatli moslashtirilganida amalga oshishi Yaponiya, Koreya, Xitoy misollarida ko'rinib turibdi. Uchincni savol dunyodagi mavjud yozuv turlarining til tiplariga munosabatini aniqlash bilan bog'liq. Ma'lumki, hozirda amalda bo'lgan hamda o'zi ifodalagan til bilan birgalikda o'lik yozuvga aylangan yozuvlarni qo'shib hisoblaganda insoniyat uchta yozuv tipidan foydalanib kelmoqda. Ular:   VKP (b) va XKSning 1938 yil 13 martda qabul qilingan "Rus tilini majburiy o'qitish haqida"gi qarori aslida kirillashtirish borasida qo'yilgan birinchi qadam edi. Ayni shu qarordan keyin rus tilini o'rgatishda SSSR xalqlaridagi alfavitlarning turlichaligi xalaqit berayotgani masalasi o'rtaga chiqdi hamda asta-sekin u alfavit almashtirishgacha o'sib bordi – J.E.  1 Грис С. Таблица Поливанова как эхо прошедшей войны ( i ) - http://www.japon.ru/?Text&ID=41895.

1. logografiya (ideografiya, piktografiya): tamoyil - "rasmda, belgida so'zni, fikrni ifodalash"; 2. sillabografiya (bo'g'inli yozuv): tamoyil – "harfda bo'g'inni ifodalash"; 3. fonografiya (tovush-harfli yozuv): tamoyil: - "harfda tovushni ifodalash". 2 Logografik yozuvda bir rasm (belgi)ning bir so'z (logos, fikr)ga teng bo'lishi bu yozuvni xalq orasida keng ommalashuvini qiyinlashtiradi, mazkur yozuv tipida faqat keng ommaga yaqindan tanish bo'lgan tushunchalar ifodalanishi mumkin. Jumladan, Qadimgi Misrda ushbu yozuvda xalq uchun tanish lavhalar (aytaylik yaqinda o'lgan fir'avnning hayoti tarixi) bitilgan. Aynan Qadimgi Misr ieroglifiyasining demostik (xalqona) uslubi qadimgi va bugungi semit yozuvlari (masalan, arab va yahudiy yozuvlari)ning shakllanishiga asos bo'lgan. Logografik yozuvdan namunalarga e'tibor bering (keyingi betda). Maykur yozuv tipi faqat tarixning ma'lum bir etapida foydalanishga yaroqli hamda uning u yoki bu til tipiga moslanganligi haqida gapirish qiyin. Ierogliflar qariyb barcha xalqlarning tarixida uchragani ma'lum. Eng ibtidoiy odamlarning qoya suratlari ieroglif-piktograflarning yaqqol namunasidir. Ideografik yozuvning ushbu xususiyatlari tufayli yozuvning takomillashish jarayoni bilan mos ravishda eskirib, iste'moldan chiqa borgan. Tarixda ideografik yozuvning boshqa yozuv bilan almashtirilgani xususida ma'lumotlar yo'q. Ushbu yozuv tarixning ma'lum bosqichining mahsuli va aloqa vositasi bo'lib, u kezingi davrning kommunikatsion jarayonlariga mos kelmaganligi tufayli o'tmish mulkiga aylangan. Sillabografiya harfning tovush birikmasi – bo'g'inni ifodalashi bilan boshqa yozuv turlaridan farq qiladi hamda bir harfning bir necha tovushni ifodalashi harfga ilova qilingan shartli belgilar orqali o'sha bo'g'inning boshqa tovushlarini ifoda va idrok qilish usullarining bu yozuvdan joy olishini taqozo etadi. Sillabografik tizimda ko'pincha yozuvda undoshlar aks ettiriladi. Unlilar undoshlarning xarakteriga, tilning bo'g'in tuzilishi tipiga ko'ra xat ustu, xat osti 2 http :// www . omniglot . com / writing / logographic . htm . Quyida keltiriliyotgan jadvallar ham grafik va izohlar nuqtai nazaridan qisman o ' zgartirilgan holda ushbu manbadan olindi – Muallif .

belgilari, asosiy harf bilan yordamchi harf o'rtasidagi qo'shimcha belgilar kabi vositalar yordamida ifodalanadi. Bu yozuv tizimi Logografik yozuv namunalari Misr Ierogliflari Xitoy ierogliflari Vietnam ierogliflari Yapon ierogliflari (Nihongo) Jurchen ierogliflari Kidan ierogliflari Linear B Maya ierofliflari Naksi ierofliflari Nushu ierogliflari Tangut ierogliflari hozirda ham faoldir va Xitoy va Yapon yozuvlari, arab grafikasi va boshqalar (pastdagi jadvalga qarang) sillabik yozuvning yaqqol namunasidir. Bu yozuv amorf til bo'lgan xitoy tili va dialektlari, kampuchi tamil va malaya tillariga juda mos kelishi bilan ajralib turadi. Biroq bu yozuvdan hozirda yapon tili kabi Oltoy til oilasiga mansub tillar ham foydalanayotgani ma'lum. Sillabik yozuv namunalari Arab yozuvi Efiop yozuvi Granfa yozuvi Gujarāti yozuvi Gurmuxi (Panjob) yozuvi Hanuno yozuvi Kxmer yozuvi Eski fors mixxatlari Toxar yozuvi Malayalam yozuvi

Tibet yozuvi Tamil yozuvi Tabiiyki, sillabik yozuv ideografik yozuvga nisbatan qulay. U yozuv egallaydigan fazoning o'lchamlari kamligiga ko'ra boshqa yozuv turlaridan ustun turadi (unlilar so'zda ko'p takrorlanadigan tovushlar ekanligiga e'tibor berilsa, sillografik yozuv boshqa yozuv turlariga ko'ra ikki va undan ko'p marta kam maydon egallaydi, bu amaliy jihatdan juda muhim, an'anaviy usullarda qog'ozning, zamonaviy elektron matbuotda fazo va kilobayturanin tejalishi bu yozuv turini jozibali qilib qo'yadi). Maykur yozuv tizimining eng katta yetishmovchiligi - grafik belgilarning xilma-xilligi va ko'psonliligi uni qo'llashda qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Sillabik yozuvni ko'pdialektli va ko'pshevali tillarda muvaffaqiyatli qo'llanishi kuzatiladi. Bo'g'inlarning tipi va ohangini o'z shevasiga moslab o'qish (bunda mazmun prinsipial jihatdan o'zgarmaydi) bu yozuvni qo'llovchilar o'rtasida nutqiy-grafik aloqaning tez va samarali o'rnatilishini ta'minlaydi. Bugungi elektron aloqa va informatsion tizimlar mazkur yozuvlarning ushbu ijobiy va salbiy taraflarini birdek ifodalagan holda mazkur grafik tizimlarini global informatsiya tarmog'iga olib kirdi hamda jahon Internet tarmog’ida ularning nufuzi yildan-yilga oshib bormoqda (buni jumladanm, yapon va xitoy yozuvidagi Internet-manbalarda ko'rish mumkin). Fonografik yozuv insoniyatning yozish madaniyatida erishgan yutuqlarining barchasini o'zida jamlaydi va ushu grafik sistemaning mohiyatida til tovushlarini maksimum ifodalashga intilish yotadi. Bu yozuv o'rganish va o'rgatishga qulayligi, asosiy nashriyot, axborot va informatsion texnologiyalari shu yozuv tipini qo'llovchi (ishlatuvchi) tillar vositasida yaratilgani tufayli bugungi kunda xalqaro jamoatchilik tarafidan "eng qulay" yozuv turi sifatida qabul qilinadi. Bu psixologik taassurot, albatta bu yozuvlar tizimida ham juda eski ildizlarga ega muammolar borligini inkor etmaydi. Jumladan, fonografik yozuv juda konservativdir. Ma'lum bir davrda so'zning fonetik "qiyofasiga" qarab shaklga solingan grafik so'zshakl bu so'zning talaffuzi

mutlaqo o'zgarganda ham eskisidagiday saqlanib qolaverishi kabi hollarning mavjudligi masalasini ko'rib o'taylik. Ingliz tilidagi "daughter" (qiz) so'zining o'rta asrlardagi talaffuzi "dauhtar" bo'lgani uchun u o'sh zamonda yuqoridagi shaklda grafik ifodalangandi, bugungi kunda bu so'z "do:te" sifatida talaffuz qilinadi, ammo so'zning grafik ifodasi o'zgarmadi. T ildagi tovushlar tizimi abadiy, o'zgarmas emas. Til tovushlari ham paydo bo'ladi, yashaydi va "o'ladi" – iste'moldan chiqib ketadi, yozuv bu hodisalarni kamdan-kam hollarda inobatga oladi, unda sobitlik tamoyili ustundir. Fonografik yozuv namunalari A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X Y Z Lotin-Roman yozuvi Turk-Run yozuvi Mo'g'ul (eski uyg'ur) yozuvi Yahudiy yozuvi Kiril yozuvi Yunon yozuvi Xalqaro fonetik alfavit (IPA) Avesto yozuvi Arman yozuvi Demak, fonografik yozuvning ham o'z manfiy va musbat taraflari bor. Fonografik yozuvlar aglutinativ va qisman flektiv tillarning tabiatiga ko'proq mos kelishini aytib o'tish kerak. Yuqoridagi qisqa sharhlardan ham ko'rinadiki, hozir faol iste'molda bo'lgan yozuv tizimlari va turlari har biri o'zlarida tugal shakllangan semiografik sistemani shakllantirgan hamda ular o'zlari mansub bo'lgan tilning intellektual-informatsion va logik-lingvistik imkoniyatlarini ro'yobga chiqara oladilar. Shu sababli ma'lum bir yozuv tipi va turini progressiv, boshqasini regressiv, qoloq va boshqa deb xulosa chiqarish yaramaydi.

2. Lotinlashtirish harakatining qisqacha tarixi Dunyoda so'nggi yuz yilda ro'y bergan inqilob, urush va boshqa turdagi xalqaro janjal, voqea va hodisalarning eng dahshatga solarli va achinarli tomoni, inqiloblarning harakatlantiruvchi kuchlari hamda g'oliblari tarafidan tilga, madaniyatga, dinga va hatto, tarixga tajovuzkorona munosabat shakllari mavjudligidir. 20-asrda ro'y bergan 2 jahon urushi va son-sanoqsiz "inqilob"lar insoniyat yaratgan eng ulkan ma'naviy boyliklarni jiddiy zararladi, ko'pincha bu ijtimoiy jarayonlar bashariyatning mulki bo'lgan bebaho qadriyatlarni ham yo'qotishga intildi. 20-asrda ma'lum tillar hamda yozuvlarni ongli suratda yo'q qilish hollari ham ro'y berdiki, bu madaniy houlocostning ketiradigan kulfatlari juda kattadir. Yozuv va imloni o'zgartirish harakatlarini ham ana shunday baholash mumkin. 20-asrda amalga oshirilgan yozuv islohotlari har uch qit'ada amalga oshirildi. Albaniya, Turkiya namunasi Yevropadagi harf inqiloblarini ifodalasa, sobiq SSSRda ketma-ket o'tkazilgan alifbo islohotlari Osiyoning qariyb 6,5 mln kv. km hududagi "yozuvlarni almashtirish" musobaqasini aks ettirardi. "Sotsialistik lager"dan joy olgan ikki Osiyo o'lkasi – Mo'g'uliston va Vietnam ham sovet namunasini takrorlashga intildilar. Agar yozuv islohotlari amalga oshirilgan mintaqa, mamlakat va xalqlarga e'tibor berilsa, bunday mamlakatlar XX asrning eng dahshatli ijtimoiy jarayonlari, jumladan, Birinchi jahon urushi, inqilob, fuqarolar urushi (sobiq Rossiya imperiyasi va SSSR), Birinchi jahon urushi, ozodlik urushi, inqilob (Turkiya, Mo'g'uliston), inqilob va "g'ayriinqilob" yuz bergan (Vietnam) o'lkalar eknaligi ma’lum bo’ladi. Ijtimoiy kataklizmlarning madaniyat hamda gumanizmni yemiruvchi xususiyati ham ana shundadir. 2.1. Turkiyadagi yozuv islohoti Turk siyosiy terminologiyasida "kiyim-qiyofa inqilobi", "til inqilobi", "familiya inqilobi" atamalari bilan birgalikda "harf inqilobi" ("harf devrimi")

termini va tushunchasi mavjudki, bu tushuncha Turkiyada 20-asrning 20-yillari oxiri va 30-yillarida amalga oshirilgan alifbo islohotini ifodalaydi. Turkiya Respublikasining quruvchisi Mustafo Kamol (Otaturk) 1923-yilda e'lon qilingan Turkiya Respublikasida mamlakatni modernlashtirish va ga'rblashtirish yo'lida amalga oshirgan islohotlaridan eng muhimlari va ahamiyatlisi bo'lgani til va harf inqiloblaridir. Turkiyaning 200 yillik g'arblashihsh uchun qilgan harakatlarining oxiriga yetkazgan bu islohotlar tufayli mazkur davlat musulmon Sharqida birinchi dunyoviy, demokratik mamlakat va G'arbning musulmon dunyosidagi,Yaqin hamda O'rta Sharqdagi ittifoqchisi maqomini oldi  . Turkiyadagi yozuv islohotining tarixi uzoq. Turk jamoatchiligiga yozuvni lotinlashtirish g'oyasini birinchi marta taqdim etgan jurnalist Salohiddin Nevzod (Selahettin Nevzat) hisoblanadi. U 1900 yilda Izmirda "Xidmet" gazetasini chiqarib, bu gazeta sahifalarida arab yozuvini isloh qilish g'oyasini targ'ib eta boshladi. Ammo Salohiddin Nevzodning fikrlari Usmonli davlatining hukmron davralari tarafidan ijobiy qarshi olinmadi. Turkiyada 1908-yilda yuz bergan "yosh turklar" inqilobidan so'ng yozuv islohoti masalasi yana ko'tarildi. Ma'lumki, yosh turklar Yevropa usulidagi islohotlar tarafdorlari esalar-da, ammo yozuvni almashtirishga jur'at eta olmadilar. Sovet tadqiqotchisi M.I. Isayev "yosh turklar" hukumatining yozuv masalasidagi jur'atsizligini "hukmron doiralarda mavjud bo'lgan panturkistik va panislomistik mafkura"ning ta'siri“ bilan izohlaydi. Usmonli davlatida lotin alfavitiga o'tish, muallifning fikricha, bu imperiyada yashovchi musulmon va turk aholining o'zaro uzoqlashishiga olib kelar va bu hol "yosh turklar"ning maqsadlariga mos tushmas edi 1 . Bu fikrning qanchalik haqiqatga to'g'ri kelishi-kelishmasligi bizga qorong'u, ammo "yosh turklar" hukumati arab yozuvini isloh qilishni bu yozuvdagi harflarni alohida yozish va unli harflarni yozuvda ifodalash shaklida amalga oshirishga urindi. Bu harakat arab yozuvini usmonli turk tiliga moslashtirish bilan bog'liq edi hamda u amalda Yevropa tizimidagi yozuvlardagi tizimning (bosma usulda har bir  Otaturkning va boshqa g ' arbchi islohotchilarning ishiga 200 - yil kuzida muvaffqaiyatli yakun yasaldi . 2005- yil 3- oktabr kuni Turkiyani Yevropa Ittifoqiga qabul qilish haqidagi muzokaralar boshlandi . 1 Isayev M . I . Yazikovoe stroitelstvo v SSSR . – M ., 1979, s . 56.

harfning alohida yozilishi va unlilarning maxsus harflar bilan ifodalanishi) arab yozuviga qo'llash shaklida amalga oshirilgan edi. Bu to'lig'icha amalga oshmagan islohot tarixga "Anvar poshoning yozuv islohoti"  nomi bilan kirgan bo'lib, u turk hukmron doiralarining alfavitni hayotga joriy etishda namoyish etgan qat'iyatsizligi tufayli ro’yobga chiqmagan edi. Turkiyada 1923-yilda respublika tizimining o'rnatilishi bilan turk yozuvini lotinlashtirish uchun harakatlarning yangi bosqichi boshlandi. 1923-yilda Izmirda to'plangan iqtisod masalalariga bag'ishlangan kongresda Ali Nazmi degan siyosatchi yosh jumhuriyat tarixida birinchi marta lotin alfavitiga o'tish g'oyasi bilan chiqadi. Bu g'oya tezda matbuot va jamoatchilik muhokamasiga tushadi. Ta'lim vaziri Shukri Sarajo'g'li (Şükrü Saracoğlu) 1924 yildagi chiqishlaridan birida jumhuriyat rahbariyatining xalq maorifini rivojlantirishga sarflagan shuncha mablag' va g'ayratlarining yozuvning qulay emasligi tufayli kerakli natijani bermayotgani, mamlakatda savodxonlik va ta'lim darajasining ko'tarilmayotganligi haqidagi bayonoti bu munozaralarning qizg'in tus olishiga sabab bo'ladi. 1924-yilda ta'limda yagonalik haqidagi, 1925-yilda kalendar va yil hisobi, 1928-yil boshida xalqaro raqam va o'lchovlarni qo'llash haqidagi qonunlar qabul qilingandan keyin Otaturk bu jarayonlarning mantiqiy davomi sifatida yozuvni lotinlashtirish haqidagi to'xtamga kelgan va nihoyat, 1928-yil 8-avgustda turk inqilobining rahbari Saroyburni parkida xalq oldida qilgan chiqishida harf inqilobi tayyorlanayotganligi haqida birinchi marta xabar beradi. Oradan ikki oy o'tmay, 1- noyabrda "Lotin alfavitini muomalaga kiritish haqidagi" 1353-sonli qonun Turkiya Buyuk Millat Majlisi (TBMM) tarafidan qabul qilinadi va kuchga kiradi. Turkiyada amalga oshirilgan "harf inqilobi"ning zaruriyatini Otaturk va otaturkchilar quyidagicha asoslaydilar. Yozuvni almashtirishga olib kelgan dastlabki asos, ularning fikricha, lingvistik sabablardir. Arab tiliga moslangan mazkur yozuv turk tiliga mutlaqo to'g'ri kelmaydi. Bu tilda xat-savod chiqarish va ma'lumot olishda qiyinchilik tug'diradi, madaniy taraqqiyotni sekinlashtiradi. Yozuv tildagi tovush tizimini maksimum aks ettirishi va tilning xususiyatlariga  Usmonli turk tilidagi atamalari - hatt -ı munfas ı l , hatt -ı ced î d , Enver î yaz ı, Enver yaz ı s ı. Anvar posho " yosh turklar " harakatining g ' oyaviy rahbarlaridan va " yosh turklar " hukumatining harbiy vaziri edi .

moslangan bo'lishi kerak. Arab yozuvi Hom-som tillariga moslangan yozuvdir va turk tilining biror xususiyatini ham o'zida aks ettirmaydi. Arab tili tipik flektiv til bo'lib, undagi ot va fe'l yasalishi va turlanishi yopishqoq o'zakda yuz bergani va hamisha muayyan tovushlar sobit bo'lgani uchun yuqorida tilga olingan yozuv juda mos keladi. Turkcha esa aglutinativ bir til bo'lib, unda har qanday so'z yasalishi va o'zgarishi o'zak-negizga qo'shimcha qo'shish bilan amalga oshadi. Tabiiyki, bunday tilda unlilarning ahamiyati oshadi va ular yozuvda albatta aks ettirilishi shart. Arab dili undosh tovushlarning "skleti"ga , turkcha esa unli tovushlar tizimiga tayangan tildir. Bundan tashqari arab yozuvida turk tilining undoshlar tizimi ham to'la aks etmagandir va turkchada bo'lmagan tovushlar hech qanday zaruratsiz yozuvdan joy olgan. Arabcha va forschadan olingan so'zlar ana shunday harflar bilan yoziladi hamda turkcha so'zlar uchun bunday huquq tanilmaydi. Alfavitdagi mazkur kamchiliklar imloda son-sanoqsiz murakkabliklar keltirib chiqaradi. Turk insoni har bir so'zning yozilishini birma-bir o'rganish va eslab qolishga majbur, bu esa tom savodlilikni bir guruh kishilarning imtiyoziga aylantirib qo'yadi. Sof lingvistik sabablarning o'zigina arab yozuvini lotin alfavitiga almashtirish uchun yetarlidir 1 . Yozuv almashtirishning ijtimoiy sabablaridan biri Otaturkning turk jamiyatida o'ziga xos "madaniy inqilob" amalga oshirish rejasi bo'lib, bunga ko'ra Turkiya qisqa tarixiy muddatlarda an'anaviy madaniyatdan zamonaviy madaniyatga o'tishi kerak edi. Bu turk hukmron doiralari va ziyolilari orasida 19- asrning birinchi choragida paydo bo'lgan g'arblashish (vesternizatsiya) jarayonini oxiriga yetkazish kabi bir tarixiy missiya bilan bog'liq edi. Otaturk 20-asrning birinchi yarmida hokimiyat tepasida bo'lgan dunyo liderlarining aksariyati kabi o'zining islohotlarini murosasiz, qat'iy suratda olib borardi. Uning fikricha, turk jamiyatining taraqqiyotiga qarshi turgan har qanday to'siqlar ayovsiz olib tashlanisi kerak edi, arab yozuvi ana shunday to'siqlardan biridir  . 1 KORKMAZ, Z. Harf inkilabi - http://www.dilimiz.gen.tr/makaleler/harf_inkilabi.html  TBMM tomonidan tuzilgan alfavitni lotinlashtirish komissiyasi a'zosi Folih Rifqi Otoyning (Falih Rıfkı Atay) xotirlashicha, Otaturk alfavit islohotini juda jadal, atigi uch oy ichida amalga oshirishni talab qilgan. Agar yangi yozuv tezda yoppasiga qo'llanilmas ekan, u har qanday sabab va bahonalar tufayli hayotga joriy qilinmay qolaverishini ta'kidlagan va Anvar poshoning harf islohotini misol qilib ko'rsatgan.

Xullas, Turkiya Respublikasida amalga oshirilgan yozuv islohoti turk jamiyatida XX asr boshlarida yuz bergan inqilobiy o'zgarishlarning bir qismi sifatida qabul qilish kerak, mamlakatning 200 yillik tarixga ega g'arblashish va modernlashish jarayonining muhim qismi bo'lgan bu islohot avvalo ijtimoiy- siyosiy sabablarga ko'ra amalga oshirilgan edi. Turkiyadagi harf islohotlari bilan sobiq SSSRdagi turkiy xalqalarning lotin yozuviga o'tishining o'zaro aloqalari mavjudmidi? Agar Ozarboyjon misolida bo'lsa bu savolga musbat javob qaytarish mumkin. Ozarboyjon 1922-yilda lotin alfavitiga o'tganida bu hol Turkiyada qiziqish bilan kutib olingan va turk ziyolilari orasida ketayotgan yozuv islohotlari haqidagi bahslarda lotin yozuvi tarafdorlariga qo'shimcha argument bo'lib xizmat qilgan edi. Ayniqsa, biz sal keyinroq so'z yuritadigan 1926-yilgi Birinchi Turkologiya qurultoyi va uning qarorlari ham turk jamoatchilik fikriga ta'sir o'tkazgani ma'lum. O'z navbatida Ozarboyjon oydinlari ham Turkiyadagi yangilanish harakatidan ko'p narsa olgan edilar, jumladan, yozuvni almashtirish g'oyasining 20-yillarda qayta jonlanishida ham bu ta'sir seziladi. Ammo Turkiyadagi yozuv islohotlarining O'rta Osiyo va Volga-Idildagi turk xalqlarining yangi yozuvga o'tishiga ta'siri yoki aks ta'sir xususida gapirish qiyin. Sobiq SSSRdagi harf islohotlari boshqa siyosiy-ijtimoiy sabablar va sharoitlarda amalga oshirildiki, uni batafsil tahlil qilish talab etiladi. 2.2. Rossiya imperiyasidagi turkiy xalqlarda alfavitni lotinlashtirish harakatlari. Ozarboyjon namunasi Lotinlashtirish harakati o'zining yaqin 150 yillik tarixiga ega. Rossiya imperiyasidagi hukmron doiralar bu yerdagi musulmon xalqlarning yozuvini kirillashtirishning rejalarini va usullarini ishlab chiqayotganda, ushbu xalqlarning "ilg'or vakillari" ham arab alfavitiga alternativa izlay boshlagan edilar. Turkiya tashqarisidagi turkiy xalqlar orasida alfavitni isloh qilish va o'zgartirish masalasida eng oldin harakatga kechgan ozarbayjon ziyolilaridir. Xususan, Mirza Fatali Oxundov (1812-1878) arab yozuvining turkiy tillar tabiatiga mos kelmasligini

birinchilardan bo'lib qayd etgan hamda arab yozuvini isloh qilish harakatlarini boshlab bergan edi. "Ming marta afsuski, deb yozgan edi u, musulmon xalqlarining boshliqlari alfavitni almashtirish qanday katta rol o'ynashini tushunmaydilar. Ular kunday ravshan masalaning mohiyatini anglamaydilar. Ular boshqa har qanday xildagi islohotlarni o'tkazishga, temir yo'llar, telegraf liniyalari o'tkazishga, paroxodlar va turli narsalarni qurishga rozidirlar, ammo barcha islohotlarning asosi bo'lgan (kursiv bizniki – E.J. ) alfavitni isloh qilishni xohlamaydilar" . O'sha davrdagi musulmon davlatlari boshliqlarining shu oddiygina haqiqatni "tushunmagani" M.F. Oxundovni amaliy harakatlarga kechishga majbur qiladi. U o'zi har taraflama ma'lumotli odam edi; turkcha, forscha, arabcha kabi Sharq tillarini, rus tilini yaxshi bilardi. Kavkazdagi Rus noibligida tarjimon bo'lib ishlar va kundalik faoliyatida kiril va arab alfavitini ko'p qo'llar, chog'ishtirar va arab yozuvining zamonaviy ta'lim va boshqaruv talablariga mos kelmasligini his qilar edi. Shu sababli u 1857 yilda o'zining arab alfavitini isloh qilish bo'yicha birinchi loyihasini ishlab chiqdi. Loyihada arab yozuvining ba'zi taraflari keskin tanqid qilingan hamda bu yozuvni turkiy tillarga mos keladigan qilib isloh qilish taklif etilgan edi 2 . Mazkur loyihani alohida kitob holida e'lon qilgach, 1863 yilda M.F. Oxundov dunyo musulmonlarining xalifasiga  taqdim qilish uchun uni olib Istanbul safariga chiqadi. Rus elchixonasi orqali Usmonli davlati Bosh vazirining qo'ligacha yetib borgan loyiha uning ko'rsatmasiga ko'ra Turk ilmiy jamiyatida muhokama qilinadi. M.F. Oxundov turk olimlari oldida o'z loyihasining afzalliklarini isbotlab berishi kerak edi. Bu muhokama haqida muallifning o'zi quyidagicha yozadi: "…turklarning ilmiy kengashida mening kitobim ko'rib chiqildi va mening dalillarim ma'qullandi, ammo kitobning nashr qilinishiga ruxsat berilmadi. Turk olimlari mening loyihamda harflarning o'zaro qo'shilib ketishini ko'rsatdilar. Loyiha bartaraf etmagan boshqa qiyinchiliklar ham bor. Men bularga e'tiroz bildirdim va bunday holda arab alfavitini uloqtirib tashlab yevropacha 2 Kultura i pismennost Vostoka. Vip.7-8. –M., 1931, s.22  Turk sultonlari 16-asr oxiridan boshlab xalifa unvoni egasi ham edilar va bunga ko'ra rasman musulmonlarning peshvosi sanalar edilar – J.E.

yozuv usullariga, aniqrog'i chapdan o'ngga, lotin alfavitidagi kabi nuqtalarsiz yozishga va unli harflar uchun harflar kirgizishga o'tganimiz ma'qul deb aytdim" 1 . Shunday qilib, 1863 yildayoq M.F. Oxundov arab yozuvini "Yevropa usulidagi yozuv"lardan biriga (lotin yozuvi haqida gap ketayotganini payqash qiyin emas – J.E. ) almashtirish g'oyasi bilan chiqqan edi. Bu paytlarda Orta Osiyoda va Kavkazda jadidchilik harakati shakllanmagan edi, faqat Usmonli Davlatida mashrutiyat ("Hatti Humayuni Gulhane" farmoni) e'lon qilingan bo'lsa-da, hali g'arblashish harakatlari faol tus olmagandi. Istanbuldagi muvaffaqiyatsizlik bu yozuv islohotchisining shaxdini qaytarmadi va u Tiflisga qaytgach, alifboni isloh qilish bo'yicha yangi loyiha yozdi hamda uni Tehronga jo'natdi. Eron o'sha paytlari o'z mustaqilligini saqlab qolgan sanoqli musulmon davlatlaridan edi. Ammo bu gal ham uni yana muvaffaqiyatsizlik kutib turardi. Agar Istanbulda uning loyihasi rasman qabul qilingan va loyiha bo'yicha munozara uyushtirilgan bo'lsa, Tehronda uning tashabbuslariga zarracha ahamiyat berilmadi. Ta'kidlash lozimki, M.F.Oxundov o'z davrining barcha islohotchilari kabi juda katta iroda egasi edi va uning o'sha yillardagi qarashlarini quyidagi so'zlari yaqqol ifodalaydi: "Agar butun dunyo musulmon yozuvini yangisiga almashtirishga qarshi qurollansa va bu o'zgarishga qarshi tursa ham, men baribir alfavitni almashtirish bo'yicha va buning kerakligini isbotlashga yanada mahkamroq kirishaman. Alfavitni almashtirish voqelikka aylanadi". O'z g'oyasini haqiqatga aylantirish uchun M.F. Oxundov endi o'sha o'zi orzu qilgan alfavitni tuzishga bel bog'ladi va 19-asrning 70-yillarida Yevropa yozuv tizimiga asoslangan yangi alfavit loyihasini tuzdi va jamoatchilikka havola etdi. Bu alfavit 42 harfdan iborat bo'lib, undan nafaqat ozarboyjonlar, balki arab yozuvidan foydalanuvchi barcha xalqlar foydalanishi mumkin. Alfavitda undosh tovushlarni ifodalovchi 32 harf, unli tovushlarni ifodalovchi 10 ta harf mavjud bo'lgan. Bu alfavitni o'sha davrda birorta musulmon xalq tomonidan qabul qilinishi real bo'lmasa ham, ozari olimining bu tashabbusi arab yozuvini almashtirish bo'yicha 1 Agazade F., Karakashli K. Ocherk po istorii razvitiya dvijeniya novogo alfavita i yego dostijeniya. – Kazan, 1928, s.20.

qo'yilgan birinchi amaliy qadam edi. Uning yaratgan alfaviti kiril yozuviga asoslangan hamda lotin alfavitidan ham ba'zi harfiy belgilar olingan edi 2 . M.F. Oxundovning ishlarini Eronlik jamoat arbobi va olim Mirza Melkumxon davom ettirdi. Ammo, Melkumxon M.F. Oxundov singari juda radikal g'oyalarni ilgari surmas va qat'iy choralar ko'rilishini yoqlamas edi. Uning tayyorlagan yangilangan yozuv loyihasida arab yozuvini zamonaviylashtirish maqsadlari yotardi. Melkumxon, agar yozuvda o'zgartirish qilinmasa, bu yozuvni qo'llaganlarning ishi orqaga ketishi hamda arab tilini olis kelajakda eski ossuriya va misr tillarining taqdiri kutib turganini ochiqcha yozadi. Melkumxon o'zining islohotchilik ruhidagi qarashlarini Londonda nashr etiladigan "Qonun" gazetasida maqolalarida tashviq etar hamda bu gazetani Eronda yashirincha tarqatar edi 1 . Ammo Melkumxonning harakatlari ham M.F. Oxundovning faoliyati kabi muvaffaqiyatli yakunlanmadi. Zamonining musulmon hukmdorlari va yiyolilar bu islohotchining tashabbusiga befarq qarashi uni juda gazablantirganini quyidagi so'zlardan bilib olish mumkin: "Men bu masalaga (yozuv islohoti – J.E. ) 20 yil musulmon mamlakatlarida yashab o'zimni baxshida etdim, 20 yil taraqqiyotga yo'l izladim va har bir qadamda islom diniga e'tiqod etuvchi xalqlar o'z alfavitlarini zamonaviy yevropa texnikasiga moslay olsalargina taraqqiyot yo'lidan ilgari siljishlari mumkinligiga dalil topdim" 2 . Ozarboyjonda va Eronda mahalliy ziyolilar orasida vujudga kelgan alfavit almashtirish g'oyalari Usmonli Davlatidagi g'arbparast kuchlarning xuddi shunday fikrlash tarzidan o'rnak olish tufayli vujudga kelganmi, yoki mahalliy sotsial zamindan o'sib chiqqanmi, buni dadil aytish qiyin. Ammo bu g'oya Rus hukumati tomonidan yaxshi kutib olingani ma'lum (agar M.F.Oxundovning Kavkaz noibligida ishlagan chor amaldori ekanligi hisoblansa, mazkur g'oya unga "yuqtirilgan" bo'lishi ham mumkin). Ozarboyjonda arab yozuvini boshqa turli yozuv bilan almashtirish g'oyasini ilgari surganlar ichida rus ziyolilarining uchrashi ham kuzatiladi. Jumladan, 2 Isayev M.I. Yazikovoe stroitelstvo v SSSR. –M., 1979, s.44-46. 1 Bertels E.E. Iz istorii popitok reformi arabskogo alfavita // Kultura i pismennost Vostoka. Vip.3, Baku, 1928, s. 10 I dalee. 2 Kultura i pismennost Vostoka. Vip.7-8. –M., 1931, s.22; vip.1, s.88.

ozarboyjon shoiri Mirza Shofi Bazihning o'sha paytdagi Tiflis gimnaziyasining tatar va fors tillari o'qituvchisi, keyinchalik mashhur shoir va Rossiyaning Erondagi elchisi bo'lgan I.I. Griboyedov ( И . И . Грибоедов ) bilan birgalikda tuzgan "Kitobi turki" darsligida ham yozuvni islohot qilish g'oyalari hamda amaliyoti mavjud edi 1 . Keyinchalik ozarbayjonlik ziyolilar bildirgan bu g'oyalar 20-asr boshidagi mash'um inqiloblar davrida qulay zaminiga tushib, o'z mevasini berdi. Keyingi qismda shu xususda so'z yuritamiz. 3. Sovet davridagi lotinlashtirish jarayonlari Sovet davrida ham lotinlashtirish harakatining avangardi bo'lib Ozarboyjon Respublikasi va uning intelligensiyasi chiqadi. M.I. Isayev, 1918 yilda, hali Ozarboyjonda Sovet hokimiyati o'rnatilmasdan ilgari, musovotchilar hukumati davrida ozari yozuvini lotinlashtirish bo'yicha 3 ta loyiha bu hukumat e'tiboriga havola etilgani, ammo musovotchilar parlamenti yozuvni isloh qilish masalasini ko'rib chiqmagani haqida yozadi 1 . 1920-yilda Ozarboyjonda sovet hokimiyati o'rnatilgach, lotin alfavitiga o'tish tarafdorlari yana harakatga kechdilar va respublikaning bolshevik hukumati, xalqning asriy an'analari bilan bog'liq muammolar bilan to'qnash kelayotganini his qiligan bo'lsalar kerak, bu xususda ancha ehtiyotkolik bilan ish tutdilar, jamoatchilik orasida bahs-munozara yuritishga qaror qildilar. 1921-yil dekabr oyida lotin alfavitini joriy qilish tarafdorlari – "lotinchilar" va arab alfavitini saqlab qolish tarafdorlari - "arabchilar" o'rtasida ochiq munozaralar uyushtirildi. Munozarada arabchilar va lotinchilar o'zlarining nuqtai nazarlarini quyidagi argumentlar bilan isbotlashga harakat qildilar. Bundan 5-6 yil keyin Sovet O'zbekistonida ham shunga o'xshash voqealar takrorlangani uchun ozarboyjon 1 Сеидова В. История Азербайджанского алфавита - http :// www . azfreespeech . org / cgi - bin / e - cms / vis / vis . pl ? s =001& p =0034& n =000026& g = 1 Isayev M.I. Yazikovoe stroitelstvo v SSSR. –M., 1979, s. 50-51.

ziyolilari o'rtasidagi bahs-munozaraning qisqacha mazmunini keltirib o'tish maqsadga muvofiq  : Arabchilarning keltirgan argumentlari Lotinchilarning javoblari Izoh 1. Lotin alfavitiga o'tilsa barcha mavjud adabiyotlar "dafn qilingan" bo'ladi Arab yozuvida yozilgan kitoblar haqiqatan ham ko'p. Ammo ular arab va fors tillarida yozilgan va diniy xarakterga ega. Dunyoviy kitoblar esa hozir yo'q hisobi. Yangi yozuvda har qanday adabiy qiymatga ega asar qayta chop etiladi. Arab yozuvidagi kitoblarning umumiy miqdorida arabcha- forscha va diniy kitoblarning miqdori ko'p bo'lsa-da, lekin "lotinchi"lar aytgan ko'lamda emas. Masalan, jadid matbuoti va adabiyotini keltirsak kifoya. 2. Savodli odamlar o'zi kam, alifbo islohoti tufayli ular ham savodsizga aylanadilar Butun turkiy xalqlarda savodli kishilarning salmog'i juda kam. Masalan, Turkiyada aholining 10 foizigina savodli, shu sababli eng mashhur turk gazetasi 20 ming adadda chiqadi, kichik bir Bolgariyada esa 70 ming tirajli gazetalar bor. Savodli 10 foiz aholining emas, savodsiz 90 foiz aholining Lotinchilar asosan bolsheviklar bo'lgani uchun Turkiyadagi savodxonlik darajasini ataylab pasaytirganlar, 1920- yillarda bu mamlakatda savodli aholining nisbati 21 foiz bo'lgan.  Sho'rolar hukmi ostidagi O'zbekitonda bu xususda borgan munozaralar sobiq SSSRda repressiyalar boshlangan davrga (1927-29) to'g'ri kelgani uchun arab alfaviti tarafdorlari to'g'ridan–to'g'ri dushman deb e'lon qilingani va ularning fikri aytarli e'tiborga olinmagani ma'lum. Shu tufayli Ozarboyjonda 20-yillar boshida yuz bergan bahslarda ilgari surilganfikr-munozaralar ro'yi-rost aytilgani jihatidan ham diqqatga sazovordir, bundan keyingi barcha bahslarda rasmiy nuqtai nazarni maqtash, boshqa qarashlarni ayovsiz tanqid va "fosh qilish" tendensiyasi kuchli bo'lgan. Bunday "bahslar"da, tabiiyki, ob'ektivlikdan yiroq fikrlar bayon etilgan.

g'amini yeyish kerak. 3. Yangi yozuvga o'tish juda katta xarajatlar bilan bog'liq va ular davlat bujetiga og'ir yuk bo'lib tushadi 1 . Yangi yozuvda "mehnatkashlarni" savodli qilish jadallik bilan boradi va oxir- oqibatda u sarflangan xarajatlarni shu yo'l bilan qoplaydi 2 . Bu argument "zo'raki baxtli qilish" tamoyiliga o'xshab ketadi. Bu tortishuvlarda "lotinchi"larning qo'li baland kelgani uchun, Ozarboyjonda 1922-yilda alifbesi rasmiy yozuv sifatida qabul qilinadi, 1924- yildan e'tiboran uni o'qish va o'qitish jarayoniga tadbiq qilish masalasi ko'tariladi Ozarboyjondagi yozuvni almashtirish borasidagi tortishuvlarni butun turk dunyosi va sobiq Ittifoqdagi boshqa xalqlar kuzatib turar edilar. Bu respublikada tortishuvlarning qanday natija bilan tugashi O'zbekistonda ham bu borada boshlangan harakatlarning mazmuni hamda yo'nalishiga ta'sir o'tkazar edi, albatta. Xullas, Ozarboyjonda qariyb 80 yil davomida lotin alfavitiga o'tish g'oyasi yashab keldi. Sovet davrida bu g'oya bolshevistik rejim tomonidan hayotga joriy qilingani hamda u Ozarboyjonda muvaffaqiyat qozongani VKP (b) rahbariyatini bu respublika tajribasini sobiq Ittifoqda yashaydigan turk va musulmon xalqlarga nisbatan qo'llashga ilhomlantirdi. Sovet hukumatining sobiq SSSRdagi azaldan yozuvi bo'lgan va yozuvsiz xalqlarini birvarakayiga lotin alfavitida ish ko'rishga o'tkazishi kommunistik rejim tayangan mafkuraviy motivlarga tayanar edi. Bizningcha, ana shu motivlar Sovetlarning 20-asrning 20-yillarida amalga oshirgan til va yozuv siyosatining asosida turadi. Bular – "jahon inqilobi" va "madaniy inqilob" g'oyalaridirki, ular xususida alohida to'xtab o'tishga to'g'ri keladi. Alfavitni lotinlashtirish "jahon proletar inqilobi"ni tezlashtiruvchi vosita sifatida 1 Agazade F., Karakashli K. Ocherk po istorii razvitiya dvijeniya novogo alfavita i yego dostijeniya. –Kazan, 1928, s. 58 i dalee. 2 Agazade F., Karakashli K. Ocherk po istorii razvitiya dvijeniya novogo alfavita i yego dostijeniya, s.60

Sobiq Ittifoq va sotsialistik lagerning mahv bo'lishi va dunyodagi kommunistik harakatning inqirozi ilm-fanda jahon kommunistik harakatining tarixi va nazariyasini o'rganishga bo'lgan qiziqishni so'ndirdi, desak ham bo'lar. Hozir G'arbdagi yuzlab sovetologlar markazlari zamonning zayliga qarab Rossiyaga oid tadqiqotlar, yo islomshunoslik yoki xitoyshunoslik markazlariga aylantirilgandir  . Rossiya hamda sobiq ittifoqdosh respublikalarida marksizm- leninizm masalalarini tezroq unutishga intilmoqdalar. Aslida, dunyo xalqlarining boshiga ko'p savdolarni solgan jahon kommunistik harakatining tarixi va amaliyotini yangicha qarashlar vositasida o'rganish esa bundan keyin kurramizda vujudga keladigan har xil zararli harakat va oqimlarning oldini olish uchun ham muhimdir. Sobiq SSSRdagi yozuv inqiloblari tarixi tarixi bevosita xalqaro kommmunistik harakat va "jahon proletar inqilobi" masalalari bilan bog'liq bo'lgani uchun "jahon inqilobi" tushunchasi va mohiyati xususida to'xtalib o'taylik. Ma'lumki, jahon kommunistik harakatining asoschilari K. Marks (K. Marx) va F.Engels (F. Eangeals) kapitalizmning bir tekisda rivojlanishi natijasi o'laroq butun dunyodagi yetakchi kapitalistik mamlakatlarda "jahon proletar inqilobi" bir vaqtda yuz beradi, deb hisoblar edilar. (Qayd etish lozimki, jahon proletar inqilobi g'oyasi kommunistik mafkuraning bosh shiori bo'lmish "Butun dunyo proletarlari, birlashingiz!" jumlasida ham aks etib turardi). 1917-yilda Rossiya imperiyasida hokimiyatni bosib olgan rus bolsheviklari "jahon proletariati dohiylari"ning ushbu qarashlarini hech o'zgarishsiz qabul qilgan edilar. Vladimir Lenin, Lev Trotskiy va inqilobning boshqa yo'lboshchilari Rossiyadagi Oktabr to'ntarishini rus voqeligiga asoslangan bir rus inqilobi deb tushunmas edilar, ular Rossiyada proletariat va uning "avangardi" - kommunistik partiyaning hokimiyatni qo'lga kiritishi tez orada butun jahonda ro'y beradigan "jahon sotsialistik inqilobi"ning debochasi deb bilar edilar. Shu sababli "jahon inqilobi"ni yaqinlashtirish hamda butun dunyoga kommunistik mafkurani yoyish  Bu masalada Germaniya istisnodir. Mazkur mamlakatda GDRning tarixi va atigi 45 yil yashagan bu "sotsialistik nemis davlati"ning hayot tarzi sinchiklab o'rganilmoqda – J.E.

uchun Sovet hokimiyatining birinchi kunlaridanoq amaliy harakatlar boshlandi. Bunday harakatlardan biri Komintern (III Xalqaro Kommunistik Internatsional)ni qayta tashkil etish bo'lsa, yana bir boshqa amaliy qadam, G'arb va Sharq o'lkalariga "inqilobni eksport qilish" edi. Sovet hukumati va bolsheviklar partiyasining strategik vazifasi, Leninnnig fikricha, xalqaro proletar inqilobiga bo'lgan ishonchni kuchaytirish edi. Bu revolutsiyani, inqilob dohiylari yaqin vaqtlarda amalga oshadi hamda u Yevropa mamlakatlaridan boshlanib, Amerika va Osiyoga yoyilishi hamda dunyoning yetakchi mamlakatlarida rus inqilobi tipidagi qonli bir to'ntarish bilan g'alaba qozonishi shaklida ro'y beradi, deb tushunat edilar. Shu sababli och va yalang'och xalqdan va "eksprioporsiya qilingan" (bor-yo'g'i talangan va o'zi mahv etilgan) burjuaziyadan talangan boyliklar ana shu "jahon inqilobi olovini yoqishga" sarflanardi. Dunyoning har qanday qismidagi inqilobiy harakatlarni qo'llash, Yevropadagi ishchi isyonlarini, Sharqdagi milliy-ozodlik harakatlarini moliyaviy jihatdan ta'minlash, Sovet hokimiyatining dastlabki davrlarida Germaniya (Bavariya), Vengriyadagi "Sovet respublikalari"ga qurol va pul bilan yordam berish Lenin va atrofidagilarning jahon inqilobi haqidagi orzularini ro'yobga chiqarish uchun qilingan edi. Leninning fikricha, Rossiyada o'rnatilgan proletar diktaturasi dunyo yo'qsullarining inqilobiy harakatining qo'rg'oni va katalizatori bo'lishi kerak edi. RKP (b)ning VIII syezdida qilgan chiqishida jahon inqilobi tashkilotchisi "Proletariatning butunjahon diktaturasini va jahon inqilobini har qanday milliy qurbonlardan ustun qo'yaman", deb aytgan edi. Jahon inqilobi butun dunyoni Sovetlar qo'li ostida birlashtirishni va eski hokim sinflarni shafqatsiy suratda yo'q qilishni ko'zda tutardi. "Sovet hokimiyatining mohiyati,- deb yozgan edi shu munosabat bilan Lenin "Vengr ishchilariga salom" degan ishida (1919-yil, 27-may),- endi aniqroq bo'ldi: proletariat rahbarligidagi mehnatkashlar qo'llab-quvvatlagan hokimiyat dunyoning hech bir joyida Sovet hokimiyatidan va proletariat diktaturasidan boshqacha shaklda bo'lishi mumkin emas.

Bu diktatura ekspluatatorlar, kapitalistlar, pomeshchiklar, ularning gumashtalarining qarshiligini bostirish uchun ayovsiz, berahm, tez va keskin choralarni ko'rishni taqozo etadi" 1 . Umuman olganda, 1922-yilda qabul qilingan Sovet Ittifoqini tashkil etish haqidagi deklaratsiyani ham Sovet Rossiyasi tarafidan dunyodagi inqiloblarni tezlashtirish va sotsialistik to'ntarishni amalga oshirgan xalqlarni "buyuk proletar oilasi"ga qabul qilishning boshlang'ichi sifatida talqin qilish mumkin. Rus tadqiqotchisi E. Rozinning qayd etishicha, shu shartnoma asosida SSSRning tuzilishi Lenin rejalashtirgan Butunjahon Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqining debochasi edi, xolos. Bu hujjat endigina tug'ilib kelayotgan Sovet Ittifoqining asosiy maqsadi – proletar inqilobi yuz bergan o'lkalarni o'ziga qo'shib olish yo'li bilan dunyoni bo'ysundirish haqidagi dasturiy hujjati ham sanalardi 2 . I.Stalinning Leninni ko'mish marosimida qilgan qasamyodidagi so'zlarga diqqat qilinsa, kommunist rahbarlar hatto 1924-yilda va undan keyin ham "jahon inqilobi" xususidagi avanturalaridan qaytmaganini ko'rish mumkin. "Dunyodan ko'z yuma turib,- degan edi o'shanda I. Stalin,- o'rtoq Lenin bizga ittifoqdosh respublikalar safini mustahkamlash va kengaytirishni vasiyat qildi. Senga qasamyod qilamizki, o'rtoq Lenin, biz sening bu vasiyatingni sharaf bilan bajaramiz" 1 . (Qayd etish kerakki, Stalin bergan qasamyodiga oxirigacha sodiq qoldi, 1924-yilda Turkistondagi xalqlardan sun'iy davlatlar yasab Ittifoqqa qo'shib oldi, so'ngra Moldaviya, Boltiqbo'yi davlatlarini ochiqdan-ochiq harbiy yo'l bilan bosib oldi, II Jahon urushidan keyin Yevropani sovetlashtirish uchun qo'lidan kelgan hamma ishni qildi). Ammo o'sha olis 20-asrning 20-yillarida Lenin, Trotskiy va Stalin orzu qilgan, yetakchi G'arb davlatlarida boshlanib, keyin dunyoga tarqaladigan jahon proletar inqilobi ro'y bermadi. G'arbdan hafsalasi pir bo'lgan jahon inqilobi tashkilotchilari o'z e'tiborlarini Sharqqa qaratdilar. 1 2 1

"Bizning Sovet respublikamiz, -deb yozgan edi V.Lenin 1919-yilda, - o'z atrofida uyg'onib kelayotgan Sharq xalqlarini uyushtirishi lozim. Bu qiyin va o'ziga xos vazifa… Siz butun dunyoning ilg'or proletarlari bilan Sharqning aksar hollarda o'rta asr sharoitlarida yashayotgan mehnatkashlari va ekspluatatsiya qilinayotgan ommasining ittifoqining o'ziga xos shakllarini topishingiz lozim". (Ammo, Leninning shogirdlari va Rossiyaning hozirgi siyosiy elitasi ham, qariyb 90 yildan beri bunday ittifoq shaklini izlab topolmadilar) 2 . 1920-yilda esa Lenin uzil-kesil jahon inqilobining kaliti G'arbda emas, Sharqda va, Sovet Rossiyasi mustamlakalar hamda nomustaqil davlatlarning imperializmga qarshi umumjahon kurashiga boshchilik qilishi lozim, degan fikrga keldi. II Internatsionalning qaror loyihalarida u G'arb proletariatining inqilobiy hujumi Yer yuzining 70 foiz nufusunu o'zida jamlaydigan mustamlaka va yarim mustamlaka mamlakatlari xalqlarining revolutsion harakati bilan qo'shilib ketganida imperilazim mag'lubiyatga uchraydi, deb yozgan edi. Kominternning II Kongressi qarorlariga ko'ra 1920-yilda Bokuda Sharq xalqlarining I syezdi bo'lib o'tdi. Bu syezd xalqaro kommunistik harakatning o'z faoliyatida G'arbdan Sharqqa keskin burilish yasaganini ko'rsatar edi.. Syezdda kominternning Sharq xalqlariga "Buyuk Rus proletar inqilobi"ga "imperialistik Yevropa hukumatlarini" ag'darishda yordam berish haqidagi chaqirig'i tarqatilgan edi. Mazkur inqilobning yangi ittifoqchilarini o'zlariga mahkamroq bog'lab qo'yish uchun syezd tashkilotchilari Marks va Engelsdan qolgan mashhur "Butun dunyo proletarlari, birlashingiz!"shiorini ham "Butun dunyo proletarlari va ezilgan xalqlari, birlashingiz!" tarzida o'zgartirishga jur'at etdilar. Ish shunga borib yetdiki, Komintern huzurida Sharqni revolutsinlashtiruvchi "Sharq xalqlariga tashviqot va ta'sir qiluvchi Kengash" tuzildi 1 . Mazkur yig'inda Sovet Rossiyasi bilan hamkorlikda ingliz va fransuz kapitalistlariga qarshi "muqaddas urush" olib borish haqida chaqiriqlar yangradi 3 . Ushbu syezd bolsheviklarning o'sha yillardagi ish usullariga mos ravishda 2 1 3

ko'rgazmail-tashviqot usulida o'tkazilgan bo'lsa-da, kommunistlarning Sharq xalqlarini "revolutsionlashtirish" va "madaniylashtirish" (birinchi navbatda, o'z hukmlari ostidagi musulmon-turk xalqlarini) hamda "imperializmga qarshi qo'yish" niyatlarining jiddiy ekanligini namoyish qilgan edi. Ta'kidlash lozimki, ayni ana shu syezddan keyin Boku shahri bolshevizmning Sharq siyosatining tamoyillarini ishlab chiqadigan va amalga oshiradigan markazga aylana bordi. Azni shu markazda 1922-yilda lotin alvafitiga o'tgan Ozarboyjon namunasini butun SSSRdagi turkiy xalqlar orasida yoyish g'oyasi ham tug'iladi. Bolsheviklar qo'li ostidagi Ozarboyjonning o'sha yillardagi rahbari Samadog'a Agamali o'gli ( Агамалы - Оглы C. ) 1922-yilda Lenin bilan bo'lgan uchrashuvida inqilob yo'lboshchisning Sharq xalqlari yozuvini lotinlashtirish g'oyasini juda iliq kutib olgani hamda uni "Sharqdagi inqilob" deb atagani lotinlashtirish harakatiga zo'r berilishiga olib keldi 1 . Sharq xalqlarining yozuvini lotinlashtirish bilan, bizningcha, bolshevik liderlar bir qancha maqsadlarga erisishni ko'zlagan edilar: 1. "Mazlum Sharq xalqlarini" revolutsionlashtirish, bu yerda sotsialistik, hech bo'lmaganda, xalq inqiloblarini amalga oshirish hamda uni jahon proletar inqilobining tarkibiy qismiga aylantirish; bu maqsadda Komintern tarkibiga hatto Rossiyaning azaliy dushmani Anvar Posho (u Qizil Armiyaning Hindistonga yurishini tashkil etib berishi kerak edi) hamda turli hind, mo'g'ul... ihtilolchilari (qo'zg'olnchilari) ham kirgizilgan edi. 2. Yevropada shakllangan marksizm-leninizm va xalqaro kommunistik harakat nazariyasi va amaliyotini kengroq yoyish uchun bu ishga jiddiy halaqit beradigan hamda o'z vaqtida F. Engels "la'nati yozuv" deb atagan arab yozuvi o'rniga xalqaro yozuvni joriy qilish. Lotin yozuvini joriy etish Sharq tillarida kommunistik adabiyotni keng miqyosda chop etish va tarqatishga zordam berardi. 3. Lotin zoyuvini joriy etish islom dini hamda milliy an'analarning yerli xalqlarga ta'sirini susaytiradi, shu usul bilan mazkur xalqlar orasida ateistik tashviqot olib borish va din, o'tmish madaniyati hamda an'analarini "eskirgan, 1 .

reaksion" deb e'lon qilish mumkin bo'ladi.Kommunistik ideologiya esa bunday reaksion narsalarni "ishchi va dehqonlar sinfi" hayotidan butunlay surib chiqarishni talab etar edi. (Keyinroq shunday bo'ldi ham). 4. Lotin alfavitiga o'tish Rossiyaning Shaqdagi mulklaridagi turkiy va musulmon xalqlarni sovetlashtirish, ruslashtirish uchun bir vosita bo'lib xizmat qiladi. 5. Hozircha yagona yozuv (arab yozuvi)da ish ko'rayotgan musulmon va turkiy xalqlarning yozuv hamda til bitligiga barham beriladi, ularga o'z vaqtida Ilminskiy orzu qilganidek "o'z shevalariga" asoslangan adabiy til va yozuv yaratish tavsiya etiladi. Bu bilan Rossiyadagi turkiy va musulmon xalqlarning orasiga "yozuv devori" quriladi. Albatta, Sovet hokimiyati va III Xalqaro Internatsionalning o'sha paytdagi joriy siyosiy konyukturadan kelib chiquvchi boshqa niyatlari ham bor bo'lgan bo'lishi mumkin. Buni aniqlashni keyingi tadqiqotlarga qoldiramiz. Ta'kidlash lozimki, na nazariy va na amaliy jihatdan asosi bo'lmagan va bolsheviklarga aytarli naf keltirmagan "jahon proletar inqilobi" g'oyasi 1924- yildayoq (Leninning o'limidan keyin) o'z ahamiyatini yo'qota boshladi. O'sha yili 24-dekabrda I.Stalin o'zining hayotida qilgan eng muhim nazariy "kashfiyoti"ni e'lon qiladi. "Pravda" gazetasida yozgan maqolasida u jahon inqilobini kutib turmay, "alohida olingan bir mamlakatda" (Sovet Ittifoqida) sotsializm qurish mumkinligi xususidagi nazariyani bayon qiladi 2 . Bu nazariya tezda Kommunistik partiya faoliyatining asosiy nazariy poydevorlaridan biriga aylandi. "Alohida olingan bir mamlakat"da sotsializm qurilishi g'oyasi ham madaniyatga tajovuzkorligi bilan ajralib turadiki, buni o'rni bilan tahlil qilamiz. Kommunistik ideologiya hamisha nimanidir inqilobiy yo'l bilan o'zgartirish bilangina tirikdir, shu sababli "jahon inqilobi" nazariyasining asosiy tezislari "Sharqdagi inqilob" (" P еволюция на Востоке ") deb nomlangan yangicha bolshevistik platformada davom ettirildi hamda musulmon Sharq xalqlarining yozuvini lotinlashtirish "Sharqdagi inqilob"ning tarkibiy qismi edi. Bolshevistik 2 http://www.xserver.ru/user/mirrv/

hukmron doiralar amalga oshirishga urihgan "Sharq inqilobi", "Madaniy inqilob" kabi "inqiloblar" o'z mohiyatiga ko'ra, siviliyatsiyaga, madaniyatga qarshi qaratilgan, an'anaviy madaniyat, ma'naviyat tushunchalari o'rniga "sinfiy", "ideologik (proletar, sotsialistik, kommunistik…)" madaniyatni shakllantirishni targ'ib etuvchi kampaniyalar edi. Ha, ayni kampaniyalar edi. Ular shart-shroit, siyosiy konyukturaga qarab o'zgarib turardi, ammo antisivilizatsion xarakteri hech o'zgarmasdi. Shu sababli sobiq Ittifoqdagi turk-musulmon xalqlari yozuvini lotinlashtirish g'oyasi o'lmadi, jahon inqilobi g'oyasi bilan birga siyosiy maydondan chiqib ketmadi. U yashab qoldi va kommunistlarning Sharq siyosatining eng muhim qismiga aylandi. 1926-yilda Bokuda to'plangan 1- Turkologiya qurultoyida bu g'oya hayotga joriy etilish huquqini qo'lga kiritdi. II. Madaniy inqilob ehtiyojlari yozuvni lotinlashtirishning sabablaridan biri sifatida Madaniy inqilob (" Культурная революция ") Sovet hokimiyatining dastlabki yillarida bu "yangi hokimiyat"ning til, madaniyat, fan va mafkura sohasida olib borgan siyosatining mohiyatini, Oktabr to'ntarishidan keyingi o'n yillikarida xalqning ma'naviy hayotida yuz bergan o'zgarishlarni ifodalaydi. Ma'naviy-madaniy turmushdagi mazkur o'zgarishlar quyidagi yo'nalishlarda olib borilgan edi: - savodsizlikni tugatish va umumiy ta'lim olishni joriy etish; - xalq xo'jaligiga oliy va o'rta maxsus ta'lim tizimi orqali mutaxassislar tayyorlash; - fundamental va amaliy fanlarni rivojlantirish; - ijodiy uyushmalarni tuzish va badiiy madaniyatni rivojlantirish; - sotsialistik turmush tarzini va ommani sotsialistik qurilishga jalb etish uchun mafkuraviy kurash olib borish va shk 1 . 1 http://history.studentu.ru/referats/69333/

Ko'rinib turibdiki, bolsheviklar rejalashtirgan va keyinchalik amalga oshirgan madaniy-ma'rifiy o'zgarishlarning barchasining asosida til, yozuv va ta'lim tizimi turibdi. Demak, bu vazifalarni Kavkazorti yoki O'rta Osiyo respublikalari sharoitida amalga oshirish uchun uchun ishni eng avvalo yozuvni almashtirishdan boshlash kerak, chunki: - savodsizlikni eski yozuvda bitirib bo'lmaydi, shuning uchun u lotinlashtirilishi kerak; - eski yozuvda yuqori malakali kadrlar tayyorlab bo'lmaydi, chunki u qoloq va eskirgan; - sotsialistik turmush tarzini joriy qilish va mehnatkashlar ommasini sotsialistik qurilishga jalb etish uchun uchun aholining savodxonlik darajasi yuqori bo'lishi kerak va bu vazifani ham yozuvni almashtirmasdan amalga oshirib bo'lmaydi 1 . Xullas, madaniy inqilobni amalga oshirish uchun xalqlar ming yildan buyon foydalanib kelayotgan yozuvni almashtirish zarur va busiz sovet Sharqida "madaniy inqilob" amalga oshmay qolishi mumkin. Bolshevik ideologlarning chiqargan xulosasi – shu. Madaniy inqilob va yozuv islohotlari o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri aloqalar mavjudligi masalasi hozirgacha amalga oshirilgan tadqiqotlarda negadir chetlab o'tiladi. Aslida bular juda aloqador va biri ikkinchisini taqozo etgan masalalardir hamda ularni o'zaro aloqada o'rganish o'tmish madaniy boyliklariga yoppasiga hujum boshlagan Kremlning hujum taktikasi va strategiyasini anglab olishga yordam beradi. Diqqat qilaylik: 1917-yil, 23-dekabr - rus yozuvi va imlosini tartibga solish haqidagi Xalq maorifi komissarligining dekreti; 1918-yil, 10-noyabr – Xalq Komissarlari Sovetining rus alfaviti va imlosini isloh qilish haqidagi qarori; 1 АГАМАЛЫ-ОГЛЫ С.А. Культурная революция и новый алфавит // Культура и письменность Востока , 1928, книга III , с. 3-9 - http :// www 2. unil . ch / slav / ling / textes / Agamaly 28. html

1919-yil, 26 dekabr – XKSning 8 dan 50 yoshgacha bo'lgan aholini rus tilida yoki o'z ona tilisida (ixtiyoriy - !!!) savod chiqarishga jalb qilish xususidagi dekreti; 1920-yillarning boshi - Savodsizlikni bitirish kurslari (SBK- ликбез ) va chala savodlikni bitirish kurslari (CHSBK)ning tashkil etilishi va hk. Alfavitni lotinlashtirish Sovet hukumatining ushbu faoliyatlarining davomidir 2 . Yana shuni qayd etish kerakki, "madaniy inqilob" bolsheviklar tarafidan zo'rlik bilan amalga oshirilgan ijtimoiy-siyosiy tadbirlardan biri bo'lib, uning natijasida nechalab yozuvi yo'q xalqlarning yozuvli, adabiy tili yo'q xalqlarning adabiy tilli, yoppasiga savodsiz xalqlarning savodli bo'lgani, yangi, sotsialistik madaniyatning gullab-yashnagani haqida sovet mafkurachilari 1930-yillardan to SSSRning inqiroziga qadar juda ko'p va xo'p yozdilar 3 . Bularni takrorlab o'tirishga hojat yo'q. Ammo, madaniy inqilob tufayli yo'qotilgan eski madaniyatning, azaliy an'analarning qiymatini va o'lchamlarini ham belgilab bo'larmikan? Milliy mentalitet, milliy ma'naviyat va mafkuradagi yo'qotishlarni-chi?.. 3.4. 1926-yilgi Boku Turkologiya qurultoyi qarorlari 1926-yilgi Boku Turkologiya qurultoyigacha sobiq Ittifoqda Ozarboyjon, Yoqutiston kabi turkiy xalqlar yashaydigan mintaqalarda hamda Rossiyaning ba'zi sub'ektlarida (Ingushetiya, Kabarda...) lotin alfaviti qisman joriy etilgan edi. Bolshevik partiyasi sobiq Ittifoqdagi gayrirus va ragyrixristian aholini tamomila o'z nazorati ostiga kiritish uchun qat'iy choralarni ko'rishda davom etdi va u 1928- 29-yillarda amalga oshirilgan milliy yozuvlarni lotinlashtirish kampaniyasi bilan nihoyalandi. O'sha paytlari kommunistik mafkuraning Sharqdagi qo'rg'oni maqomida bo'lgan Bokuda 1926-yil fevral-mart oylarida o'tkazilgan qurultoy Kreml siyosatchilarining Sharq xalqlarining azaliy turmush tarzi, madaniyati, ta'lim tizimi 2 Сахарных Д.М. Латинизация: очерк из истории удмуртской письменности // Евразийское пространство глазами молодых, или новое поколение о… Альманах школы молодого автора. М., “Наталис”, 2002, c . 97-10. 3 Misol uchun qarang : Азимова Д. Культурная революция в Узбекистане. –Ташкент, 1978 (bibliografiya mavjud)

yozuv va imlosiga qarshi kuchli hujumidan ilgari bundan keyingi voqealarga "demokratik" tus berish uchun toplagan bir yig'ini edi. Boku Turkologiya qurultoyining qarorlariga ilmiy tus berish hamda uning obro'sini oshirish maqsadida qurultoyga zamonasining yetakchi turkolog-olimlari Fuad Ko'prulu (Fuad Köprülü), N.Ya. Marr, F. Poppe, A.Samoylovich, Ye.E. Bertels va boshqalar taklif etilgan edi 1 . Qurultoyning chaqirilishidan ilgari matbuotda bunday yig'innni o'tkazish zarurligi xususida bahslar yuritilgan edi 2 . Jumladan, lotinlashtirish harakatining nazariyotchilaridan biri prof. E.D. Polivanov ( Е . Д . Поливанов ) 1923-yildayoq "Turkiy yozuvlarda lotin harflari muammosi" ( " Проблема латинского шрифта в турецких письменностях ") mavzusidagi kitobcha yozib, "islohotni har kim bilganicha amalga oshirishidan vujudga keladigan Vailon minorasi mashmashasi"ning oldini olish uchun yozuv masalasida SSSRdagi turkiy xalqlarning maorif xodimlari qurultoyini chaqirish lozimligini bayon etdi. Bunday bir yig'inga ehtiyoj borligini boshqa olimlar va maorif xodimlari ham bildirgan edilar 3 . Ana shu maqsadda 1924-yilda Moskavadagi Sharqni o'rganish ilmiy jamiyatida Turkiy yozuvlar uchun lotin harflari Assotsiatsiyasi (Aslat – Аслат ) 1 Baldauf I. Schriftreform und schriftwechsel bei den muslimischen Russland- und Sowjetürken (1850-1937). – Budapest: Akademiai Kiado, 1993, pp.387-389. 2 Qarang : А г а м а л ы - О г л ы С., Неотложные нужды тюрко-татарских народов, Баку, 1925; А г а - З а д е Ф., История возникновения и проникновения в жизнь идей нового тюркского алфавита в АССР, Баку, 1925; «Новый Восток», Москва, 1925, кн. X — XI (статьи Агамалы-Оглы, Тюрякулова, Л. Жиркова, Н. Яковлева); В борьбе за новый тюркский алфавит, Сб. статей С. Агамалы-Оглы [и др.], под общ. ред. М. Павловича, М., 1926; Первый Всесоюзный тюркологический съезд 26 февр. — 5 марта 1926 (Стенографический отчет), Баку, 1926; Стенографический отчет второй конференции по просвещению горских народов Сев. Кавказа, Ростов н/Д., 1926; А г а м а л ы - О г л ы С., В защиту нового тюркского алфавита, Баку, 1927; Е г о ж е , Две культуры (Из впечатлений от поездки по Средней Азии), Баку, 1927; Стенографические отчеты: первого пленума ВЦК HTA , М., 1927; второго пленума, Баку, 1929; третьего пленума, Казань, 1928; четвертого пленума, [Л.], 1931; пятого пленума, М., 1932; Язык и письменность народов СССР, Стенографический отчет I Всес. пленума Научного совета ВЦК НА, под ред. К. Алавердова, С. Диманштейна [и др.], М., 1933; Материалы I Всеросс. конференции по развитию языков и письменности народов Севера, под ред. Я. П. Алькора (Кошкина) и И. Д. Давыдова, М. — Л., 1932; Журнал «Культура и письменность Востока», кн. I — X , М., 1928—1931; Журнал «Революция и письменность», М., 1931—1932; Сборники «Письменность и революция», I — II , М. — Л., 1933; С у х о т и н А., К вопросам алфавитной политики, «Просвещение национальностей», 1930, № 4—5; Я к о в л е в Н., Итоги унификации алфавитов в СССР, «Советское строительство», 1931, № 8 (61); Е г о ж е , Некоторые итоги латинизации и унификации алфавитов в СССР // «Революция и письменность», 1932, № 4—5 (14—15); Алфавит Октября. Итоги введения нового алфавита среди народов РСФСР. Сб. статей под общ. ред. Н. Нурмакова, изд-во «Власть советов», М. — Л., 1934 (ЦК НА при Президиуме ВЦИК). 3 Arabic or Latin? Reform for the Price of a Battleship - http://www.azeri.org/Azeri/az_english/81_folder/81 articles/81_turkology_congress.html

tuzildi, bu uyushma umumturk s'ezdini o'tkazish uchun tayyorgarlikni boshladi. Ammo konferensiyani tayyorlash va o'tkazishda tashkiliy masalalarini Ozarboyjonni o'rganish jamiyati amalga oshirdi. Shunday qilib, 1926-yil fevral oyining oxirida Bokuda Birinchi Butunittifoq Turkologiya qurultoyi o'z ishini boshladi. Qurultoyda sobiq SSSRning turkiy tilli respublikalari, muxtor respublikalari hamda muxtor viloyatlaridan hal qiluvchi ovozga ega 131 vakil qatnashdi. Anjumanda SSSR Fanlar akademiyasidan, Sharqshunoslik ilmiy jamiyatidan, Ukraina Fanlar akademiyasidan, Kavkazorti Sharqshunoslik assotsiatsiyasi, Germaniya, Turkiyadan kelgan hay'atlar kuzatuvchi sifatida qatnashdilar. Qurultoy kun tartibiga quyidagi masalalar qo'yilgan edi: 1. Turkiy xalqlar tarixini o'rganishning hozirgi ahvoli va yaqin kelajakdagi vazifalari; 2. Turkiy xalqlarni etnografik jihatdan o'rganishning hozirgi holati va yaqin kelajakdagi vazifalari; 3. Turkiy tillarning mo'g'ul, tungus, fin-ugor va yafetik tillar bilan genetic aloqalari; 4. Turkiy tillarni o'rganishning hozirgi ahvoli va yaqin kelajakdagi vazifalar; 5. Turkiy tillar ilmiy terminlari tizimi va terminologiyasi; 6. Turkiy tillar imlosining umumiy asoslari va imlo; 7. Alfavit tuzishning lingvistik va texnik asoslari va turkiy xalqlar yozuvi; 8. Turkiy xalqlardagi adabiy tillarning rivojlanishi; 9. Ona tilini o'qitish uslubiyatida yangi oqimlar va turkiy tillarni o'qitish uslubiyati; 10. Turkiy xalqlar adabiyotini o'rganishning yakunlari va istiqbollari; 11. SSSRdagi turkologik ilmiy muassasalarning hozirgi holati, tashkiliy tuzilishi va navbatdagi vazifalari; 12. Turkiy xalqlar orasida olib boriladigan o'lkashunoslik ishlari uslubiyati; 13. Turkiy xalqlarning so'ngi madaniy yutuqlari;

14. Tashkiliy masalalar 1 . Qurultoyda eng qizg'in muhokama qilingan va katta tortishuvlarga sabab bo'lgan asosiy masalalar yozuv, imlo va terminologiya masalalaridir. Yozuv masalasi o'sha paytdagi turkiy xalqlar va ularni boshqargan Markazdagi hamda joylardagi kommunistik hukmron doiralar uchun muhim ahamiyatga ega edi. Taqdirning hazilini qarangki, o'sha paytlarda ham taraqqiyparvar ziyolilar (jadidlar), kommunistik rejim rahbarlari va sobiq Ittifoqdagi eng mashhur olimlarning fikri bir yerdan chiqqan edi: yozuv almashtirilishi kerak! Bu oshkora "madaniy tajovuz"ni bir qadar niqoblash hamda bo'l'g'usi "yozuv va imlo inqilobi"ga demokratik tus berish uchun ilmiy muassalarda yangi yozuvga o'tishning asosiy tamoyillari ham ishlab chiqilgan edi. Jumaladan, Tilshunoslik ilmiy-tadqiqot institutining "Tezislari"da "Til qurilishi sohasidagi vazifalarni amalga oshirish uchun SSR ichidagi alfavitlarni unifikatsiya qilish(muvofiqlashtirish) zarur. Shaklan milliy, mazmunan sotsialistik madaniyatlarning rivoji kelgusida bu madaniyatlarning yagona tilli yagona madaniyatga birlashishiga sharoit yaratadi, bu esa kelajakdagi umumiy xalqaro tilni yaratishning vositasidir ( Kursiv va ta'kid bizniki – J.E. ) Ammo har bir alohida holda unifikatsiya qilingan yozuvga o'tish muddatlari haqidagi masala har bir millat uchun proletariatning tarixiy vazifalaridan kelib chiqqan holda hal etilishi kerak. O'rtoq Stalin tomonidan partiyaning XVI syezdida qayd etilgan milliy masaladagi og'ishlar alfavit siyosatida ham o'z ifodasini topmoqda. Ulug'davlatchilik shovinizmi ( великодержавный шовинизм ) SSSRdagi barcha xalqlarga rus alfavitini tiqishtirishda…, mahalliy shovinizm ( местный шовинизм ) alohida tillar uchun maxsus yozuv yaratish yoki eskisini saqlab qolishga intilishda, panmillatchilik ( паннационализм ) esa "qarindosh tillar" deb atalgan til guruhi uchun unifikatsiya qilingan yozuv yaratishda namoyon bo'ladi…." 1 . O'z davrining 1 Baldauf I. Schriftreform und schriftwechsel bei den muslimischen Russland- und Sowjetürken (1850-1937). – Budapest: Akademiai Kiado, 1993, pp.391-392; 1 Тезисы методологического сектора НИЯЗ . Принципы унификации алфавитов » // Революция и письменность , 1-2 (11-12) , 1932, с . 91-95 - http :// www 2. unil . ch / slav / ling / textes / Tezisy 32. html . Bu tezislar aslida

uslubi va ruhiga mos yozilgan bu hujjatnda ta'rif etilgan g'oyalar keyinchalik –XX asrning 40-yillaridan boshlab to SSSR inqirozigacha amalga oshirib kelindi. Amo u Boku anjumanida bolsheviklarning adolatini namoyish qilishi kerak edi. Alfavit haqidagi masala aslida lotin yoki arab alfavitining afzalligini isbotlash tarzida qo'yilgani uchun lotin yozuvi tarafdorlari har jabhada o'zlarining ustunligini isbotlashga tirishdilar. Ushbu masala bo'yicha asosiy ma'ruzalardan birini qilgan prof. N.F. Yakovlevning ( Н . Ф . Яковлев ) bayon etgan fikrlariga 2 e'tibor qilsak, lotinchilarning argumentlari quyidagicha ifodalanadi. Alfavitlarning afzalligi haqida. Turkiy xalqlar yozuvini lotinlashtirishning ashaddiy tarafdori bo'lgan va bir vaqtlar xuddi E.D. Polivanovga o'xshab XKS va Kominternda kichik amaldor bo'lib ishlagan bu olim lotin va arab yozuvlarini zamonaga xizmat qilish nuqtai nazaridan chog'ishtirib yozadiki, tarix arab yozuvi ustidan o'z hukmini chiqardi. Bu yozuv islom dini tarqalgan joylargagina yoyilgan edi, xolos, hozirgi paytda u birin-ketin o'zi amalda bo'lgan hududlarini yo'qotmoqda. Shu sababli bu yozuvni barcha turkiy tillarga joriy etish haqida so'z bo'lishi mumkin emas (menimcha, muallif yoqut, tuva, xakas, dolgan… kabi musulmon bo'lmagan turkiy xalqlar mavjudligini nazarda tutib shunday demoqda), bu esa arab yozuvining madaniyat vositasi sifatida cheklanganini - kursiv bizniki – J.E. ) ko'rsatadi 3 . Albatta, prof. N.Yakovlevning bu fikrida ilmiylikdan ko'ra mafkuraviylik ko'proqligini aytish kerak. Lotin alfaviti hamda kiril yozuvining dunyoga tarqalishi xristianlik va missionerlikning yoyilishi bilan baravar borganligi hamda lotin va kiril harflarining ham faqat xristianlik yoyilgan joylarda amalda bo'lib kelayotgani fakti ham borki, buni ularning na aybi va na fazilati deb sanash mumkin, bu hollar tarixning mahsuli bo'lgani uchun muhokamaga muhtoj Kremlning rasmiy pozitsiyasi ekanligini sezish qiyin emas. Shu sababli keyinchalik mahalliy shovinizm va panmillatchilik ko'plab milliy ziyolilarga ayblov sifatida tirkaldi (O'zbekistonda – burjua millatchishi va panturkist tamg'alari ostida). 2 Ushbu manbaga diqqat eting : Яковлев Н.Ф. Вопросы алфавита в связи с социальными и культурными условиями существования тюркских национальностей и проблема установления системы письма - http:// www .tatar-history.narod.ru/alfavit.htm 3 Яковлев Н.Ф. Вопросы алфавита в связи с социальными и культурными условиями существования тюркских национальностей и проблема установления системы письма - http:// www .tatar-history.narod.ru/alfavit.htm

emas. Arab yozuvining "cheklangan madaniyat vositasi" haqidagi tezisni muhokama qilib o'tirishga hojat yo'q. Millatlarning o'z taqdirini o'zi belgilash huquqi va yozuv. Prof. N. Yakov-levning lotin yozuvining foydasiga keltirgan argumentlarning yana biri millatlar milliy o'zlikni tanish va o'z taqdirini o'zi belgilash chog'ida "fan va yozuvni alfavit masalasida dindan ajratgan holda" qaraydilar. Muallifning fikricha, ana shunday jarayonni boshdan kechirayotgan turkiy xalqlar "fan va yozuvni dindan ayirish" pallasiga yetib keldilar  , shu sababli "eng yangi yevropa texnikasi, matbaa talablariga javob beradigan" yozuvni tanlash kerak bo'ladi 1 . Prof. N. Yakovlev ana shunday bir-birini inkor etuvchi argumentlash- dalillashda so'ng turkiy xalqlar qabul qilishi mumkin bo'lgan yagona yozuv – lotin alfavitidir, degan xulosani bayon etadi. U Tatairton va Qozog'istonda buning o'rniga arab yozuvini isloh qilish harakatlari hali davom etayotganligiga e'tiborni qaratadi va lotinlashtirish turkiy xalqlar uchun "tarix tarafidan belgilangan" (" историей предусмотрено " ) hodisa ekanligini yana bir marta eslatgan holda qarshi harakatlarning samara bermasligini ta'kidlaydi. Prof. N. Yakovlevning nutqidagi eng e'tiborli o'rinlardan biri Sovet rejimining turkiylar va Sovetlar Birligidagi boshqa xalqlarni nega kiril yozuviga emas, balki lotin yozuviga o'tkazishni mo'ljallayotganinin sabablari to'g'risidagi qismi edi. "Bu masala yozuvining texnik tarafiga emas, balki ijtimoiy va madaniy masalalarga borib bog'lanadi. Rus alfaviti tarixan aksariyat Sharq xalqlari orasida olb borilgan ruslashtirish siyosati va missionerlik faoliyatlari bilan bog'liq. Bu hol shunday sharoitni tug'diradiki, o'z milliy yozuvlarini yaratar ekan, ular rus alfavitini hecham qabul etmaydilar. Uni ilgari qabul qilgan va musulmon madaniyati ta'siridan chetda bo'lgan xalqlar ham hozirda bu yozuvni rad  1 Яковлев Н.Ф. Вопросы алфавита в связи с социальными и культурными условиями существования тюркских национальностей и проблема установления системы письма - http:// www .tatar-history.narod.ru/alfavit.htm

etmoqdalar. Shunday qilib, turkiy xalqlar o'rtasida rus yozuvini keng yoyish masalasi ijtimoiy va madaniy munosabatlar bilan bog'lanmoqda 2 . Prof. N. Yakovlevning ayni shu masalada haqiqatga to'g'ri keladigan fikrlarni bayon etganini qayd etish kerak. 1926-yilgi qurultoyda Sovet rejimining turkiy xalqlar va boshqa musulmon xalqlariga rus alfavitini qabul qilishni taklif etmaganligining sababi ham bundan 9 yil ilgari ag'darib tashlangan podsho rejimining ishini takrorlamaslikka urinish edi. (Axir, mehnatkash xalqning hukumati bo'lgan Sovet hukumati "oq podsho malaylari" Ilminskiy va Ostroumovlar kabi ish tutmasligi kerak edi-da. Bundan ko'ra proletariatning xalqaro birligiga xizmat qiluvchi lotin yozuvini tavsiya etgan ma'qul). Shu kabi, Sovet rejimining kiril alfavitini joriy etishdan o'zini tiyishining yana o'sha jahon proletar revolutsiyasi g'oyasiga bog'liq tarafi bor. Yetakchi bolshevik rahbarlardan A.V. Lunacharskiy ( А . В . Луначарский ) hatto rus alfavitini lotinlashtirishga jiddiy ahamiyat bergan ekan. Bu arbob V. Lenin bilan uchrashganida "jahon proletariatining yo'lboshchisi " Rus yozuvini ham lotinlashtiradigan kunlar kelishiga men ham ishonaman, ammo hozir shoshma- shosharlik bilan harakat qilish ehtiyotsizlik bo'lurdi", degan ekan. Bu gapning haqiqatga yaqinligiga shu shahodat beradiki, 1929-yili RSFSR XMK rus yozuvini lotinlashtirish yo'l-yo'riqlarini ishlab chiquvchi maxsus komissiya tuzdi. Komissiyaning 1930-yil 14-yanvarda bo'lib o'tgan majlisi bayonida quyidagicha yozilgan: "Rus alfavitini lotinlashtirishni rus yozuvi va matbaasini SSSR xalqlari uchun yagona bo'lgan lotin harflariga asoslangan xalqaro alfavitga o'tkazish hamda butunjahon xalqaro alfavitini yaratish bo'yicha ishlarning birinchi bosqichi deya qabul qilinsin. Yaqin vaqtlarda ruslarning yagona xalqaro alfavitga o'tishi shubhasizdir " 1 . O'z vaqtida taniqli sovetolog Valter Kolarz (Kolarz, V.) haqli qayd 2 Яковлев Н . Ф . Ko'rsatilgan asar.  Sovetlarning 1924-25-yillarda amalga oshirgan milliy chegaralanish kampaniyasi tufayli vujudga kelgan ittifoqdosh va muxtor Turkiy jumhuriyatlarni muallif aytgan "o'z taqdirini o'zi belgilash" natijasi deb bo'lmaydi, albatta – J.E. 1 Qarang : A ндрей B ыдрин. Языковая политика в Узбекистане. Фитрат, Поливанов, Сталин и д ругие // h ttp :// www . ferghana . ru / zvezda . html

etganidek, "alfavitni lotinga o'zgartirish "Butun dunyo proletarlari, birlashingiz!" shiorini hayotga joriy etishga, jumladan, G'arb proletariati bilan Sharqdagi mehnatkashlar ommasi o'rtasidagi aloqalarni kuchaytirishga yordam berishga qaratilgan edi. Ana shu sabablarga ko'ra qaysidir alohida xalq yoki xalqlar guruhi bog'liq bo'lgan yozuv, masalan, kirillitsa emas, balki universal lotin alfaviti tanlandi" 2 . Ammo, voqealarning keyingi rivoji rus yozuvini lotinlashtirish haqidagi bolshevik rahbarlar ko'targan shov-shuv vaqtinchalik bir kampaniya bo'lganini, uning maqsadi turkiy xalqlar vakillarini yozuv almashtirish muammosidan chetga tortish ekanligini ko'rsatdi. Shuningdek, aslida rus yozuvi "SSSR xalqlari uchun yagona bo'lgan xalqaro alfavit"ga emas, aksincha, boshqa xalqlar tarixan qisqa muddat ichida "rus yozuviga" o'tkazildi. Bu xususda kelgusida takror to'xtalamiz. Arab yozuvini yoqlab chiqqan asosiy delegat Tatariston vakili Olimjon Sharopov ( Алимджан Шарафов ) bo'ldi. U lotin yozuviga o'tgan Ozarboyjon namunasining ishonarli bo'lmagani, bu o'rnakni butun turklar orasida tarqatish o'rinli emasligini aytib, barcha kuch-g'ayratlarni hozir amalda bo'lgan yozuvni mukammallashtirishga chaqirdi. O.Sharopovni bir qancha tatar delegatlar hamda Qozog'iston vakillaridan, qozoq tili uchun isloh qilingan arab yozuvini yaratgan Ahmad Boytursunov ham qo'llab-quvvatlab gapirdi. Qurultoyga O'zbekistondan Xalq maorifi komissari R. Inog'omov boshchiligida Xolid Said, prof. G'ozi Olim (Yunusov), Bekjon Rahmon kabi olimlardan tashkil topgan delegatsiya kelgan edi. Ular yakdillik bilan lotin alfavitini yoqlab chiqdilar. Jumladan, Xolid Said Samadog'a Agamalio'g'lining 1924-yilgi Orta Osiyo safarida lotinlashtirish g'oyasi yaxshilab tushuntirib berilganini ham uqtirib o'tdi 3 . Umuman, qurultoyning alfavit masalalarini ko'rib chiqqan majlislarida 20 dan ko'proq delegat so'zga chiqdi va ularning aksariyati turkiy xalqlarning lotin 2 Kolarz V. Russia and her colonies. -London, 1953, p. 52-53. 3 Baldauf I. Schriftreform und schriftwechsel bei den muslimischen Russland- und Sowjetürken (1850-1937). – Budapest: Akademiai Kiado, 1993, p.396; S. Agamalio'g'lining O'rta Osiyo safari taassurotlari haqida qarang: А г а м а л ы - О г л ы С . Две культуры (Из впечатлений от поездки по Средней Азии). - Баку, 1927.

alfavitiga o'tishini yoqlab gapirdilar. Shu masala yuzasidan qabul qilingan qarorda o'qiymiz: "Sharopov, To'raqulov, Aliyev,, professor Jirkov ( Жирков ) va professor Yakovlev o'rtoqlarning va Dog'iston XKS raisi o'r. Qorqmasovning ( Коркмазов ) Ozarboyjon, barcha Kavkazorti, O'zbekiston, Qirg'iz (Qozoq), Dog'iston, Turkiston, Yoqut, Boshqird respublikalari va Shimoliy Kavkaz muxtor viloyatlari nomidan qilgan yakunlovchi nutqlaridan keyin quyidagi rezolutsiya qabul qilindi: 1. Yangi turk alfavitining arab va isloh qilingan arab alfavitidan afzalliklari va texnik jihatdan qulayligini, shuningdek, yangi alfavitning arab alfavitiga nisbatan katta madaniy-tarixiy va progressiv ahamiyatini qayd etib; shuning bilan birga Qurultoy yangi alfavitni joriy etish va uni kuchga kiritishni har qaysi turk- tatar respublikasining va har qaysi xalqning o'z ishi ekanligini bildiradi. 2. Shu bilan birgalikda, Qurultoy Ozarboyjon va boshqa SSSR viloyatlari va respublikalarida (Yoqutiston, Ingushiston, Qorachoy-Cherkes, Kabardin, Bolqar va Osetiya) yangi turk alfavitining muomalaga kiritilganining katta ijobiy ahamiyatini qayd etadi. 3. Yuqorida nomi sanab o'tilgan SSSRning viloyatlari va respublikalarida yangi turk (lotin) alfavitini joriy qilish bo'yicha amalga oshirilgan ishlarning buyuk ijobiy ahamiyatini qayd etib va uni qizg'in qutlab, Qurultoy butun turk-tatar xalqlarigao'zlarida shunday tadbirni o'tkazilishi ehtimolidan kelib chiqqan holda Ozarboyjon va boshqa SSSR viloyat va respublikalarining tajribasi va usullarini o'rganishni tavsiya etadi". Ushbu qarorni qo'llab 101 vakil, qarshi 7 vakil ovoz beradilar, 6 kishi betaraf qoladi. Turkiy xalqlarning tarixi va madaniyatida chuqur iz qoldirgan qarorlar ana shu taxlit qabul qilinadi.

Qurultoyda qabul qilingan 34 harfli yangi Turk alifbosi Qurultoyning qarorlari tavsiya xarakteriga ega bo'lsa-da, 20-yillarning ikkinchi yarmida sobiq SSSRdagi ijtimoiy muhitdan kelib chiqib fikr yuritsak, u arab yozuvi ustidan chiqarilgan o'lim hukmi edi. Qarorda, shuningdek, ming yillik madaniyat yaratilgan arab yozuvini saqlab qolish, ilmiy maqsadlarda o'rganish, uni maktabda o'qitish xususida so'z ketmaydi. Ammo, bu qurultoyni chaqirganlar hamda uning qarorlari loyihalarini tayyorlab va so'ngra ma'qullatib olganlarning niyatlari bundan-da ziyoda edi. Syezdni yopar ekan S.Agamali o'g'li shunday deydi: "Yangi ozod insoniyatni vujudga keltirishga, shubhasiz, syezd o'z hissasini qo'shdi. Sharqning, insoniyatning katta qismi chet elliklar zulmi va o'z qoloqligi natijasida qullikda yotgan Sharqning chegarasidagi ko'pmillionli xalqlarning madaniy taraqqiyotiga to'g'ri ilmiy asos yaratib berilishi o'sha qul Sharqni titratadi" 1 . Bu gaplardan "jahon inqilobi" g'oyalari "hidi kelayotgani" bilan birga syezd qabul qilgan qarorlarni butun Sharqqa yoyish ishtiyoqi ham seziladi. Imlo masalasi ham Qurultoyda qizg'in muhokama qilindi. Bu xususda asosiy ma'ruzachi prof. L. Sherba ( Л . Щерба ) edi. Olim imloning mavjud tamoyillarini 1 http :// ilin . sakhaopenworld . org /1999-12/50. htm

sanab o'tib, "turkiy tillar uchun fonetik va etimologik tamoyillarni aralashtirib qo'llash va har bir alohida holda bu kombinatsiyaning o'ziga xos ko'rinishini qo'llash o'rinli ekanligini" ta'kidlab o'tadi. Tatariston vakili Galimjon Ibrohimov ( Галимджан Ибрагимов ) turkiy xalqlarda hozirda mavjud va kelajakda hukm suradigan "provinsialllik", ya'ni u yoki bu so'zni har kim o'z tiliga moslab yozishga qarshi kurash e'lon qilishni taklif etadi. Eski yozuv va umumturk madaniy integralizmining ashaddiy tarafdori bo'lgan bu shaxsning chiqishida Sovet hukumatining turkiy xalqlarni lotin alfavitiga o'tkazishdan maqsadi ularni bir-biridan uzoqlashtirish ekanini anglash va unga qarshi turish intilishlari yotadi. U "turkiy tilllarning madaniy-adabiy federatsiyasi" g'oyasini olg'a suradi, bu g'oyaga ko'ra "har bir til o'z tuzilishiga ko'ra muxtor bo'lishi kerak, ammo barcha turkiy tillar uchun umumiy asoslar bor, ularga mutlaqo diqqatni qaratish kerak" 2 . Qurultoyda "turkiy tillarning madaniy- adabiy federatsiyasi" masalasidan boshqa hamma masalada ma'ruzachilar taklif etgan tamoyillar aks etgan qaror qabul qilinadi. "Federatsiya masalasi ochiq qoldirililadi. Bu - bejizga emas. Terminologiya masalasi ham qurultoyda maxsus qarab chiqildi. Ozarboyjon delegatsiyasining vakili prof. B. Cho'ponzoda (B. Чобан - Заде ) bu xususda ma'ruza qildi. Ma'ruzachi Yevropada "tor ma'nodagi ilmiy atamalarni nazarda tutganda yagona ilmiy til mavjudligini" eslatib o'tadi. Turkiy tillar uchun umumiy terminologiya yaratishda ham ana shu yo'ldan borish kerak; olimning fikricha, " …(turkiy tilga) moslashtirilgan arab-fors o'zlashmalarni saqlab qolib, kelgusida Yevropa tillaridan so'zlar olib hamda yagona umumturk so'z boyligining umumiy unsurlarini muomalaga kiritib" , shu yo'llar bilan turkiy xalqlar uchun umumiy terminologiya yaratish mumkin. Cho'ponzodaning takliflarini ozarboyjon vakillaridan Zeynalli ( Зейналлы ) qo'llab-quvvatlab chiqib, "barcha turkiy xalqlar uchun terminologiyani shakllantirishning bir xil tizimi va tamoyillarini joriy qilish" lozimligini ilgari surdi. 2 http :// ilin . sakhaopenworld . org /1999-12/50. htm

Bu ilmiy asoslangan takliflar bilan birga, termin tanlash masalasida ba'zi g'ayriilmiy qarashlar ham ilgari surildi. Masalan, Zifeldt ( Зифельдт ) degan ma'ruzachi turkiy tillarda terminlarni shakllantirishda "keng xalq qatlamlari va mehnatkash omma ko'p qo'llovchi so'zlarni" atama sifatida tanlash lozimligini asoslashga urindi. Qurultoyda terminologiya masalasida quyidagi qarorlar qabul qilindi: a) umumturk terminlar so'zligini tuzish majburiyati haqida; b) joylarda (turkiy tilli sub'ektlarda) terminologiya komissiyalarini tashkil etish hamda ularning faoliyatini muvofiqlashtirib turish. Qurultoy qabul qilgan qarorlarning ichida bu ilmiy anjumanni doimiy ravishda tashkil etib turish va navbatdagi Turkologiya qurultoyini ikki yil keyin, 1928-yilda O'zbekiston SSRning poytaxti Samarqand shahrida  chaqirish xususidagi qaror ham mavjud edi. Ammo 1928-yilda va undan keyin ham bu qurultoy tashkil etilmadi va 1973-yildagina Bokuda, endi sof ilmiy anjuman sifatida II Turkologiya qurultoyi chaqirildi. Respublikamiz poytaxti Toshkent esa oradan 52 yil o'tgach, 1980-yilda III Turkologiya qurultoyiga mezbonlik qildi. Boku qurultoyi qarorlari, qabul qilingan davriga qiyosan olganda, progressiv qarorlar edi. Ammo, keyinchalik hukmron rejim bu qarorlarning birortasini ham to'la hayotga kechishiga yo'l qo'ymadi. Umuman olganda, 1926-yilgi Boku Turkologiya qurultoyi turkiy xalqlarning 20-asrdagi madaniy taraqqiyotida o'chmas izlar qoldirildi. Bu anjumanning qarorlari xalq ta'limi, madaniyat va san'atning keyingi taraqqiyotida katta rol o'ynadi. 3.5. YTA BMIQ faoliyati Boku Turkologiya qurultoyining qarorlariga ko'ra 1927-yilda sobiq SSSRdagi turkiy va turkiy bo'lmagan xalqlarning yozuvini lotinlashtirish yoki ilgari yozuvi bo'lmagan xalqlarga yangi alfavit tuzish ishlarini boshqarib va muvofiqlashtirib turish uchun Yangi Turk alfaviti Butunittifoq Ijroiya Qo'mitasi (YTA BMIQ) tuzildi. YTA BMIQ lotin yozuviga o'tayotgan respublikalar va  1930- yil oktabr oyigacha O ' zbekistonning poytaxti Samarqand shahri bo ' lgan .

viloyatlarning vakillari hamda Markaz vakillaridan iborat bo'lgan tashkiliy organ bo'lib, uning raisi etib turkiy xalqlar orasida lotin alfavitini yoyishning azaliy jonkuyari, Boku qurultoyining tashkilotchisi S. Agamali o'g'li saylangan edi. Bu tashkilot 1930-yillarning boshigacha (aniqrog'i –1934) faoliyat ko'rsatdi va sobiq SSSRdagi lotinlashtirish jarayonlarining borishida muayyan rol o'ynadi. YTA BMIQ a'zolari etib O'zbekistondan F.Xo'jayev (rais o'rinbosari) va A. Ikromov (a'zo) saylangan edi. Ushbu Qo'mitaning faoliyatini maxsus tekshirgan Prof. I. Baldauf uning lotinlashtirish jarayonlarini rejalashtirishda va moliyalashda Markaz-Mintaqalar munosabatlarini ("Zentrum und Peripheria") tartibga solib turgani, Markaziy hukumat tomonidan "lotinlashtirish"ga ajratilgan mablag'lar ushbu tashkilot tomonidan taqsimlanganini yozadi. Masalan, bu qo'mitaning 1926/27-moliya yilidagi bujeti 430.000 rubl bo'lgan. Kelgusi yil esa BMQ "lotinlashtirish" xarajatlari uchun moliya ministrligidan 1.207.000 rubl ajratishni so'ragan 1 . YTA BMIQ o'zining yillik plenumlarida (bu plenumlar 1927-, 1928-, 1929-, 193l-, 1932-yillarda o'tkazilgan) otinlashtirish harakatining yutuq va muammolarini muhokama qilib borgan, uning rasmiy nashrlarida alfavitni lotinlashtirishga doir ilmiy-amaliy, uslubiy ishlar e'lon qilingan 1 . 3.6. O'zbekistonda lotin yozuviga o'tish (1929) Boku qurultoyi tugaganidanoq O'zbekistonda lotin yozuviga o'tish borasidagi ishlar qizib ketdi. Yuqorida qayd etilganidek Qurultoy qarorlari tavsiya xarateriga ega va bu hujjatlarda lotin yozuviga o'tish muddati va yo'l-yo'riqlari har bir ma'muriy subyekt tarafidan alohida, o'z-o'zicha belgilanadi, deb qayd etilgan 1 Baldauf I. Schriftreform und schriftwechsel bei den muslimischen Russland- und Sowjetürken (1850-1937). – Budapest: Akademiai Kiado, 1993, pp. 491-496. 1 YTA BMQning faoliyatining ko'lami xususida uning quyidagi nashrlaridan bilib olsa bo'ladi: Стенографические отчеты : первого пленума ВЦК HTA, М ., 1927; второго пленума , Баку , 1929; третьего пленума , Казань , 1928; четвертого пленума , [ Л .], 1931; пятого пленума , М ., 1932; Язык и письменность народов СССР , Стенографический отчет I Всес . пленума Научного совета ВЦК НА , под ред . К. Алавердова, С. Диманштейна [и др.], М., 1933; Журнал «Культура и письменность Востока», кн. I — X . -М., 1928—1931; Журнал «Революция и письменность», М., 1931—1932; Сборники «Письменность и революция», I — II , М. — Л., 1933; Алфавит Октября. Итоги введения нового алфавита среди народов РСФСР. Сб. статей под общ. ред. Н. Нурмакова. - М. — Л.: Власть советов, 1934 (ЦК НА при Президиуме ВЦИК).

bo'lsa-da, ma'muriy-buyruqbozlik tizimi shakllanib kelayotgan Sovet mamlakatida endi hamma narsa Markazning irodasi bilan qilinadigan bo'lgan edi. 1926-yildayoq O'zbekiston MIQning IV sessiyasida arab yozuvidan voz kechish va lotin alfavitiga o'tish haqida dastlabki qaror qabul qilinadi. Respublikada Yangi O'zbek Alifbosi Markaziy Qo'mitasi (YO'A MQ) tuzildi. YO'A MQ tarkibi Y.Oxunboboyev (rais), R.Inog'omov (rais o'rinbosari), Minxo'jayev (rais o'rinb.), A.Ikromov, F.Xo'jayev, Fitrat, Elbek, M.Ramziy kabi mas'il xodimlar hamda olim va ijodkorlardan iborat edi. Bu tashkilotning matbuot organi 20-30-yillarda o'zbek jamoatchiligi orasida mashhur bo'lgan "Alanga" jurnali edi 2 . 1927-yil may oyida Samarqandda O'rta Osiyo respublikalari va Qozog'istondagi turkiy xalqlar yozuvlari masalasida mintaqaviy kengash bo'lib o'tdi. O'zbekiston va boshqa respublikalar yangi alfavit qo'mitalarining barcha a'zolari ishtirokida o'tkazilgan mazkur kengashda yangi alfavitni tuzish va hayotga joriy etish bo'yicha fikr almashdilar, ammo bu kengashda O'rta Osiyodagi turkiy xalqlar uchun tuzilajak yangi alfavitlarni unifikatsiya qilish masalalari nuhokama qilinmagan yoki qilingan bo'lsa ham tegishli qarorlar qabul qilinmagan shekilli, o'zbek, qozoq, qirg'iz, turkmanlardagi lotin alfavitlarining umumiy taraflari juda oz edi. Tez orada lotin yozuvi xususidagi tortishmalar uyushtirish, takliflar, munosabatlar bildirish o'z nihoyasiga yetdi. 1929-yil 8-avgustda SSSR MIQ va SSSR XKS o'z hukmi ostidagi turkiy xalqlarni lotin alfavitiga o'tkazish bo'yicha maxsus qaror qabul qildi. Qarorda ta'kiqlanishicha, yangi lotinlashtirilgan alfavitning maxsus madaniy-iqtisodiy ahamiyatini e'tiborga olib… barcha davlat muassasalari va umumittifoq ahamiyatiga molik korxonalar bundan buyon turkiy tillarni qo'llaganda mazkur alfavitdan foydalansinlar hamda eski arab yozuvida nasrlarni to'xtatsinlar" 3 . 2 Aндрей B ыдрин. Языковая политика в Узбекистане. Фитрат, Поливанов, Сталин и другие... - http :// www . ferghana . ru / zvezda . html 3 Iqtibos quyidagi manbadan olindi: Baldauf I. Schriftreform und schriftwechsel bei den muslimischen Russland- und Sowjetürken (1850-1937). – Budapest: Akademiai Kiado, 1993, p. 498.

Lotin alfaviti haqida hukumat qarori chiqqanidan keyin unga tayyorgarlik tabiiyki, sovet va partiya organlari qo'liga o'tdi. Sovet Ittifoqida 20-yillar oxiri NEPning ("yangi iqtisodiy siyosat" birikmasining ruscha qisqartmasi) tugatilishi, kolxozlashtirish, "yot unsurlarga qarshi kurash" kabi kampaniyalarning keng avj oldirilishi bilan xarakterlanadi. Mamlakatda totalitar tuzum va davlat terrori qaror topayotgan bu yillarda lotinlashtirish shiorining o'rtaga otilishi, albatta, partiya va sovet organlarining "madaniy turmushdagi bu inqilob"ni bolshevikcha sur'atlar bilan amalga oshirishga yo'naltirdi. Rus tadqiqotchi A Vidrinning to'g'ri qayd etganidek, "ayni shu paytdan boshlab alfavit haqidagi masala maorif va yozuvni takomillashtirish masalasi bo'lishdan chetga chiqdi. Yangi yozuv uchun kurash sahnasiga partiya va hukumat ham chiqdilar. Endi lotinlashtirish va inqilob barrikadaning bir tomonida, aksilinqilob (" контрреволюция " )" va arab alifbosi boshqa uning boshqa tomonida ekanligi tushunarli edi. Har bir odam bu masalada o'z o'rni va pozitsiyasini belgilab olishi kerak edi. Endilikda ilmiy qarashlarni davlat siyosati bilan "muvofiqlashtirib olish" lozim. Totalitar davlatning bosimi ostida lotin alfavitining "g'olibona yurishi" boshlanadi" 1 . O'zSSR MIKning lotin yozuvini joriy etish haqida qabul qilgan qarorida respublikada yangi yozuvga o'tish 1932 yil oxirida yakunlanishi lozim edi. Ammo "sotsializmni yuqori sur'atlar bilan qurayotgan" bir o'lkada har qanday jarayon tezlik bilan amalga oshishi lozim edi. 1929-yil may oyida Samarqandda respublika yozuv-imlo konferensiyasi o'tkaziladi va bu anjumanda quyidagi yangi alifbe qabul qilinadi: Harfning shakli nomi Harf anglatadigan tovush a (a) o b (be) B c (che) Ch ç (j) J d (de) D e (e) E ә (a) ä (tiloldi a) 1 Aндрей B ыдрин. Языковая политика в Узбекистане. Фитрат, Поливанов, Сталин и другие... - http :// www . ferghana . ru / zvezda . html

f (fe) F g (ge) G q (qe) Q h (he) H i (i) i (tiloldi i) j (ye) Y k (ka) K l (le) l m (me) m n (ne) s ŋ (nge) ng ƣ (g'e) g' o (o) o' ө (o') ö (tiloldi) p (p) g' f (fe) f r (re) q s (se) s ş (she) sh t (te) t u (u) u (tilorqa) ү (u) ü (tiloldi) x (xe) xe z (ze) ze ž (je) qorishiq j ь (i) i (tilorqa) ` apostrof belgisi Alifbedan ko'rinib turibdiki, o'zbek tili unlilarini ifodalash uchun unda 9 ta harf qabul qilingan edi. Qator tadqiqotchilar bu holni mazkur alfavitning afzalliklaridan biri edi, deb hisoblasalar 1 , boshqalari buni 29-yilgi alfavitning nuqsonlaridan biri deb hisoblaydilar 2 . Bizningcha, ijtimoiy-tarixiy shart-sharoitlar biror millatni alifbesini almashtirishga majbur qilganda yoki yozuvi yo'q xalqqa yozuv yaratilayotganda bu xalq tilining barcha tovushlarini maksimum darajada aks ettirgan alfavit tuzilishi kerak. Yozuv tilning barcha boyliklarini va muhimi, uniong tipologik belgilarini ifoda etishi lozim. Turkiy tillar uchun fonetik qurilish borasidagi asosiy belgi – singarmonizm qonuniyatining mavjudligidir. Bu qonun turkiy til hisoblanmish har qanday tilda eng kamida 8 unlining mavjudiyatini talab qiladi. 29-yilda bunga e'tibor bergan edilar. Ammo ayni shu nuqta keyinchalik 1 Jumladan , marhum prof . X . D . Doniyorov 9 unlili alfavitni yoqlab bir necha chiqishlar qilgan edi . Qarang : Doniyorov X . D . Fonetika . Grafika . Orfografiya // Hozirgi o ' zbek adabiy tili . I . Universitetlar va pedagogika institutlarining filologiya fakultetlari talabalari uchun darslik . – Toshkent : O ' qituvchi , 1980, 23-45 bb . 2 Djamalxanov X . Osnovi uzbekskoy grafiki . – Tashkent : Fan , 1991, s .23; Fazilov E . I . Razvitiye alfavita i orfografii za 60 let // Opit sovershenstvovaniya alfavitov i orfografiy narodov SSSR . – M ., 1982, s .75 I dalee .

ziyolilar orasida bahs-munozaraga sabab bo'ldi. Bir qism ziyolilar, ayniqsa, sovet davrida yetishib chiqqan yosh ziyolilar, alfavitga 9 unli kiritilganligini xato deb hisoblay boshladilar, ularning fikricha, yetakchi o'zbek shevalarida, jumladan, Toshkent va Farg'ona guruhi shevalarida to'qqiz emas, olti unlining mavjudligi (ya'ni o, a (tiloldi), e, u (tiloldi), o' (tiloldi), o (tilorqa keng, lablanmagan) tufayli mazkur hol bu shevada gaplashadigan kishilarga qiyinchilik tug'dirgan 3 . O'sha paytlari Maorif Xalq komissarining birinchi o'rinbosari bo'lib ishlayotgan Botu ham bu xususdagi tortishuvlarga o'z munosabatini bildirgan: "Bir necha yillik tajribamiz hozirgi to'qqiz cho'zg'i (unli – E.J. ) omma uchun so'ng daraja og'irlik keltirishini ko'rsatdi. Albatta, ziyoli, munavvar tabaqa uchun bu u qadar og'ir emas. Lekin biz til va imloni bu tabaqaning monopoliyasi demaymiz, shunday bo'lgandan keyin omma bilan ham hisoblashishga to'g'ri keladi" 4 . Bu xususdagi bahslarda E.D.Polivanov kabi olimlar ham ishtirok etib, munozaraga "qizg'inlik" baxsh etgan. Bu olimning yozishicha, "ayb lotin yozuvida emas, adabiy tilga asos bo'ladigan sheva tanlanmas ekan, "singarmonistik orfografiya" talablari saqlanib qolaveradi, to'qqiz unlili lotin alfavitidan foydalanish musulmon grafikasidan ko'proq qiyinchilik tug'diraveradi" 5 . O'zbek adabiy tili esa 1929-yilga kelib shakllanib ulgurgan edi, uning asosiga nafaqat Toshkent-Farg'ona shevalari balki boshqa shevalar ham asos qilib olingan edi. Shunday bo'lsa-da, bahslar tinmadi, xalq nomidan alfavit va imloga o'zgartirish kiritish talablari jaranglayverdi. Bizningcha, bu o'rinda siyosiy motivatsiya ham o'z rolini o'ynagan. 1929- yilgi lotin alfaviti Boku qurultoyi qarorlari asosida tayyorlangan va 1929-yilgi Til va imlo konferensiyasida ham singarmonizm va singarmonizmga asoslangan imlo xususida qizg'in bahslar ketgan va anjumanda katta avlod ziyolilar (jadidlar va ularning izchilari)ning takliflari g'olib chiqqan edi. Ammo o'tgan besh yil ichida 3 Qarang : Rezolutsiya pervogo nauchnogo s ' ezda po voprosu orfografii uzbekskogo yazika . – Tashkent , 1934, s . 10 i dalee . Prof. T.N. Kari-Niyazov. O perexode s latinizirovannogo alfavita k novomu alfavitu na osnove pusskoy grafiki // O novom uzbekskom alfavite na osnove russkoy grafiki. – Tashkent: GUPI UzSSR, 1940, s.3-12. 4 Botu. Til va imlo masalasi ustida bir necha so'z// Tanlangan asarlar. –Toshkent: Sharq, 2004, 122-b. 5 Iqtibos quyidagi manbadan olindi: A ндрей B ыдрин . Языковая политика в Узбекистане. Фитрат, Поливанов, Сталин и другие... - http :// www . ferghana . ru / zvezda . html

Ittifoq va o'zbek jamiyatida yuz bergan o'zgarishlar endilikda "millatchilar, panturkistlar" deb nomlangan ziyolilarning tashabbusi bilan tuzilgan yozuv va imloni "sovetlashtirish"ga imkon berar edi. Nihoyat, 1934-yil yanvarda o'tkazilgan yangi til va imlo qurultoyida alfavit va imlo qayta ko'rib chiqildi hamda ө, γ, ь, x harflari alfavitdan chiqarib tashlandi. Shundan keyin "o'zga rtitishlar kiritilgan" o'zbek alfaviti quyidagi 30 harfdan iborat edi: Harfning shakli nomi Harf anglatadigan tovush a (a) o b (be) b c (che) ch ç (j) j d (de) d e (e) e f (fe) f g (ge) g q (qe) q h (he) h i (i) i (tiloldi, tilorqa i) j (ye) y k (ka) k l (le) l m (me) m n (ne) s ŋ (nge) ng ƣ (g'e) g' o (o) o' p (p) g' f (fe) f r (re) q s (se) s ş (she) sh t (te) t u (u) u (tiloldi,tilorqa) z (ze) ze ž (je) qorishiq j ` apostrof belgisi Bu alfavitga ko'ra imlo tamoyillariga ham o'zgartishlar kiritildi. Ammo, nosingarmonistik alfavit va imloga o'tish tozuvdagi kamchiliklarni tugatmadi. Shu sababli 1938-yili alfavitni qayta ko'rib, uni takomillashtirib berish vazifasi yuklangan va A.K. Borovkov,O.Usmon, F.Kamol, B.Avezov kabi

mutaxassislardan tashkil topgan komissiya tashkil etildi. Ammo, hali bu komissiya o'z ishini yakunlamasdan turib yangi alfavit islohoti – kiril yozuviga o'tish masalasi ko'tarildi va bu muammo kun tartibidan olib tashlandi. 1934-yilgi alfavit va o'zgarishlaridan keyin vujudga kelgan imlo qiyinchiliklari va chaslkashliklari avtomatik ravishda kiril alfaviti va yangi o'zbek-lotin yozuvida (1993) ham takrorlanib kelayotganini afsus bilan qayd etish kerak. Barcha turkiy xalqlar qatori o'zbek yozuvining lotinlashtirilishi ijobiy hodisamidi yoki salbiymi, olg'a intilishmi yoki orqaga ketishmi, bu savollarning javobini tarix berajakdir. Ammo bu yozuvning qabuli bilan kishilar o'rtasida savodxonlikning keskin oshgani, kitob, gazeta-jurnal nashr etish hamda ta'lim muassalari faoliyati tubdan yaxshilanganini qayd etish zarur. Jumladan, O'zbekiston SSR tuzilgan 1925-yilda, respublikada jami 831 ta maktab bor edi, 1931-33-yillarda esa 4536 maktab mavjud bo'lib, unda 386.643 ta bola o'qir edi (barcha bolalarninng 75 foizi qamrab olingan). 1931-33-yillarda esa Likbez kurslarida esa 465.875 kishi savodini chiqargan 1 . Xullas, lotin alfaviti o'z davrining talabi bilan joriy etildi va o'z davrining maqsadlariga xizmat qildi. Qayd etish kerakki, Sovet Ittifoqida jami 50 dan ziyod milliy tilning yozuvi lotinlashtirilgan edi. Bu yozuvlarning barchasiga tarix juda oz vaqt ajratgan edi, 1930-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab bu yozuvlarga xotima berish boshlandi. Sobiq SSSRdagi rus, ukrain, beloruslar, arman va gruzinlardan boshqa xalqlarning hammasini yangi yozuv islohoti kutib turardi. 1 Isayev M . I . Yazikovoye stroitelstvo v SSSR . – M ., 1979, s .76-77.

XULOSA O’zbekistonda 20-asrda amalga oshirilgan yozuv va imlo islohotlari tufayli xalqimiz 3 bora yozuv almashtirishga majbur bo’ldi. Sho’rolar davrida arab yozuvidan lotin yozuviga, so’ngra kiril yozuviga o’tish sof siyosiy sabablarga ko’ra amalga oshirildi hamda madaniyat va umuman mahalliy sivilizatsiyaning eng qiymatli yutuqlari bitilgan yozuvlar xalqning istak va xohishlariga zid ravishda goh “sotsializm qurilishini tezlashtirish”, goh “kommunizm qurilishi talablariga ko’ra” almashtirilaverdi. Eng yomoni har gal yozuv almashganida eski yozuv(lar) qonundan tashqari deb e’lon qilindi va bu yozuvdan foydalanish jiddiy cheklanib qo’yildi. Mustaqillik yillarida joriy etilgan yangi o’zbek alifbosi mamlakat va xalqning globalizatsiya jarayonlari avj olgan davrdagi ehtiyojlarini qondirish maqsadida qabul qilindi. Qonunning preambulasida haqli ta’kidlanganidek, mazkur qonun , “keng jamoatchilik vakillari bildirgan istak-xohishlarni inobatga olgan holda respublikaning har taraflama kamol topishini va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishini jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratish” uchun qabul qilindi va u bu maqsadga xizmat qilmoqda. Muhimi, qonunning ikkinchi bandida qayd etilganidek, “ Lotin yozuvi asosidagi o’zbek alifbosini joriy etish bilan birga O’zbekiston xalqining milliy iftixori bo’lmish bebaho ma’naviy meros bitilgan arab alifbosini va kirillitsani o’rganish ulardan foydalanish uchun zarur sharoitlar saqlab qolinadi”, ya’ni, yangi o’zbek yozuviga o’tish bilan an’anaviy yoki eski yozuvlar qonundan tashqari deb e’lon qilinmagan, balki, aksincha, bu yozuvlarni o’qish-o’rganish va foydalanishni garantiyalash ko’zda tutilgan. Bu qoida ushbu qonunnig jiddiy yutug’idir.

Xullas, yozuv va imlo islohotlari qandaydir mafkura yoki siyosiy kuchlarning maqsadlariga emas, xalq va jamiyat manfaatlariga xizmat qilishi lozim, o’shandagina bunday islohotlarni ma’qullash va ijobiy baholash mumkin.

Fo yd alan ilgan ad ab iyo tlar 1 . Y . A b d u l l a y e v “ S o v g ’ a ” k i t o b i 2 . M a r d o n q u l B o l t a y e v “ L o ti n y o z u v i g a a s o s l a n g a n o ’ z b e k a l i fb o s i v a i m l o s i ” T o s h k e n t 2 0 0 3 y . 3 . B . M e n g l i y e v “ H o z i r g i o ’ z b e k a d a b i y ti l i ” Q a r s h i 2 0 0 4 y . 4 . R . J o ’ r a q u l o v “ I s ti q l o l a l i fb o s i ” 5 . S h . R a h m a t u l l a y e v . O ’ z b e k ti l i n i n g y a n g i a l i fb o s i 6. I n t e r n e t m a ’ l u m o t l a r i w w w . z i y o n e t . u z 7. w w w . p e d a g o g . u z

Похожие

Kiril yozuviga o'tish - qonuniy holmi yoki davr talabi

O'zbekiston Respublikasining qonuni lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida

Yangi o'zbek lotin alfaviti ( 1993 )

O’zbek-Lotin alifbosining imlo qoidalari

Alfavit almashtirish davrining boshlang'ichi