logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Лингвистика
  4. O'zbek tilining yangi imlo qoidalari

O'zbek tilining yangi imlo qoidalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88.5 KB
Скачать
O&#39;zbek tilining yangi imlo qoidalari Yozuv har bir xalqning ma&#39;naviy boyligi, yuksak ma-daniyatga erishganligining o&#39;ziga xos ko&#39;rinishi sanaladi. So&#39;zlarning yozilishidagi barqarorlik, qat&#39;iylik millatni yakdiilikka, ma&#39;naviy jipslikka yetaklaydi. Shu ma&#39;noda har bir xalq o&#39;z tilining imlo qoidalarini ishlab chiqadi, uni amali-yotga tatbiq etadi. Kirill yozuviga asoslangan imlo qoidalarimiz 1956-yilda tasdiqlangan edi. Davr o&#39;tishi bilan u eskirdi, amaliy ehti-yojlarimizga javob bermay qoldi. Shu bois, 80-yillarning boshlaridayoq uni yangilashga urinishlar boshlandi. O&#39;zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi, mustaqil-likning qo&#39;lga kiritilishi yangi imlo qoidalarini ishlab chi-qish uchun qulay imkoniyat yaratdi. Lotin yozuviga asos - langan yangi alifboning joriy etilishi esa bu jarayonni yanada tezlashtirib yubordi. Shu maqsadda O&#39;zbekiston Respub-likasi Vazirlar Mahkamasi 1995-yilning 24- avgustida 339 -sonli «0&#39;zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash ha-qida» qaror qabul qildi. U 82 banddan iborat bo&#39;lib, quyi-dagi bo&#39;limlarni o&#39;z ichiga oladi. 1. Harflar imlosi: a) unlilar imlosi (1—7-bandlar); b) undoshlar imlosi (8—32-bandlar). 2. Asos va qo&#39;shimchalar imlosi (33—37-bandlar). 3. Qo&#39;shib yozish (38-50-bandlar). 4. Chiziqcha bilan yozish (51—56-bandlar). 5. Ajratib yozish (57—56-bandlar). 6. Bosh harflar imlosi (66—74-bandlar). 7. Ko&#39;chirish qoidalari (75—82-bandlar). UNLILAR IMLOSI Yangi imlo qoidalarida unli harflarning yozilishiga keng o&#39;rin ajratilgan. ! A a harfi savol, zamon, bahor so&#39;zlarida «o» kabi aytilsa ham har vaqt «o» yoziladi. &#34;? O o harfi boshqa tillardan kirgan quyidagi so&#39;zlarda «a» singari talaffuz etiladi, biroq hamisha «o» yoziladi: koliej, monitoring, dekloratsiya, omonim, okulist va h.k. Shuningdek, o ba&#39;zan o&#39; kabi aytilishi ham mumkin, lekin baribir «o» yozilaveradi: tonna, noyabr, boks, tort va h.k. 61 i harfi bilan, bilim, til, tilak, harxil, qism kabi so&#39;zlarda qisqa aytiladi va «/» yoziladi, badiiy, ommaviy, Lutfiy singari so&#39;zlarda «/» cho&#39;ziq aytiladi, lekin doimo «iy» yoziladi. 4&#39; U u harfi yutuq, butun, tovuq, sovuq, sovun kabi so&#39;zlarda «/»ga monand talaffuz etilsa-da, qoidaga binoan ««» yozi ladi. Ј,0&#39;o&#39; harfi o&#39;zbek, o&#39;Ika, o&#39;simlik kabi so&#39;zlarda old qator, o&#39;rta-keng, lablangan unli tovushni ifodalash uchun yozi ladi. bE e harfi e &#39;Ion, ehtirom, fe % bermoq, meros, mone, tole, kofe kabi so&#39;zlarda old qator, o&#39;rta-keng, lablanmagan unli tovushni ifodalash uchun yoziladi: «e», «e», ««?», «x» harflari yangi alifboda quyidagicha yoziladi: e: yetti, yetmish, yetim; yo: yolg&#39;iz, yomon, yong&#39;oq; yu: yulduz, yumshoq, yumuq. ya: yakka, yangi, yaroqsiz; Milliard, material, million, radio, ukrain, said, doim, shoir, teatr, okean singari so&#39;zlar talaffuzida unlilar orasida «y» undoshi qo&#39;shib aytilsa-da, yozuvda tushib qoladi. Taassurot, taalluqli, taajjub, matbaa, saodat, maorif, muomala, inshoot kabi so&#39;zlar o&#39;rtasidagi unlilar yozuvda saqlanadi. UNDOSHLAR IMLOSI 1. «B» tovushi boribjavob, hisob, bob, xitob kabi so&#39;zlarda «p», qibla, tobla so&#39;zlarida «v» tarzida aytilsa ham «b» yozi ladi. 2. Avtomat, avtobus, avtomobil kabi so&#39;zlarda «v» tovushi «f» tarzida tallafuz qilinsa-da, doimo «v» yoziladi. 3. Fursat, fizika, fabrika, fahm-farosat, fasl singari so&#39;zlarda «f» tovushi «p» kabi aytiladi, lekin asliga muvofiq ravishda har doim <</>> yoziladi. 4. Obod, ozod, faryod, tadbir, tadqiqot kabi so&#39;zlarda «d» tovushi «t» tarzida aytilsa-da har vaqt «d» yoziladi. 5. Iztirob, tuzsiz, bo&#39;zchi so&#39;zlarida «z» tovushi «s» kabi aytiladi, biroq hamisha asliga mos ravishda «z» yoziladi. 6. / j harfi jon, jahon, juma, g&#39;ijjak, vaj so&#39;zlarida til oldi, jarangli, portlovchi «j» , jurnal, ajdar, garaj, tiraj so&#39;zlarida esa til oldi, jarangli, sirg&#39;aluvchi «dj» undosh tovushini ifodalash uchun yoziladi. 7. Sh sh harfi shahar, shimol, shoshmoq, osh, bosh kabi so&#39;zlarda til oldi, jarangsiz, sirg&#39;aluvchi tovushni ifodalash uchun yoziladi. Sh harfi ikki tovushni ifodalasa, oraga tu-tuq belgisi qo&#39;yiladi: Is&#39;hog, as&#39;hob kabi. 1. Ch ch harfi chumoli, choy, achchiq, soch kabi so&#39;zlarda til oldi, jarangsiz, qorishiq undosh tovushni ifodalash uchun yoziladi. 2. R r harfi rahmat, rahm, diyor; L I harfi lola, bol, olmoq; N n harfi non, ona, osmon; G g harfi gul, ega, eg; Kk harfi kam, ikki, tok; Y y harfi yetti, yuz, dunyo, toy; Ng ng harfi ko&#39;ngil, tong, ong; Q q harfi qizil, oq, aql; G&#39; g&#39; harfi g&#39;oz, og&#39;a, tog 1 ; X x harfi xalq, axborot, baxt; H h harfi hamma, hosil, ehson, isloh kabi so&#39;zlardagi muayyan tovushlarni ifodalash uchun yoziladi. 3. Farzand, band, poyezd so&#39;zlaridagi «d» undoshi, go &#39;sht, past, artist so&#39;zlaridagi, «t» undoshi talaffuzda tushib qolsa ham yozuvda doimo ifodalanadi. 11. Xuddi shuningdek metall, kilovatt, kongress kabi so&#39;zlar oxiridagi qo&#39;sh undoshlardan biri talaffuzda tushi-rilib qoldirilsa ham yozuvda hamisha ifodalanadi. 12. Tutuq belgisi a&#39;lo, ta&#39;lim, e&#39;lon, she&#39;r, fe&#39;l kabi so&#39;zlarda unlidan keyin kelib, uning cho&#39;ziqroq aytilishini ta&#39;minlaydi. 13. Mo&#39;jiza, mo&#39;tadil, mo &#39;tabar kabi so&#39;zlarda o&#39;unlisi cho&#39;ziqroq aytiladi, lekin tutuq belgisi qo&#39;yilmaydi. 14. San&#39;at, in&#39;om, mas&#39;ul kabi so&#39;zlarda unlidan oldin qo&#39;yilib uning undosh tovushdan ajratib aytilishini ta&#39;minlaydi. ASOS VA QO&#39;SHIMCHALAR IMLOSI 1. a unlisi bilan tugagan fe&#39;llarga -v, -q, -<?/qo&#39;shimchalari qo&#39;shilganda a unlisi o aytiladi va shunday yoziladi: sayla — saylov, qayna — qaynoq, sayra — sayroqi. Shuningdek, o &#39;qi — o &#39;quvchi, sovi — sovuq, to &#39;qi — to &#39;quvchi so&#39;zlarida / unlisi u ga aylanishi mumkin. 2. Kk harfi bilan tugagan so&#39;zlarga egalik qo&#39;shimchasi qo&#39;shilsa, ular g va g&#39; ga aylanadi: yurak — yuragi, bilak — bilagim, tilak — tilagim; buloq — bulog&#39;im, quloq— qulog&#39;ing, qishloq — qishlog&#39;i kabi. Erki, ishtiroki, huquqi, ravnaqi singari so&#39;zlarda bunday holat kuzatilmaydi. 3. Singil, o&#39;rin, ko&#39;ngil, og&#39;il, shahar kabi sozlarga egalik qo&#39;shimchasi, qayir, ayir, so&#39;zlariga nisbat yasovchi qo&#39;shimcha, ikki, olti, yetti so&#39;zlariga jamlovchi son hosil qiluvchi qo&#39;shimcha qo&#39;shilsa, asosda tovush tushishi hodi-sasi ro&#39;y beradi. 4. U, shu, o&#39;sha kabi olmoshlarga -da, -dan, -day, -dagi, -dosh, -cha qo&#39;shimchalari qo&#39;shilsa, bitta n ort-tiriladi, aksincha men, sen olmoshlariga -ni va - ning qo&#39;shimchalari qo&#39;shilsa, bitta n tushirib qoldiriladi: bunda, shundan, o &#39;shancha, meni, sening kabi. 5. Parvo, obro&#39;, mavqe so&#39;zlariga egalik qo&#39;shimchalari (I va II shaxsda) qo&#39;shilsa, bitta y tovushi orttiriladi va shunday yoziladi: parvoyi, obro&#39;yim, mavqeyim kabi. 6.-boz, -bon qo&#39;shimchalari -vos, -von kabi aytilsa-da, doimo asl shakli bo&#39;yicha yoziladi: dorvoz, bog&#39;bon kabi. 7. -dir nisbat yasovchi qo&#39;shimchasi jarangli undosh bilan tugagan bir bo&#39;g&#39;inli so&#39;zlarga qo&#39;shiladi: yondir, bordir, quvdir kabi (kel so&#39;zi bundan mustasno), qolgan o&#39;rinlarda -//>shaklida aytiladi va shunday yoziladi: ektir, uyultir, kes-tir kabi. 8. -ga, -gacha, -gach, -guncha, -gani, -gudek, -gan, -gin, -gina qo&#39;shimchalari uch xil aytiladi va yoziladi ertaga, ertagacha, borgach, borguncha, borgudek, borgan; eshik-ka, eshikkacha, chiqqach, chiqquncha, chiqqani kabi. Eslatma: bargga, pedagogga, bug&#39;ga, sog&#39;ga, og&#39;gan, sig&#39;guncha so&#39;zlari bunga kirmaydi. QO&#39;SHIB YOZISH VA AJRATIB YOZISH 1. Xona, noma, poya, bop, ham, baxsh, kam, umum, rang, mijoz, sifat, talab kabi so&#39;zlar yordamida yasalgan qo&#39;shma so&#39;zlar qo&#39;shib yoziladi: oshxona, tabriknoma, bedapoya, hammabop, xushbichim, hamshahar, qo&#39;ymijoz, maymunsifat, kamhosil, umumdavlat, bug&#39;doyrang va h.k. 2. -r, -ar, -mas qo&#39;shimchasi bilan yasalgan qo&#39;shma so&#39;zlar qo&#39;shib yoziladi: o&#39;rinbosar, buzoqboqar, ertapishar, ishyoqmas kabi. 3. Narsani boshqa bir narsaga qiyoslash orqali hosil qi-lingan qo&#39;shma otlar va sifatlar qo&#39;shib yoziladi: toshbaqa, oybolta, qo&#39;yko&#39;z, sherdil, otquloq singari. 4. Narsaning rangi, mazasi, nima uchun mo&#39;ljallanganligi kabi ma&#39;nolarni bildiruvchi qo&#39;shma so&#39;zlar qo&#39;shib yozi ladi: ko&#39;ksulton, oqbosh, achchiqtosh, ko&#39;zoynak, suvilon kabi. 5. Ikkinchi qismi turdosh ot yoki obod so&#39;zi bilan yasalgan joy nomlari qo&#39;shib yoziladi: Oqtepa, Uchqo&#39;rg&#39;on, Davlatobod, Xo &#39;jaobod kabi, lekin Markaziy Osiyo, Ko&#39;hna Urganch, G&#39;arbiy Yevropa kabi joy nomlari ajratib yoziladi. 6. Ruscha, baynalmilal yoki tarjima qilingan qo&#39;shma so&#39;zlar qo&#39;shib yoziladi: telestudiya, fotoapparat, radio- to&#39;lqin, elektrarra kabi. 7. Qisqartma so&#39;zlar har doim qo&#39;shib yoziladi: O&#39;zMU, ToshDPU. AJRATIB YOZISH 1. Qo&#39;shma fe&#39;l, shuningdek ko&#39;makchi fe&#39;lli qo&#39;shilmalar doimo ajratib yoziladi: kirib chiqdi, olib keldi, oshkor etdi, aytib qo &#39;ya qoldi, o &#39;qib chiqdi kabi. 2. Har, kech, bir, u, shu, o &#39;sha, hamma kabi so&#39;zlar o&#39;zi birikib kelgan so&#39;zdan ajratib yoziladi: har kim, hech narsa, bir zum, bu yerda, o &#39;sha joyda, hamma vaqt kabi. 3. Ko&#39;makchilar o&#39;zi bog&#39;langan so&#39;zdan ajratib yoziladi: Vatan uchun, siz bilan, shahar tomon. Eslatma: bilan va uchun ko&#39;makchilarining qisqargan la va chun shakli chiziqcha bilan yoziladi: onam-la, sen-chun singari. 4. Sifatning orttirma darajasini yasovchi to&#39;q, och, tim, tang, jiqqa kabi so&#39;zlar ajratib yoziladi: tim qora, och ko&#39;k, to &#39;q sariq kabi. 5. Qo&#39;shma sonlar ajratib yoziladi: o&#39;n to&#39;qqiz, bir yuz yigirma besh, ikki ming birinchi va hokazo. 6. Yildan yilga, kundan kunga kabi ko&#39;rinishdagi birliklar ham ajratib yoziladi. 7. Nuqtayi nazar, tarjimayi hoi, dardi bedavo kabi izofali birikmalar ham ajratib yoziladi. BOSH HARFLAR IMLOSI 1. Kishilarning ismi, otasining ismi, familiyasi, taxallu-si, nasl-nasabi bosh harf bilan yoziladi: Sobirov Zokirjon Shukurjonovich, Abdurauf Fitrat, G&#39;aznaviylar kabi. 2. Mamlakatlar, shaharlar, qishloqlar, shaharchalar, daryo, dengiz, tog&#39;, tepa, adir nomlari ham bosh harf bilan yoziladi: Hindiston, Muborak, Urgut, Tentaksoy, Qo&#39;ng&#39;irtog&#39;, Qashqadaryo, Qora dengiz va hokazo. 3. Korxona, tashkilot, muassasa nomlari, adabiyot va san&#39;at asarlari, sanoat va oziq-ovqat mahsulotlari, trans- port vositalarining nomlari bosh harf bilan yoziladi: «Ma- lika» firmasi, «Sharq» nashriyot-matbaa konserni, «0&#39;zqish- loqxo&#39;jmashxolding» kompaniyasi, «Damas» avtomobili, Ko&#39;kdumaloq kompressor stansiyasi, Xorazm chanqovbosti ichimliklar zavodi, Qizilqum fosforit kombinati, «Amudaryo» jurnali, «Shaytanat» asari va hokazo. 4. Muhim tarixiy sanalar va bayramlar nomi bosh harf bilan yoziladi: Mustaqillik kuni, Navro&#39;z bayrami, Xotira kuni. 5. Oliy darajadagi davlat tashkilotlari, xalqaro birlash-malar nomi bosh harf bilan yoziladi: O&#39;zbekiston Respub-likasi, O&#39;zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Raisi, Yevropa Ittifoqi Kengashi kabi. 6. Mudofaa vazirligi, Davlat test markazi, «Umid» jamg&#39;armasi, Xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni qo&#39;llab-quvvatlash jamg&#39;armasi kabi tashkilotlar nomining birinchi harfi bosh harf bilan yoziladi. 7. Oliy darajadagi unvonlar va mukofotlar nomi tarkibidagi so&#39;zlar har biri bosh harflar bilan yoziladi: «Ozbekiston Qahramoni» unvoni, «Oltin Yulduz» medali. Shuningdek, «Soq&#39;lom avlod uchun» ordeni, «Shuhrat» medali singari mukofotlarning birinchi so&#39;zi bosh harf bilan yoziladi. 8. Har bir gap bosh harf bilan boshlanadi: Har qanday intilish, izlanish, ijod xalq manfaatlariga xizmat qilsagina u qadrlidur { A . Oripov). CHIZIQCHA BILAN YOZISH VA KO&#39;CHIRISH QOIDALARI 1. Juft yoki takror so&#39;zlarning o&#39;rtasida chiziqcha ish-latiladi: ota-ona, orzu- umid, kecha-kunduz, qing&#39;ir-qiyshiq; tog&#39;-tog&#39;, sekin-tez kabi. 2. Juft so&#39;zlar orasida - u , -yu yuklamalari ishlatilsa, ular birinchi so&#39;zdan chiziqcha bilan ajratib yoziladi: erta-yu kech, osh-u non, oy-u quyosh, bola-yu chaqa kabi. 3. Qop-qora, yam-yashil, to ppa-to&#39;g&#39;ri kabi kuchaytirma sifatlar chiziqcha bilan yoziladi. 4. Uyma-uy, oyma-oy, dam-badam singari o&#39;rtasida -ma yoki-ba qo&#39;shimchalari kelgan so&#39;zlar chiziqcha bilan yozi ladi. 5. -mi, -gina (-kina,-qina), -oq (-yoq) yuklamalaridan tashqari barcha affiks yuklamalar chiziqcha bilan yoziladi: sen-chi, biz-a, keldi-da, ukasi-ku kabi. 6. Tartib sonlar arab raqamlari bilan yozilsa, chiziqcha ishlatiladi: 26-uy, 6- xona, 2001-yil, 8-mart. Rim raqamlaridan so&#39;ng chiziqcha ishlatilmaydi: X X I asr, X bob. KO&#39;CHIRISH QOIDALARI 1. Satrga sig&#39;may qolgan so&#39;zlar keyingi qatorga bo&#39;g&#39;in asosida ko&#39;chiriladi: tad-birkor, tadbir-kor, kol-lej, ma&#39;-lum, ta&#39;-lim kabi (tutuq belgisi birinchi bo&#39;g&#39;inda qoldiriladi). 2. So&#39;z boshida kelgan yolg&#39;iz unli hech vaqt yakka o&#39;zi qoldirilmaydi: e&#39;-lon emas e&#39;lon, u-ka emas uka, mudofa-a emas mudo-faa singari. 3. So&#39;z tarkibida ikki undosh yonma-yon kelsa, ular ke yingi satrga birgalikda ko&#39;chiriladi: dia-gramma, mono-grafi-ya, foto-graflya kabi. 4. Sh, ch, ng harflar birikmasi doim birgalikda yoziladi: ko-shona, pu- chuq, de-ngiz kabi. 5. Qisqartma so&#39;zlar, yil, oy, raqam bilan yozilgan sonlar keyingi qatorga ko&#39;chirilmaydi: O&#39;zMU, ToshDPU, 2001, 19, XYkabi. 6. 10«A»sinf, 26-uy, 100gr, 25sm, 10 mm kabi ko&#39;rinishdagi birikmalar ham bir-biridan ajratilmaydi. NUQTA, VERGUL VA ULARNING QO&#39;LLANILISHI Nuqtaning yozuv belgisi sifatida ishlatilishi qadimgi arab manbalariga borib taqaladi. U o&#39;zbek tilida tinish belgisi sifatida XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab ishlatila boshlangan. Nuqta o&#39;zbek tilida, odatda, quyidagi o&#39;rinlarda ishlatiladi: 1. His-hayajonsiz aytilgan darak, buyruq va undov gap lard an so&#39;ng. Milliy istiqlol sharofati bilan yangicha tafakkur va yangicha fikrlash shakllanmoqda. O&#39;zingga ravo ko&#39;rmagan narsani boshqalarga ham ravo ko&#39;rma. Farzandlarimiz doimo sog&#39;lom bo&#39;lsin. 2. Atov gaplardan keyin. Ilk bahor. Daraxtlar endi kurtak yoza boshlagan palla. 3. Ism, otasining ismi (ba&#39;zan familiya ham) qisqar- tirilganda, ularning birinchi harfidan so&#39;ng. M. Behbudiy, A. Fitrat, A. Cho&#39;lpon kabi ijodkorlarning nomi hamisha barhayotdir. A.S. Pushkin — rus poeziyasi-ning quyoshi. 4. Nashriyot ishlarida, lug&#39;at va ma&#39;lumotnomalarda shartli ravishda qisqartirilgan ayrim so&#39;zlarning birinchi harfi yoki bo&#39;g&#39;inidan so&#39;ng. va sh.k. (va shu kabilar); s.t. (so&#39;zlashuv tilida); G&#39;.G&#39;. (G&#39;afur G&#39;ulom); Nav. (Navoiy); Toshk. (Toshkent); «0&#39;qituvchi» nashr.; 1995-y. 5. Qo&#39;shma gapning birinchi qismidan so&#39;ng kuchli to&#39;xtam bo&#39;lsa, mantiqan biri ikkinchisiga bog&#39;lanmagan qo&#39;shma gaplar orasida ham nuqta ishlatiladi. Bunday hol- larda ikkinchi gap ammo, lekin, biroq, chunki, shuning uchun bog&#39;lovchilari bilan boshlanishi mum kin. Bobo dehqon yerga baraka urug&#39;ini ekish bilan band. Chunki dalalarda ish qizg&#39;in. 6. Ba&#39;zi bir hollarda yil, oy, kunni ifodalovchi raqam-lardan so&#39;ng ham nuqta qo&#39;yilishi kuzatiladi. 21.03.2001. 7. Butunning qismlarini sanash uchun qo&#39;llanilgan arab raqamlaridan so&#39;ng ham nuqta ishlatilishi mumkin. Tovushlar quyidagi turlarga bo&#39;linadi: 1. Unli tovushlar. 2. Undosh tovushlar. 8. Hisob-kitob ishlarida nuqta belgisidan ko&#39;paytiruv alomati sifatida ham foydaianiladi. 2 - 2 — 4 (ikki karra ikki to&#39;rt). VERGUL VA UNING QO&#39;LLANILISHI Vergul tinish belgisi sifatida G&#39;arbiy Yevropada XV asr-dan boshlab ishlatila boshlangan. O&#39;zbekcha matnlarda XX asr boshlaridan boshlab uchraydi. Undan quyidagi o&#39;rinlarda foydaianiladi. 1. Uyushiq bo&#39;laklar orasida. Bolalarning hulqi, odobi, yurish-turishi, ko&#39;cha-ko&#39;yda, mahallada o&#39;zini tutishi, do&#39;stlari orasidagi mavqeyi, hur-mati, oila yumushlariga qo&#39;shayotgan hissasi bilan doimo qiziqib turish lozim ( M . Inomova). 2 . Undalmalar vergul bilan ajratiladi. Uka, o&#39;qishning erta-kechi bo&#39;lmaydi. Men Sizni, oyi-jon, juda yaxshi ko&#39;raman. Salom sizga, purviqor tog&#39;lar! 3. Kirish so&#39;z va kirish birikmalardan so&#39;ng. Shubhasiz, Vatanimiz jahonning rivojlangan mamlakatlari qatoridan o&#39;rin olajak. Forobiyning yozishicha, inson jami-yatda, o&#39;zaro munosabatlarda voyaga yetadi. 4. Tasdiq, ta&#39;kid, inkor va shu kabi ma&#39;nolarni bildiruv- chi ha, yo&#39;q, rahmat, xo&#39;sh, qani, xayr, ofarin, salom kabi so&#39;z-gaplardan keyin kelgan bo&#39;laklarni ulardan ajratish uchun ham vergul qo&#39;yiladi. Ha, hushyor bo&#39;lish har bir fuqaroning Vatan oldidagi muqaddas burchidir. Xayr, biz jo&#39;nab ketyapmiz. Xo&#39;sh, xalq uchun siz nima ish qildingiz? Bu haqda o&#39;ylab ko&#39;rdingizmi? 5. Ajratilgan bo&#39;laklar orasida. Onaga, eng ulug&#39; zotga, ehtirom chinakam insoniylik sanaladi. O&#39;zbekistonda, jahonga yuz tutgan obod va ozod mamlakatda, demokratiya kundan kunga barqarorlashib bormoqda. 6. Bogiovchisiz qo&#39;shma gaplarni tashkil qilgan soddagaplar orasiga. Do&#39;sting mingta bo&#39;lsa ham oz, dushmaning bitta bo&#39;lsa ham ko&#39;p. Yurgan — daryo, o&#39;tirgan — bo&#39;yra. 7. Bogiangan qo&#39;shma gaplarda ham vergul ishlatiladi. Bilimli va tadbirkor bo&#39;ling, lekin bu xislatlaringiz sizni xudbinlikka sira yetakmalasin. Yo biz boraylik, yo siz ke-ling. 8. Undov so&#39;zlar his-hayajon bilan aytilmasa, ulardan so&#39;ng vergul ishlatiladi. Ey, menga bir minutga qarab qo&#39;ying. 9. Ko&#39;chirma gap darak, buyruq gap bo&#39;lsa, undan so&#39;ng vergul qo&#39;yiladi. «Inson qalbi javohirlardek toza, pok bo&#39;lmog&#39;i lozim»,— deb aytgan edi Abu Rayhon Beruniy. SO&#39;ROQ VA UNDOV BELGILARI, ULARNING QO&#39;LLANILISHI So&#39;roq belgisining kelib chiqishini lotincha questio — so&#39;roq so&#39;ziga olib borib taqaydilar. So&#39;roq ma&#39;nosida maz-kur so&#39;zning birinchi harfi «Q» ishlatila boshlagan, ke-yinchalik uning shakli hozirgi holatga (?) kelib qolgan, o&#39;zbekcha matnlarda 1885-yildan boshlab uchraydi. 1900-yildan so&#39;ng muntazam ishlatila boshlangan. So&#39;roq belgisi quyidagi o&#39;rinlarda ishlatiladi: 1. So&#39;roq gaplarning oxirida. Yomonlikning jazosiz qolmasligini bilasizmi? Navoiyning tilshunoslikka bag&#39;ishlangan qanday asari bor? Vazifani bajarib bo&#39;ldim (darak gap). Vazifani bajarib bo&#39;ldim? (ohang o&#39;zgaradi). 2. Kim, nima, qanday, qanaqa, qaysi kabi so&#39;roq olmoshlaridan so&#39;ng. Rang-tusni bildiruvchi sifatlar qanday? qanaqa? qaysi? so&#39;roqlariga javob bo&#39;Iadi. 3. Gap yoki matn ichidagi birorta so&#39;z yoki jumla mujmal, noaniq, tushunarsiz bo&#39;lsa, undan so&#39;ng qavs ichiga qo&#39;yiladi. «Toping!» ma&#39;nosida. Abdulla Qodiriyning «0&#39;tgan kunlar» qissasida (?) o&#39;zbek xalqining yaqin o&#39;tmishi haqida hikoya qilinadi. 5 • 5 = ? (matematikada). UNDOV BELGISI VA UNING QO&#39;LLANILISHI Undov belgisi o&#39;zbek tiliga rus tilidan o&#39;tgan. Mutaxas-sislarning fikricha, u lotincha lo — undov so&#39;zidan kelib chiqqan bo&#39;lib, unga nuqta (.) ning qo&#39;shilishidan hosil bo&#39;lgan. Undov belgisi quyidagi hollarda ishlatiladi: 1. Kuchli his-hayajon bilan aytilgan gaplardan so&#39;ng qo&#39;yiladi. Oqpodsho yerdan bir siqim tuproq oladi. — Ana tuproq, mana tuproq! — deydi. — Bo&#39;rsildoq tuproq, mag&#39;izdor tuproq, hosildor tuproq. Tuproqmisan-tuproq! ( T o g &#39;ay Murod). 2. Buyurish, yalinish, istak, xohish va shu kabi ma&#39;- nolarni ifodalovchi gaplarning oxirida ham ishlatiladi. Siz ham oyoqni ishlating! — deb buyurdi. Suv ostida o&#39;pqonlar ko&#39;p. Tortib ketmasin! 3. So&#39;z boshida kelib, kuchli his-hayajon bilan aytilgan undalmalardan so&#39;ng qo&#39;yiladi. Ey arslonlar arsloni! Mening yozuqlarimdan o&#39;t, me ning qo&#39;limni tut, belimni bog&#39;la, muqaddas fotihangni ber! ( A . Fitrat). 4. Ha, yo &#39;q, xo&#39;p, uzr, mayli, xayr, salom kabi so&#39;z-gaplarhayajon bilan aytilsa, ulardan so&#39;ng qo&#39;yiladi. Balli-balli! — dedi Rahim va Sharifga qarab im qoqdi ( A . Qodiriy). Yo&#39;q! Borolmayman, — dedi qayrilib. 5. Matn ichida alohida ta&#39;kidlangan, ajratib ko&#39;rsatilgan so&#39;zlardan keyin qavs ichida berilishi mumkin. «Boburnoma» da tarix, etnografiya, til, adabiyot geo-grafiya, biologiya, botanika, hatto tabobatga (!) oid g&#39;oyat qimmatli ma&#39;lumotlarni uchratish mumkin. 6. Aytilishi lozim boigan fikr o&#39;ta kuchli his-hayajon bilan aytilsa, ketma-ket uchta belgi qo&#39;yiladi. Charos kafti bilan yuzini to&#39;sgancha o&#39;zini orqaga tash-ladi. — A-a-a!!! — dedi chinqirib (O&#39;. Hoshimov). — Chiqar buni jallod!!! Jallodlar harakatlandilar. — Xanjarimiz qonsirag&#39;on! ( A . Qodiriy). 7. His-hayajon bilan aytilgan so&#39;roq, shuningdek, ritorik so&#39;roq gaplardan so&#39;ng. Kimdir seni kutsa, kimnidir sen ham sog&#39;insang, qanday baxt bu! ( O &#39;. Hoshimov). QAVS, KO&#39;P NUQTA VA ULARNING QO&#39;LLANILISHI Qavs o&#39;zbek yozuvida XIX asrning oxirgi choragidan bosh lab ishlatila boshlangan. Dastlab «Turkiston viloyatining gazeti» da 1873-yilda ishlatilgan. U quyidagi o&#39;rinlarda ishlatiladi: 1. Kirish gaplarda. O&#39;zbekiston paxta ishlab chiqarish bo&#39;yicha yetakchi davlatlardan biri hisoblanib (Xitoy, AQSH, Hindiston va Pokistondan keyin beshinchi o&#39;rinda turadi), eksport bo&#39;yicha AQSHdan so&#39;ng ikkinchi o&#39;rinda turadi. 2. Remarkalarda. X o n (yolg&#39;iz). Shu tiriklikdan-da bez-dirdilar meni (Turib yuradur). Bir dushmanimning qoni qurimayin yana bittasi chiqib qoladur ( A . Fitrat). 3. Olingan misollar yoki gaplar manbayida. Ilm inson-larning madori, hayoti, rahbari, najotidur. ( A b d u l l o Av-loniy). Jannat onalar oyog&#39;i ostidadur (hadisdan). «Qasosli dunyo» («Avlodlar dovoni» romanidan). 4. Izoh ma&#39;nosidagi so&#39;z yoki so&#39;z birikmalarida. Ro&#39;za hayiti (Iyd al Fitr) va Qurbon hayiti (Iyd alAdha)ning birinchi kuni O&#39;zbekiston Respublikasi hudu-dida dam olish kuni deb belgilangan. Demokratiya yunoncha so&#39;z bo&#39;lib, tarjimada xalq hokimiyati ( d e m o s — xalq, kratos— hokimiyat) ma&#39;nosini bildiradi. 5. Shaxs, joy, asar, hodisa va shu kabilarning ikki xil varianti berilsa, ulardan biri qavsga olinadi. «Qutadg&#39;u bi-lik» ( «Baxt keltiruvchi bilim»). Shuh rat (G&#39;ulom Amin- jonovich Olimov) atoqli o&#39;zbek yozuvchilaridan biridir. E s l o t m a . Qavsdan matematika fanida ham keng foy daianiladi. (57 + 3 8 ) - 17 = ? [ ] ko&#39;rinishidagi qavsdan foydalanish hollari ham ko&#39;p uchraydi. Masalan, egalik qo&#39;shimchasi g&#39;o&#39;shilganda shah [a ] ri, o&#39;r [ i | ni, sing [ i ] lisi so&#39;zlaridagi «a», «i» qoidaga ko&#39;ra tushiriladi kabi. KO&#39;P NUQTA VA U N I N G Q O &#39; L L A N I L I S H I Ko&#39;p nuqta XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab o&#39;zbekcha matnlarda ishlatila boshlangan. 1876-yildan e&#39;tiboran «Turkiston viloyatining gazeti» da muntazam qo&#39;llangan. Ko&#39;p nuqta quyidagi o&#39;rinlarda ishlatiladi: 1. Mazmunan tugallanmay qolgan gaplar oxirida. To&#39;ra biroz o&#39;ylab turgach, podshoning devordagi suratini, so&#39;ngra o&#39;zining yelkasidagi pogonini ko&#39;rsatdi. — Mana shu imperiya... . Miryoqub hech narsa anglamadi (A. Cho&#39;lpon). 2 . So&#39;zlovchining cheksiz his-hayajonini, beqiyos tabiat manzaralafini ifodalash uchun. Do&#39;xtir ayol og&#39;iz berkitib piq-piq yig&#39;ladi. —- Men... men O&#39;zbekistonda besh-olti yil ishiab edim, — deya yig&#39;ladi. — Bechora xalq-a, bechoragina xalq-a.. ( 7. Murod). Qish... Butun atrof oppoq libosda... 3. Matn (jumla) qisqartirilsa. — Anovi kuni menga bir oyat aytib edingiz? -Xo&#39;sh, xo&#39;sh? — Ilkimdin kelguncha... — deb boshlanar edi. —• Ha-ha, bo&#39;tarn, lekin bu oyat emas, hazrat Navoiy-ning hikmatlaridur ( X . To&#39;xtaboev). 4. Fikr bo&#39;lib-bo&#39;lib ifoda qilinsa yoki duduqlanib aytilsa. Muhammadyor yolg&#39;iz: — Turkistonda birinchi m.. .m.. . m... artaba tia.. .t.. .t... tr. — dedi-da, fikrg&#39;a toldi 5. Suhbatdoshining gapi javobsiz qoldirilsa. — Manavi dub eshiklaringizni yelkamda tashib kelgan-man. Tushundingizmi? — Tushundingizmi, deyapman? (X.Sultonov). 6. Tushirib qoldirilgan harf, so&#39;z yoki boshqalar o&#39;rnida. Nuqtalar o&#39;rniga kerakli harfni qo&#39;yib ko&#39;chirib yozing. Xayri...x, a...loq, ...abar. TIRE, QO&#39;SHTIRNOQ VA ULARNING QO&#39;LLANILISHI Tireni amaliyotga rus yozuvchisi N.M. Karamzin (X VIII asr) kiritgan. U o&#39;zbek yozuvida XIX asrning 70-yillaridan boshlab ishlatila boshlangan. Tire quyidagi o&#39;rinlarda ishlatiladi: 1. Dialoglardagi har bir gapning boshida. — Amaki, o&#39;ylab gapiryapsizmi? Qancha yo&#39;l yurib kel-ganimizni bilasizmi? — Bilmayman. Qayerdan kelganingizning menga farqi yo&#39;q. — Siz tabibmisiz o&#39;zi? — Odamlar shunaqa deyishadi. OUoh istasa, men bir vositachi bo&#39;laman- u, dardmandga shifo yetadi. Bo&#39;lmasayo&#39;q. — Nima mening oshnamni davolashni Xudoyingiz istamayotibdimi? — dedi Kesakpolvon g&#39;ijinib. — Olloh bir meniki emas, barchamizniki, — dedi chol ovozini bir parda ko&#39;tarib. — Siz nomusulmon odamga o&#39;xshab so&#39;zlar ekansiz ( T . Malik). 2. Bog&#39;lamasiz qo&#39;llangan ot kesim bilan ega orasida. Til — millatning qalbi. Yer — don, dehqon — xazinabon. Mehnating — boyliging. 3. Uyushiq bo&#39;laklardan keyin kelgan umumlashtiruvchi so&#39;zdan oldin. O&#39;zbek, qirg&#39;iz, qozoq, turkman, tojik — barchamiz bitta yunning farzandlarimiz. 4. Muallif gapi bilan ko&#39;chirma gap orasida. «Oddiylik axloqiy barkamollikning bosh shartidir», — deb yozgan edi. L.N. Tolstoy. 5. Ma&#39;lumot mazmunidagi asosiy gapdan so&#39;ng tartib bilan sanalgan har bir gap boshida. 1996-yil 26-aprelda ta&#39;sis etildi: — «Amir Temur» ordeni; — «Buyuk xizmatlari uchun» ordeni. 6. Bog&#39;lovchisiz qo&#39;shma gaplarda ikkinchi gapning kesi- mi tushirilsa.Olamni quyosh yoritadi, insonni — ilm. 7. Ayrim so&#39;z yoki gaplar izohlansa, ularning o&#39;rtasida. O&#39;zbekiston Milliy sug&#39;urta kompaniyasi —- «0&#39;zbek-invest». Veksel — qimmatbaho qog&#39;oz, pul qarz olganlik ha-qidagi tilxat, qarz hujjatidir. 8. Zid ma&#39;noli bog&#39;lovchisiz qo&#39;shma gaplar orasida. Vaqting ketdi — baxting ketdi. 9. Kirishlar va ajratilgan bo&#39;laklar har ikki tomonidan vergul yoki tire bilan asosiy bo&#39;laklardan ajratiladi. Biz — yoshlar — millatning tayanchi, Vatanning ishon-gan tog&#39;larimiz. Samarqanddagi Ulug&#39;bek rasadxonasida — bir paytlari bu yerdan turib ulug&#39; bobomiz osmon ilmini o&#39;rgangan edi — katta ko&#39;lamda ta&#39;mirlash ishlari boshlab yuborildi. 10. Tenglik, taqqoslash va hokazo ma&#39;nolarni bildiruv- chi so&#39;zlar orasida:Toshkent — Andijon «01tin vodiy» poyezdi 6-yo&#39;lga kelib to&#39;xtadi. 11. Nashr, kitobot ishlarida. Sultonov X.Onamning yurti: Qissa va hikoyalar — T: Adabiyot va san&#39;at nashriyoti, 1987. Eslatma: Hisob-kitob bilan bog&#39;liq fanlarda tire ayirish belgisini bildiradi. 307-23. Bugun Toshkentda — 3°C sovuq bo&#39;Iadi. QO&#39;SHTIRNOQ VA U N I N G QO&#39;LLANILISH O&#39;RINLARI Qo&#39;shtirnoqni amaliyotga rus olimi prof. A.A.Barsov ki-ritgan. O&#39;zbek yozuvida u kiritish belgisi sifatida XIX asr ning 80-yillaridan boshlab uchraydi. Qo&#39;shtirnoq quyidagi o&#39;rinlarda ishlatiladi. 1. Ko&#39;chirma gap qo&#39;shtirnoqqa olinadi. «Apil-tapil qilingan ishning umri qisqa&#39;», — degan edi Sa&#39;diy Sheroziy. I. V. Gyote shunday deb aytgari edi: «Donish-mandlik faqat haqiqatdadir». «Er kishiga zeb-u ziynat, — degan edi Alisher NaVoiy, — hikmat va donishdir.» 2. Sitatalar qo&#39;shtirnoq ichida yoziladi. Buyuk yozuvchimiz A. Qahhorning quyidagi gaplari hali-hanuz o&#39;z ahamiyatini yo&#39;qotgani yo&#39;q: «Yozuvchi adabi-yotga ikki xil kiradi: birinchi asari bilan tutab, birinchi asari bilan yashnab kiradi. Tutab kirgan yozuvchi uzoq tutaydi, ko&#39;nglidan chiqarib emas, qornidan chiqarib yozadi. Yozuvchilikka cho&#39;g&#39;day yashnab kirgan yozuvchi asardan asarga yashnayveradi...» 3. Ko&#39;chma ma&#39;noda qo&#39;llangan so&#39;zlar, ishlatilishi odat tusiga kirmagan, eskirgan yoki yangi qo&#39;llanayotgan, kesatiq, piching, do&#39;q-po&#39;pisa va shu kabi ma&#39;nolarni bildiruvchi leksik birliklar qo&#39;shtirnoq ichida yoziladi. ... oradan yana bir necha oy o&#39;tib, uchinchi marta sud bo&#39;lgan. Bu safar Botirovning «jinoyati» o&#39;n bir yillik qamoq bilan «taqdirlandi» ( T . M a l i k ) . «Xalq artisti», beliga o&#39;q tekkanday erta-yu kech to&#39;rdagi krovatga yonboshlab «Teatr» jurnalini varaqlaydi, xalq artisti bo&#39;lmoq sirlarini axtaradi, chamasi ( E . A &#39; z a m o v ) . Toshkentda Germaniya-ning «Daymler-Bens» konserni vakolatxonasi ishlab turibdi. 4. Badiiy asarlar, gazeta, jurnal, musiqa asarlari, spektakl va kartina nomlari qo&#39;shtirnoq ichida beriladi. «Lisonut-tayr» (Qush tili) asari haqida suhbatlashdik. «Ma&#39;rifat» gazetasi, «Saodat» jurnali, «Mening oppoq kabutarlarim» spektakli, «Sohibqiron» dramasi, «Amir Te-mur» portreti. 5. Korxona, muassasa, tashkilot, zavod, fabrika, mehmonxona, kema nomlari qo&#39;shtirnoq ichida yoziladi. «0&#39;zdunrobita» qo&#39;shma korxonasi, «Kochxolding» konserni, «Kamolot» ijtimoiy harakati, «Istiqlol» tennis sport majmuasi, «Diyor» savdo uyi, «Ekosan» xalqaro jamg&#39;ar masi, «0&#39;zbekavtotrans» Davlat aksionerlik korporatsiyasi, «0&#39;ZDEUavto» O&#39;zbekiston — Janubiy Koreya qo&#39;shma avtomobil zavodi, «Chorsu» mehmonxonasi. 6. Transport (mashina, samolyot, avtobus va sh.k.) larning markasini bildirgan so&#39;zlar, o&#39;simliklarning turini, mahsulotlarning nomini ifodalovchi leksik birliklar qo&#39;sh- tirnoqqa olinadi. «Neksiya» rusumli yengil mashina, «Boing» samolyoti, «Otayo&#39;l» mikroavtobusi, «Rayhon» alkogolsiz ichimligi, «Kibo» oyoq kiyimi, «Hojimatov damlamasi». 7. Ayrim orden va medallar, faxriy unvonlar nomi qo&#39;shtirnoq ichida beriladi. «El-yurt hurmati» ordeni 1998-yil 28-avgustda ta&#39;sis etildi. Professor Q.G&#39;. Abdullayev «0&#39;zbekistonda xizmat ko&#39;rsatgan xalq ta&#39;limi xodimi» faxriy unvoni bilan mukofotlandi. 8. Qonun, farmon, buyruqlarning nomi, ayrim bandlari qo&#39;shtirnoq ichida beriladi. 1995-yilning 6-may kuni «Lotin yozuviga asoslangan o&#39;zbek alifbosini joriy etish to&#39;g&#39;risida»gi Qonuniga o&#39;zgar-tirishlar kiritish haqida» Qonun qabul qilindi. 9. Sinflarning tartibini bildiruvchi harflar, baho ballari ham qo&#39;shtirnoq ichida beriladi. 11-«A» sinfi «Quvnoqlar va zukkolar» bahsida g&#39;olib chiqdi. O&#39;qituvchimiz bugungi javobimga «besh» baho qo&#39;ydi. IKKI NUQTA, NUQTALI VERGUL VA ULARNING QO&#39;LLANILISH O&#39;RINLARI Ikki nuqta o&#39;zbek yozuvida XIX asrning oxiri va XX asrning boshlaridan e&#39;tiboran ishlatila boshlangan. U quyidagi o&#39;rinlarda ishlatiladi: 1. Shaklan tugallangan, lekin mazmunan keyingisi bi-rinchisining uzviy davomi sanalgan bog&#39;lovchisiz qo&#39;shma gaplardan so&#39;ng. Oltmishga kirib bildim: umrim bekorga o&#39;tmabdi, odam-larga kerakli ekanman hayotda iz qoldiribman ( A . Qahhor). 2. Muallif gapi ko&#39;chirma gapdan oldin kelganda, undan so&#39;ng. Bundan so&#39;ng qutidor turib ichkariga yugurdi, yarim yo&#39;ldanoq tanchada o&#39;tiruvchi Oftoboyim va Kumushga qichqirdi: — Sir ochildi! ( A . Qodiriy) 3. Uyushiq bo&#39;laklardan oldin kelgan umumlashtiruvchi so&#39;zdan keyin: O&#39;zbekiston Respublikasining Davlat ramzlari: Davlat bayrog&#39;i, Davlat Gerbi va Davlat madhiyasi milliy iftixori-miz, sharaf va shonimiz sanaladi. 4. Reja, mavzu, qaror qilindi kabi so&#39;zlardan so&#39;ng. Mavzu: «Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin» dostoni». Yuqoridagilar asosida yig&#39;ilish qaror qabul qildi: I. Jamoaning Navro&#39;z bayramiga tayyorgarlik ishlari qoniqarli deb topilsin. II. Navro&#39;z — umumxalq bayramini ko&#39;tarinki ruhda munosib kutib olish uchun yana zaruriy chora-tadbirlar ishlab chiqilsin. 5. Uslubiy ravonlikni, muxtasarlikni ta&#39;minlash maqsadida turli xil rasmiy ma&#39;lumotlarda, nashr ishlarida ayrim so&#39;zlardan keyin. Toshkentda «Mustaqil O&#39;zbekiston: falsafa va huquq-ning dolzarb masalalari» mavzuyida uchinchi an&#39;anaviy res-publika ilmiy-nazariy konferensiyasi bo&#39;lib o&#39;tdi. 6. Sport musobaqalarida raqiblar o&#39;rtasidagi hisobni ifodalash uchun olingan ochkolar yoki kiritilgan gollarning nisbatini belgilash uchun. Sidneydagi XXVII yozgi olimpiada o&#39;yinlarida ham-yurtimiz Muhammadqodir Abdullayev raqibini 27:21 hisobi bilan yengdi. «Navro&#39;z» (Andijon) va «Paxtakor» (Toshkent) koman-dalari o&#39;rtasidagi o&#39;yin durang natija bilan tugadi —2:2. Eslatma: Hisob-kitob ishida bo&#39;luv alomati sanaladi. 100:2=50 NUQTALI VERGUL VA U N I N G QO&#39;LLANILISH O&#39;RINLARI Nuqtali vergul o&#39;zbek yozuvida 1885-yildan boshlab uchraydi. U quyidagi o&#39;rinlarda ishlatiladi. 1. Bog&#39;lovchisiz qo&#39;shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar mazmun jihatidan tugal fikrni anglatib, bir-biriga yaqin boimagan hollarda. Lekin avtor shu kichkinagina hikoyada katta ish qiladi; o&#39;quvchining ko&#39;z oldiga odamning havasi keladigan, har qanday kishining muhabbatini o&#39;ziga qaratadigan, h a r qancha izzat qilsa arziydigan va bu izzatga o&#39;zining jafokash-ligi, g&#39;ayrati, farosati, el-yurt uchun qayg&#39;urishi bilan sazovor bo&#39;lgan bir chol keladi ( A . Qahhor). 2. Bog&#39;lovchisiz qo&#39;shma gap tarkibiga kirgan soda gaplardagi voqealar bir- biriga qiyoslanganda. Ish kuchini elga berma, yerga ber; jamg&#39;armani selga berma, elga ber! Yaxshini yomon dema, olishing bo&#39;lsa ham. Yomonni yaxshi dema, yaqining bo&#39;lsa ham. 3. Uyushiq bo&#39;laklar g u r u h l a n i b , o&#39;zaro vergullar yordamida bir-biridan ajratilganda, har bir guruhni anglatuvchi so&#39;zdan keyin. Gerb rangli tasvirda bo&#39;lib, Humo qushi kumush rangda; quyosh, boshoqlar, paxta chanog&#39;i va «0&#39;zbekiston» degan yozuv tilla rangda; g&#39;o&#39;za shoxlari va barglari, vodiylar yashil rangda; tog&#39;lar havo rangda; chanoqdagi paxta, daryolar, yarimoy va yulduz oq rangda beriladi. 4. Reja, qaror, farmon, buyruq, qonun va shu kabilarning oxirgi bandidan tashqari har bir bandi oxirida. Otabek timsoliga tavsif: a) Otabek — o&#39;qimishli, o&#39;z davrining yetuk kishisi; b) Otabek — mard va jasur yigit; d) Otabek — o&#39;z ahdiga sodiq, vafoli yor. TINISH BELGILARINING QO&#39;SHALOQ HOLDA ISHLATILISH O&#39;RINLARI O&#39;zbek yozuvida uslubiy aniqlik, ravonlik hamda turli xil leksik-grammatik ma&#39;nolarni ifodalash uchun tinish belgilarini qo&#39;llash hollari ham uchrab turadi. Ularning qo&#39;llanilishidagi asosiy o&#39;rinlar quyidagilardan iborat: 1. His-hayajon bilan aytilgan so&#39;roq gaplar oxirida so&#39;roq va undov belgilari ketma-ket qo&#39;yiladi. — Axir, ablah, — derdi Yunus, — birovning uyiga oyog&#39;ingni artmasdan kirgani ibo qilasan, nega havoni bulg&#39;atgani ibo qilmaysan?! ( A . Qahhor). 2. So&#39;roq va undov gaplar kuchli his-hayajon bilan aytil sa, ketma-ket ikkita yoki uchta bir xil belgi qo&#39;yilishi mumkin. Ey, purviqor tog&#39;lar! Nega jimsizlar, nega!!! ( A . Cho&#39;lpon). 3. So&#39;roq va undov mazmunini bildirgan gaplarda fikr tugallanmay qolsa, mazkur belgilardan so&#39;ng uch nuqta qo&#39;yiladi. «Ertaga! — deya xotirjam dilidan o&#39;tkazdi va birdan to&#39;xtadi — xo&#39;sh, ertaga nima bo&#39;Iadi?..» ( N . Qilichev). Berkinboy tuyqusdan tilla topganday quvonib- suyunib, turgan joyida dik-dik sakray boshladi: — Topdi-mm!.. Topdi-im!.. ( S h . Bo&#39;taev). 4. Muallif gapi va ko&#39;chirma gaplar o&#39;rtasida tinish belgilari ketma-ket ishlatilishi mumkin. «Adabiyot hunar, uni kasbga aylantirib olgan yozuvchi olmaga tushgan qurtdan farq qilmaydi»,— deb yozgan edi A. Qahhor.I

Похожие

Talaffuz va imlo. Imlo qoidalari
Alifbo va imlo qoidalari
O’zbek-Lotin alifbosining imlo qoidalari
O'zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari
Imlo qoidalari. Unli va undoshlar imlosi