O’zbek-Lotin alifbosining imlo qoidalari - Лингвистика - Рефераты

O’zbek-Lotin alifbosining imlo qoidalari

Загружено в:

26.12.2023

Скачано:

0

Размер:

26.1376953125 KB

O’zbek-Lotin alifbosining imlo qoidalari Reja. 1. Lotin alifbosiga asoslangan o’zbek alifbosining joriy etilishi. 2. O’zbek tilining asosiy imlo qoidalari. 3. Tinish belgilari haqida ma’mulot .

Lotin yozuviga asoslangan O’zbek alifbosining yaratilishi. Imlo ( arab . to’g’ri yozish), orfografiya — so’z va gaplarning , so’z qismlarining fafik a vositalari yordamida to’g’ri yozilishi; muayyan tildagi to’g’ri yozish q oidalari majmui. Bu qoidalar so’zlarning tovush tarkibi hamda so’z va uning morfologik t arkibining yozilishi, so’zlarni qo’shib yoki alohida yozish, bosh harflarni to’g’ri qo’llash, bo’g’in ko’chirish va boshqa bevosita yoz uv bilan bog’liq bo’ladi. Shu bois Imlo qoidalari vaziyatga ko’ra o’zgarib ham turadi. Kirill yozu vidagi o’zbek adabiy tilining Imlo qoidalari 1940-yildan shakllana boshl agan bo’lsa, 1956- yilda. O’zbek adabiy tilida fonetik , morfologik , tarixiy-etimologik Imlo qoidalari amal qiladi. Fonetik yozuv Imlo qoidalariga muvofiq ayrim so’ zlarning o’zak va qo’shimchalaridagi o’zgarishlar hisobga olinib, talaffu zga muvofiq yoziladi (ko’k+ ga =ko’kka, bog’+ ga =boqqa, buloq + ga =bu loqqa va boshqalar). Morfologik Imlo qoidasiga ko’ra, aytilishi va eshi- tilishidan qatʼiy nazar, aynan o’z holicha yoziladi (ichdi, tushdi, boribdi; bunda qo’shimchalar — ti — ipti tarzida talaffuz qilinsa ham, di, — ibdi shaklida yoziladi). Tarixiy-etimologik qoidaga amal qilinganda e sa suzlar uz holicha yoziladi (kitob, Muhammad, kimyo, tovar, geografi ya, Koreya, Fransiya va boshqalar). O’zbek tilining lotin grafikasi asosid agi (1995-yilda qabul qilingan) alifbosi bo’yicha asosiy imlo qoidalari O ’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 24 avgust qarori bilan qabul qilingan. [1]

O ’ zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi 1993- yil 2- sentabrda ‘ Lotin yozuviga asoslangan o ’ zbek alifbosini joriy etish to ’ g ’ risida ’ gi qo nunni qabul qildi . Bu qonunga va uni amalga kiritish tartibi haqidagi O ’ zbekiston Respubli kasi Oliy Kengashi qaroriga O ’ zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 1995- yil 6- mayda o ’ zgarishlar kiritadigan qonun qabul qildi . Bu qonunga ko’ra: 26 ta harf va 3 ta harflar qo’shilmasidan iborat. Lotin yozuviga asoslangan yangi o’zbek alifbosi: Lotin yozuviga asoslangan yangi o’zbek alifbosi. Yangi alifboga o’tish 1996-yildan boshlanib,2005- yilda tugallanishi belgilangan edi.Yangi o’zbek alifbosida 29 ta harf bo’lib,shulardan 6 tasi unli harf, qolgan 23 tasi undoshharf va bitt a(‘) belgisidan iborat Nutq tovushlari asosan ikkiga bo’linadi: 2.Undosh tovushlar 1.Unli tovushlar. O’pkadan chiqayotgan havo og’iz bo’shlig’ida hech qanday to’siqqa uch ramay chiqishi natijasida hosil bo’ladigan tovushlarga unli tovushlar deb ataladi.Bular:a,o,e,o’,u,i. O’pkadan chiqayotgan havo og’iz bo’shlig’ining ma’lum bir joyida yoki bo’g’izda to’siqqa uchrashidan hosil bo’lgan tovushlar undosh tovushlar deb ataladi.

Bular:b,d,f,g,h,j,k,l,m,n,p,q,r,s,t,v,x,y,z,g’,sh,ch,ng. 2.O’zbek tilining imlo qoidalari. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 24-avgust 339-sonli "O’zbek tilining asosiy imlo qoidalari to’g’risida" gi qarori qabul qilindi. O’zbek tilining asosiy imlo qoidalari 82 banddan iborat. Quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi:1.Harflar imlosi: a)unlilar imlosi(1-7 bandlar); b)undoshlar imlosi(8-32-bandlar); 2.Asos va qo’shimchalar imlosi(33-37 badlar); 3.Qo’shib yozish(38-50 bandlar). 4.Chiziqcha bilan yozish(51-56 bandlar); 5.Ajratib yozish(57-65 bandlar); 6.Bosh harflar imlosi(66-74 bandlar); 7.Ko’chirish qoidalari(75-82 bandlar). Muayyan tilda yozma nutqni to’g’ri,ifodali,mantiqli bayon qilishda,uni i xchamlashda,yozma nutq qismlarining o’zaro mantiqiy grammatik muno sabatlarini ko’rsatish uchun xizmat qiladigan grafik vositalarga tinish bel gilari deb aytiladi. 3.Tinish belgilari haqida ma’lumot. Tinish belgilarini o’rganadigan fan Punktuatsiya deyiladi.Hozirgi yozma adabiy tilda 10 ta tinish belgisi qo’llaniladi:nuqta(.),so’roq belgisi(?),undov belgisi(!),ko ’p nuqta(...),qavs(),qo’shtirnoq(<>),vergul(,),nuqtali vergul(;),ikki nuqta( :),tire(-

Tinish belgilari mazmun,ohang va grammatik qurilishiga ko’ra qo’ll anadi: 1.Ifodalanmoqchi bo’lgan mazmun tugallangan bo’lsa,nuqta,undov yoki so’roq belgisi,uch nuqta qo’yiladi.Masalan:-O’zimiz institut ochyapmiz, bilib qo’y...-Institut?-Institut! O’zgalarning gapi bo’lsa,qo’shtirnoqqa olinadi:,-dedi o’qituvchimiz. 3.Ohang.Ayrim tinish belgilari ohang talabi bilangina qo’yiladi:Qush ma g’rur -qanoti bo’lgani uchun,Tog’ mag’rur-savlati bo’lgani uchun.Bu ju mlada tire ohang talabi bilan,birinchi gaplarning ma’nosiga diqqatni jalb etish talabi bilan qo’yilgan. 2.Grammatik qurilish.Ega bilan kesim orasida tire qo’yilishi yoki qo’yil masligi ma’lum grammatik qoidalar asosida belgilanadi.Ayrim ergash ga plar o’z tuzilishiga ko’ra vergul bilan ajratiladi.Masalan:Yo’lchi,qancha aqchasi bo’lsa ham,berishga tayyor edi.Bu jumladagi qancha aqchasi bo’ lsa ham ergash gap bo’lgan bo’lgani uchun ,bosh gap orasida to’xtalish bo’lmasa ham,undan so’ng vergul qo’yiladi. Jumladan, lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosining yangi tahriri as osida “O’zbek tilining imlo qoidalari” tasdiqlanadi. O’zbek tili alifbosi v a yangi imlo qoidalari asosida transliteratsiyaga mo’ljallangan axborot d asturiy taʼminotlar uchun yagona talab ishlab chiqiladi va amaliyotga joriy etiladi. Turli vazirlik, idoralar va tashkilotlarning xodimlari, mustaqil o’rga nuvchilar uchun Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti huzurida faoliyat ko’rsatayotgan Davlat tilida ish y uritish asoslarini o’qitish va malaka oshirish markazi hamda uning 13 ta hududiy bo’linmasida lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosi, imlo

qoidalari va davlat tilida ish yuritishni o’rganish bo’yicha o’quv kurslari tashkil etiladi. Eʼtiborli jihati, o’qish va o’rganish istagida bo’lgan aholi vakillarining bepul o’qitilishi taʼminlanadi. Uzluksiz taʼlim tizimining maktabgacha taʼlim bo’g’inidan boshlab bolalarning lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosi va yangi imlo qoid alari bo’yicha savodxonligini shakllantirishga mo’ljallangan ko’rgazmali va tarqatma materiallar tayyorlash yo’lga qo’yilsa, umumiy o’rta va o’rt a maxsus taʼlim muassasalari uchun o’quv adabiyotlari, darsliklar to’liq l otin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida nashr etiladi. Kirill alifbosida chop etilgan va kutubxonalarda saqlanayotgan adabiyotl arning lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosidagi elektron ko’rinishl ari bosqichma-bosqich yaratiladi. Mamlakatimizda fuqaro shaxsini tasdiqlovchi guvohnomalar, ID kartalar, fuqaroligi bo’lmagan shaxs hamda chet davlat fuqarolarinin g yashash guvohnomalarini takomillashtirilgan lotin yozuviga asoslanga n o’zbek alifbosida bo’lishini taʼminlash choralari ko’riladi. “Yo’l xaritasi”da kirill yozuvidan lotin yozuviga savodli o’giradiga n dasturiy taʼminot hamda ularning mobil ilovalari yaratilishini rag’batla ntirish nazarda tutilgan bo’lib, bu, o’z navbatida, yoshlarni izlanishga va yangiliklar yaratishga undashi tabiiy. Turli sohalar bo’yicha atamalar, joy nomlari, kishi nomlari lug’atlari va o’quv lug’atlarining tayyorlanish i, nashr etilishi va keng tarqatilishi aholining lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosi va yangi imlo qoidalarini tez va oson o’zlashtirib olishig a xizmat qiladi.

Yurtimizning shahar va qishloqlarida, joy va ko’chalar, tashkilotlar nomlari, peshlavhalar, ommaviy targ’ibot v ositalari, reklama va eʼlonlarning yangi tartibda yozilishini to’liq taʼminl ashda keng jamoatchilikning faolligi va har birimizning masʼulligimiz y aqin muddatlarda lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosiga to’liq o’tis himizda muhim omil bo’ladi. O’zbekistonda lotin yozuviga asoslangan y angi o’zbek alifbosi haqidagi qonun loyihasi muhokamaga qo’yildi. Ma’lumki, O’zbekistonda hukumat qarori bilan 2023-yil 1- yanvardan boshlab barcha tashkilotlarda lotin yozuviga asoslangan o’zb ek alifbosiga to’liq o’tilishi ko’zda tutilgan. Bundan tashqari, markaziy, mahalliy bosma va elektron OAV, internet saytlari, nashriyotlar, matbaa korxonalari faoliyati to’liq lotin yo zuviga asoslangan o’zbek alifbosiga o’tkaziladi. Hozirda “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to ’g’risidagi qonunga o’zgartirishlar kiritish haqida”gi qonun loyihasi jam oatchilik e’tiboriga havola qilindi. Ushbu qonun loyihasining muhokama si 31-martga qadar davom etadi. Mazkur loyihaga ko’ra, O’zbekistonda lotin yozuviga asoslangan 28 harf va 1 ta harflar birikmasidan iborat yangi o’zbek alifbosi taklif etilgan. Mamlakatda lotin alifbosiga o’tish jarayoni Eslatish joizki, o’tgan oyda O’zbekiston Vazirlar Mahkamasining q arori bilan Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosiga bosqichma- bosqich to’liq o’tishni ta’minlash bo’yicha “yo’l xaritasi” tasdiqlangan e di. Unga ko’ra, quyidagilarni amalga oshirish nazarda tutilgan

Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosiga bosqichma-bosqich to’ liq o’tishni ta’minlashga qaratilgan normativ-huquqiy hujjat loyihasini is hlab chiqish; Lotin yozuvidagi o’zbek alifbosining yangi tahriri asosida “O’zbek t ilining imlo qoidalari”ni tasdiqlash bo’yicha hukumat qarori loyihasini is hlab chiqish; Normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari muhokamasi portaliga (regula tion.gov.uz) joylashtirish uchun taqdim qilingan loyihalarni davlat tili qo idalariga muvofiqligi, shuningdek, lotin yozuviga asoslangan o’zbek alif bosida tayyorlanganligi tekshirilgandan keyin muhokamaga chiqarish; Rasmiy veb-saytlarni lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosiga to ’liq o’tkazilishi ta’minlash. Shuningdek, quyidagilarning lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifb osida bo’lishi ta’minlanadi: shaxsni tasdiqlovchi guvohnomalar, ID kartalar, fuqaroligi bo’lmagan shaxs hamda chet davlat fuqarolarinin g yashash guvohnomalari; ish qog’ozlari, turli blanklar; mamlakatdagi joy, ko’cha, atamalar, tashkilotlarning nomlari, peshl avhalar, ommaviy targ’ibot vositalari, reklama va e’lonlar. Bundan tashqari, markaziy, mahalliy bosma va elektron OAV, internet saytlari, nashriyotlar, matbaa korxonalari faoliyati to’liq lotin yo zuviga asoslangan o’zbek alifbosiga o’tkaziladi. Shu bilan birga, 2023-yil 1- yanvardan boshlab barcha tashkilotlarda ish yuritish hujjatlari va boshqa

hujjatlarni lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida ishlab chiqish, qa bul qilish va e’lon qilish amaliyoti to’liq joriy qilinadi. O’zbekistonda rasmiy yozishmalarda hanuzgacha kirill alifbosi qo’ll anib kelinayotgan bo’lsa, mamlakatdagi maktab va universitetlarda ta’li m lotin alifbosidagi o’zbekcha kitoblar asosida beriladi. Bir vaqtning o’zida kirill va lotin alifbolaridan foydalanilayotgan O’ zbekistonda lotin alifbosiga to’liq o’tish to’g’risidagi qonun 1993 yil 2 s entyabrda qabul qilingan edi. 31 harfdan iborat ushbu alifbo 1995 yilda 29 harfdan iborat yangi lotin a lifbosiga o’zgartirilgandi. Mamlakatda hali ham eng munosib tarzda lotin alifbosini o’zbek til iga moslashtirish borasida munozaralar davom etayotgan bo’lsa-da, aksa riyat mutaxassislar 1993 yilda qabul qilingan lotin alifbosi o’zbek tiliga ko’proq mos keladi, degan fikrda.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Talaffuz va imlo. Imlo qoidalari

Alifbo va imlo qoidalari

O'zbek tilining yangi imlo qoidalari

Imlo qoidalari. Unli va undoshlar imlosi

O`zbek orfografiyasining tarixiy taraqqiyoti